1916 жыл

көтеріліс туралы оқушыларға жан-жақты түсініктеме бере отырып, оларды отансүйгіштікке тәрбиелеу.

Жоңғардың қанды жорығын, Қоқан, Хиуа, Бұхар хандықтарының зұлымдығын, Қытай

империясының жымысқы саясатын, Ресей патшасының отарлауын басынан өткердi. Кезiнде Ұлы Түрiк мемлекетiн құрып, дәуiрлеген ұлан-байтақ елiмiз ХIХ ғасырда Ресей империясының боданына айналды. 1916 жылы жаһандық Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыста ауыртпалыққа тап болған, Ресей патшасы "Июнь жарлығын" шығарды. Жарлық бойынша 19-43 жас аралығындағы ер-азаматтарды майданның қара жұмысына алу көзделдi. Ер жүрек қазақ халқының намысына тиген бұл жарлық елiмiздiң барлық азаматын әбiгерге түсiрдi. Жарлық шығысымен оған қарсы әрекет күшейдi. Албан руының ер-азаматтары тегiс атқа қонды. Қарқара көтерiлiсiнiң басшыларының бiрi Жәменке Мәмбетовтың: "Берсек бала өледi, бермесек шал өледi. Бала өлгенше, шал өлсiн!", — деген ұранға айналған сөзi осы кезде айтылды. Патша өкiметiнiң қатал отарлауына қарсы ұлт-азаттық күресiне ұласқан бұл көтерiлiс, қазақ халқының әрбiр шаңырағын шарпып өттi.

ішінде Қазақстанға да аса ауыр зардаптарын тигізді. Соғыс жылдарында патша

өкіметі қазақтардан жерді тартып алуды жалғастырды. Бір ғана Жетісу облысы бойынша 1914 жылға қарай 2 млн 703 мыңнана астам десятина шұрайлы дер тартып алынды. Өлкеде халықтар арасында ұлттық бөлінушілік күшейді. Қазақ даласында жалпы ұлттық дағдарыс пісіп жетілді. Соғыс ауыртпалығы Қазақстанда жұмысшылар мен шаруалар қозғалысының өсуіне түрткі болды.

жарлығы халықтың шыдамын тауысып, олардың отарлау езгісі мен ортағасырлық қанауға

қарсы көтерілуіне себеп болды. Қазақстанның далалық облыстарынан қазақ жастарын тыл жұмысына алу жөніндегі жарлық шықты. Ауыл старшындарының жастарының асқандығына қарамастан кедейлерді майданға жұмысқа алынатын “қара тізімге” қосты. Ал феодалдар балаларының жасын өз бетінше үлкейтіп немесе кішірейтіп көрсетіп, әскерге жібермеудің амалын жасап бақты. М:60 жастағы кедей шалдары 30 жаста болып, 25-30 жастағы бай балалары 50 жастағы болып жазылды. Осыған орай қарапайым халықтар наразылығы өршіді.

талай жыл үйретілген, мұздай қаруланған әскеріне қарсылық көрсете алмай қырғынға

ұшырайтынын сезді.Қазақ жігіттері майдандарға окоп қазуға жіберіле бастаған кезде, оларға бас-көз болып, кейін оларды аман-есен ауылға жеткізу қажет болған жағдайда Ә.Бөкейхановтың өзі бастаған қазақ зиялылыры серіктерімен бірге сайданға аттанды. Бұны нағыз патриотизм деп түсінуге болады.Өйткені орыс тілін түсінбейтін көптеген қазақ жігіттерінің елге аман-есен оралуы екі талай еді.

революциялық қызметі үшін Т.Бокин қамауға алынды. Сол кезде Түркістан өлкесі

соғыс жағдайында деп жарияланды. Герал- губернатор Куропаткин “ешқандай амалдан тартынбай көтерілісшілерді дереу тыныштандыруды” талап етті. Жетісу облысында 3 әскери жасақ 7 атқыш ротасы, 14 зеңбірек жеткізілді. Көтеріліске қарсы “күдіктілердің барлығы жаппай тұтқынға алынды” Көтерілісшілер патша әскерін жеңе алмады. Патша өкіметі көтерілісшілерді ғана емес бейбіт халықты да жазалады. Көтеріліс жетекшісі Бекболатты дарға асып өлтірді. Ал Торғай уезінің бас әскери басшысы болып А. Иманов тағайындалды. 1916 жылы қазанға қарай Торғай мен Ырғыз уездерінде 20-ға тарта көтерілісшілер отряды құрылды. Амангелді бастаған көтерілісті басу үшін генерал А.Д.Лаврентьев басқарған 10 мың әскер жіберді. А. Имановтың басшылығымен Торғайда жазалаушыларға қарсы көтерілістердің партизандық әдістерін кеңінен пайдаланылды.

келе 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс қазақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер, дүңген

және кейбір өзге халықтардың өкілдері қатысқан тұтас бір ұлттық сипатқа ие болды. Бұл қозғалыс- Ресей империализмі дағдарысының көрінісі еді. Ол империядағы саяси және әлеуметтік дағдарыстың одан әрі асқына