Халы?ты? ?оныстануы к?шіп-?онуы

сағат)

білімдерін жүйелеу; демографиялық проблемалардың шығу себептерін ашу жене оның салдарын

түсіндіру, осы проблемаларды шешу жолдарын көрсету; білім көздерімен жүмыс істеу біліктіліктерін калыптастыру.
Дамытушылық: Мүғалім жаңа сабақты түсіндіруге кіріспес бұрын демографияның елдің әлеуметтік-әкономикалық даму жүйесін барлық деңгейде маңызы зор екеңдігіне оқушылардың назарын аударады. Оған халық санының өсуі, экологиялык жағдай, табиғат қорғау мөселелері жөне т.б. жатады. Халықтың тууы мен өлімі арасындағы қатынас үздіксіз ұрпак жалғасы процессіндегі адамзаттың өсуі мен дамуын анықтайды. Негізгі демографиялык көрсеткіштер қатарына халықтың тууы мен өлімі коэффициенті табиғи өсімі, орташа жас узактығы жене т.б. жатады.
Тәрбиелік: Халыктың денсаулығына, орташа жас ұзақтығына, халыктың тууына жөне өлімге әсер етуші негізгі фактор — әлеуметтік-экономикалық жағдай. Қазіргі кезде халықтың салыстырмалы және абсолюттік өсімінің салдары өзекті мәселеге, тіпті ғаламдық проблемаға айналып отыр.
Халық санының көбеюі — халықтың материалдык ұсыныстарын қанағаттандыруға кедергі жасап жатыр.

технологияны іске асыру әдістері:
«Заман тынысы» - саяси жаңалықтарды білуге қызықтыру
«Қорғау»

- студенттің өзіндік жұмысын қорғауы,
«Тауыс құсы» - білген білімін жайып салу әдісі,
«Миға шабуыл» - пікірлеу қабілетін ояту ,
«Картамен жұмыс» - саяси картадағы мемлекеттерді үйрену.
«Кескін картамен жұмыс» - тапсырмаларды орындауға үйрету.
Оқушының жеке жұмыс істеуіне арналған тапсырмалары бар дәптер 14-15 тақырып
Пәнішілік байланыс: «Халықтың құрылымы» - Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық географиясы. Дүние жүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясы
Пәндер аралық байланыс (қамтитын, қамтылатын пәндер):
Қамтитын: Демография, дүние тарихы, қоғамтану.
Қамтылатын: экономика, саясаттану, әлеуметтану

Сабақтың жабдықталуы
Көрнекті құралдар:
Дүниежүзі халықтарының картасы;
«Адамның ежелгі қоныстануы аймақтары» суреті;
«Халық санағының көрсеткіштері» кестесі;
«Қазақстандағы халық санының өзгерістері»,
«Жер шарындағы халық сананың өзгеруі»,
«Дүние жүзі аймақтарының демографиялық көрсеткіштері»,
«Жеке елдердегі адамның өмір жасының орташа ұзақтығы» сызбанұсқалар;
«Халақтың ұдайы өсуі» кестесі;Үлестірме материалдар:
1,2 нұсқадағы тесттер, тарқатпа материалдар

Техникалық оқу құралдары:
Интерактивті тақта, электронды оқулық География 10 сынып.
Проектор, компъютер, экран, слайдтар, дискілер «Дүние жүзінің саяси картасы»

Оқу-әдістемелік құралдар:
Негізгі:
1. В.П.Максаковский, Ш.М.Надыров. Экономикалық және әлеуметтік әлем географиясы.
Алматы: «Просвещение-Казахстана» 2004г.
2. Е. Ахметов, Т. Увалиев, Қ. Ахметов. Дүние жүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясы.
Қоғамдық – гуманитарлық бағыт, Алматы «Мектеп» 2006 ж. 5-11 беттер
Қосымша:
1. География 10, жаратылыстану-математикалық бағыты, Алматы «Мектеп» 2010 жыл. 75-78 б.
2. Полулях Л.Н. Дүние жүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясы 2 бөлім.
Тәуелсіз мемлекеттер достсатығының елдері 10 сынып / Қазақ тіліне аударған М. Б. Жакиянова –
Алматы: « 8 & 8», 2010 жыл.
3. Оқушының жеке жұмыс істеуіне арналған тапсырмалары бар дәптер 1 – 7 тақырып 3- 24 бет.

сабаққа дайындығын
2. қадағалау, түгелдеу, көңіл-күйі, денсаулығымен қызығу,
3. «Заман

тынысы» апталық саяси жаңалықтармен таныстыру.

II. Сабақтың мақсаты мен жоспарын хабарлау (5 мин):
1. Халықтың орналасуы мен көшіп-қонуы
2. Қала және ауыл халқы. Урбандалу

Халықтың орналасуы мен көшіп-қонуы. Халықтар мейілінше әркелкі орналасқан.
Барлық адамдардың шамамен 70%-ы құрлықтың 7%-ында тұрады. Халықтың басым бөлігі
қоңыржай, субтропиктік және субэкваторлық белдеулер шегінде, теңіз деңгейінен
500 метрден аспайтын өңірлерде мекендейді.

артқа

мин):
Модуль Б 2.1 Халықтың саны және ұдайы өсуі
1. Дүние жүзінің

халқы
2. Халықтың қурамы

Дүниежүзінің тұрғьндар географиясы мен оның негізгі объектісі — халықтың тууы,
демографиялык саясат, эмиграция жөне иммиграция, діни кұрылым,
дүниежүзілік және ұлттық діндер және т.б. жаңа ұғымдардың мәнін түсіндір.
Географиялық, статистикалық және картографиялық білім көздерінен ақпарат алу
дағдыларын калыптастыруды жалғастыру.

Тапсырма 1. тест

артқа

м ы с

м ы с

қоныстануы, көшіп-қонуы
Халықтың орналасуы мен көшіп-қонуы.
Халықтар мейілінше әркелкі орналасқан.

Барлық адамдардың шамамен 70%-ы құрлықтың
7%-ында тұрады. Халықтың басым бөлігі қоңыржай, субтропиктік және субэкваторлық белдеулер
шегінде, теңіз деңгейінен 500 метрден аспайтын өңірлерде мекендейді. Мұндай жерлер құрлықтың
28%-ын қамтиды. Теңіздер мен мұхиттардың 200 км-лік жағалау өңірінде адамзаттың жартысынан
астамы, ал құрлықтың не бары 12%-ын алып жатқан 50 кмлік өңірінде 30%-ы дерлік шоғырланған.
Жердегі халықтың орташа орналасу тығыздығы- 1 км2-ге 40 адамнан. Шығыс және Оңтүстік Азияда,
Еуропада, АҚШ-тың солтүстік-шығысында халықтың орналасу тығыздығы жоғары болы келеді
(1 км2-ге 1000-1500 адамнан). Ең үлкен максималды халық тығыздығы Бангладеште
(1 км2-ге 800 адамнан), одан да жоғары көрсеткіш (1 км2-ге 15 мың адамнан) Монак
микромемлекетінде байқалады. Монғолдың қоныстаңу тығыздығы жөнінен ең төмен көрсеткіш
(1 км2-ге 1,5 адамнан).
Халықтың белгілі бір саны мен орналасу тығыздығы - әрбір елдің дамуына қажетті алға шарт.
Халықтың көшіп-қонуы, оның орналасуына, сондай-ақ саны мен кұрамына үлкен ықпал жасайды.
Көне заманда пайда болған халықтың сыртқы көшіп-қонуы әсіресе географиялық ашылуларға
байланысты. 181 1915 жылдары Батыс Еуропадан 50 млн адам қоныс аударды. Ең үлкен
«миграциялы жарылыс» XIX ғасырда басталды. Иммиграцияның басты ошағы - Еуропа.
Мұнда капитализмнің дамуы халықтың бір бөлігін бос жерлері бар, шаруашылығы жедел дамыған
және жүм: күшіне зәру аудандарға қарай «ығыстыр шығаруға» үштаса жүргізілді. Иммиграция
басталған кезде екінші дүниежүзілік соғысқа дейін Еуропадан барлығы 60 млн адам кетті.
Иммиграцияның екінші ошағы Азияда қалыптасты. Бұл жердегі иммигранттар Қытай және
Үндістан жұмысшыларынан (күллі) тұрады. Иммиграция ошағы ретінде АҚШ пен Канаданы,
Аустралия мен Оңтүстік Африканы, Бразилия мен Аргентинаны санауға болады.

артқа

Канада, Аустралия, Жаңа Зелландия, сондай-ақ Израиль тұрақты тұруға келе жатқан

иммигрант-
тардың қабылдауын жалғастыра бергенімен, континентаралық корнудың жалпы тасқыны
айтарлықтай азайғаның есесіне, континент ішіндегі көшіп-қону өсті.
Иммиграция ошағына аз қоныстанған, мал өндіретін Парсы шығанағының елдері айна XX
ғасырдың екінші жартысында көшіп-қонудың жаңа түрі шықты. Оның мәні - шетелдік ғалымдарды,
инженерлерді, дәрігерлер мен жоғары білікті мамандарды өзіне тартуын Халықтың ішкі
(мемлекетішілік) көшіп-Енуының бірнеше түрі бар. Оған халықтың ауылдық жерден қалаларға
көшуі жатады. Ішкі миграция Ресей, Қазақстан, Канада, Еразия, Австрия және Қытай секілді
үлкен территорияларға тән.

Қала және ауыл халқы. Урбандалу

Урбандалу (латынша игісіз - қала) дегеніміз балалар мен қала халқының әншейін көбеюі, сонымен
қатар олардың рөлінің күшеюі, салалық өмір салтының кеңінен дамуы. Бір-біріне жақын орналасқан
қалалар көбінесе жалғасып, аса ірі қала «ядроның» орбитасына қамтылады.
Агломерациялар - қалыптасқан қалалар шоғыры. Мысалы, Мәскеу агломерациясында 12 млн адам бар.
Урбандалу процесінің ең жоғары буыны мегаполистер - бір-бірімен қосылып кеткен агломерациялар
мен қалалардың шоғыры.
Өнеркәсіп пен автомобиль көлігінің шоғырлануы мегаполистердегі тіршіліктің экологиялық жағдайын
қиындатты. Мұның әсерінен урбандалу, яғни ауқатты адамдардың біразының қала маңындағы
мекендерге көшуі көбейді. Дамушы елдерде урбандалу ерекше қауырт басқарылмайтын сипат алды.
Қала халқының ең көп үлесі Латын Америкасында (2/3), ең аз үлесі Африка (30%) мен Азияда (27%).

артқа

дамыған елдерге тән (Ұлыбритания, ГФР).
2. Орта урбандалган (халықтың үлес

салмағы 50%-ға дейін).
Дамушы елдерге тән Азия [Қытай, Үндістан], Африка [Египет], Латын Америкасы [Боливия]).
3. Нашар урбандалған (халықтың үлес салмағы 20%-дан төмен).
Әсіресе Африкада (Руанда, Бурунди).
Ауылға қоныстанудың басты 2 түрі бар: топтанып және шашыранды. Аталған қоныстанулардың
таралуы тарихи,экономикалық дамуға,табиғаттың зоналық ерекшеліктеріне байланысты.
Топтанып қоныстану Ресейде, Шетелдік Еуропада, Қытайда, Жапонияда кең тараған.

Урбаңдалуға қатысты мөселеге тоқталғанда, қазіргі кезде дүниежүзі халқының урбандалу
деңгейнің жоғарылағандығын айта кетген жөн. Дүниежүзілік урбандалу процесінің неғүрлым
- лайықты, тән желеріне:
- астаналардь ұлғаюы, сонымен қатар өнеркәсіпті - рекреациялық орталықтардың көбеюі;
- агломерациялардың қалыптасуы;
- қоныстанудың ірі формасы — мегаполистің дамуы жатады.

Урбандалу дегеніміз—қала халқы санының өсуі мен қала рөлінің артуы ғана емес, сонымен бірге
қоғамның табиғатқа әсерінің күшею процессі. Қалалар ғаламдық проблемалармен байланысты
табиғат ресурстарының барлық түрлерін — жерді, эиергетиканы, азық-түлікті түтьнушы болып
табы-лады. Қалаларда дүниежүзі халқының 50%-ы қоныстанған» қалада барлық өнімнің 4/5 бөлігі
өндіріледі және олар атмосфераның 4/5 бөлігін ластаушылар.

артқа

мыңға жуьқ этностың
қауымдастық тұрады. Этностьң қауымдастық — тарихи пайда

болған тайпа, халык, ұлт ретінде
көрінетін тұрақты әлеуметтік адамдар тобы. Дүниежүзілік тарихи эволюциялық процесстердің
ерекшеліктігі қауымдастьқтар арасында даму деңгейі мен халық санының үлкен айырмашылықтарға
апарьш соғуына әсер етті.
Бүгінгі күні больш жатқан барлық әскери азаматтардар этноұлттар мен түрлі наным-сенімдегі
этно нәсілдерден туындап отыр. Ол Таяу Шығыста (Араб — Израиль, Иран — Ирак соғысы,
күрдтердің проблемалары), Оңтүстік Азияда (Үндістан, Пөкстан, Шри-Ланкадағы кикілжіңдер),
Батыс Еуропада (бұрынғы Югославия Рес-публикасындағы жағдай) және т.б. байқалады.

Босқындар
Соңғы жылдары планета халқының көпшілігі халық-аралык кикілжіңдер, соғыстар, апаттар
және кедейлену салдарынан босқындарға айналуда. Егер босқындар саны дүниежүзі бойынша
1970 жылы шамамен 2 млн болса, 1992 жылы олар 9 млнға жетті, босқындардьң көбісі Азияда
(7 млн), Африкада (5,5 млн)> Еуропада (4,4 млн), АҚЩ пен Канадада (885 мыңға жуьигы), Иранда
(4,1 млн), Пөкстанда (1,6 млн), Малайзияда (1 млн-ға жуық) түрады.
Ауғанстанға Кеңестік армияның енуіне байланысты боскындар санының артуы байқалды.
1980 жылдардың соңында олардың саны 6—8 млн адамға жетті, олардың жартысынан астамы
Пөкстанға, аздаған бөлігі Иран, Түркия жөне Еуропа елдеріне қоныстанды. 1990 жылдары
боскындар ағыны Солтүстік Кавказға жол тартты. Югославияда НАТО жауынгерлері жаңа
босқындардың шығуына себепші болды. 1999 жылдың мамыр айына дейін Косовоны 1 млн 200 мың
босқындар тастал шықты, олардың көбісі БҰҰ-ның айрықша лагерінде болды.
Кенес Одағының ыдырауына байланысты ТМД елдерінде боскындар проблемасы күшейді, мысалы,
таяу шетелдерде орыс тілді халықтардың көшуі жөне азаматтардьщ өскери кикілжіңді зоналардан
(Тәжікстан, Кавказ және т.б.) кетуі.

артқа

–нұсқау 1; тест (тест –нұсқау 1; тест –(тест –нұсқау 1;

тест –нұсқау (тест –нұсқау 1; тест –нұсқау 2)

Оқушылардың білімі мен біліктілігін тексеруге арналган сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Дүниежүзіндегі демографиялық жагдайды жеңілдетуге бола ма?
2. Дүниежүзіндеіі жоғары дамыған елдердің галамдык демографиялық проблемаға тікелей қатысы бар ма?
4. Демографиялык жарылыс деген не? Ол қандай жағдайда пайда болды және қай елдерге тән?
5. Дүниежүзіңде қаланың жылдам өсуінен туындайтын проблемаларды атаңдар.
6. Халықтың "өмір сүру саласын'* сендердің көзқарастарын бойынша қандай көрсеткіштер бар?
7." Үшінші дүние" елдеріндегі қала халқыньң жарты үлесі неліктен өмір сүру деңгейінің
жоғары көрсеткіші бола алмайды?
8. Демографиялық қысым, демографиялық жарылыс, урбандалу, халықтың қартаюы және т.б. ұғьмдарды түсіндіріңдер.
9. Дүниежүзінің жеке аймақтарындағы халықтың өсімінің қарқыны қандай?
10. Дүниежүзі бойынша халық саны 100 млн-нан асатын елдерді ата. 11. Қазіргі кездегі эмигранттардың негізгі ошақтарын және иммигранттарды тартатын негізгі елдерді анықтаңдар.
12. Демографиялык саясат үндеуін өткізу сеңдердің көзқарастарың бойынша қаншалықты заңды? Ол адамның жеке басыньң аяққа баспай ма?

артқа

сипат белгілері
1. Ғылыми – техникалық революцияның ғылыми-техникалық үрдістен қандай айырмашылығы

бар?
2. Қазақстанға қатысты ҒТР ұғымын қолдануға бола ма?
3. ҒТР-дың қандай басты белгілері бар?
4. Оқулық мәтіні мен қосымша ақпаратты пайдаланып, қазіргі заманғы және дәстүрлі ҒТРдың
өнеркәсіпке және ауыл шаруашылығына әсерін талдандар.
5. ҒТР заманында өндірісті орналастыруда не себепті экологиялық фактордың релі артады?
Жауаптарыңды жергілікті жер мысалымен толықтырыңдар

Үй тапсырмасын орындауға ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1) География 10 сынып. Алматы 2010 ж. Жаратылыстану-математика бағыты.
2) География 11 сынып. Алматы 2007 ж. Жаратылыстану-математика бағыты.

Қосымша:
География 10 сынып. Алматы 2006 ж. Қоғамдық- гуманитарлық бағыт. В.П.Максаковский,
Ш.М.Надыров. Экономикалық және әлеуметтік әлем географиясы. Алматы:
«Просвещение-Казахстана» 2004г.
2) «ШЫҢ-кітап» География. Талапкерге арналған оқулық- тест.
3) В.П.Максаковский. Дүниежүзіндегі жаңалықтар: цифрлар мен деректер.
«Дүниежүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясы» оқулығына қосымша тараулар.

артқа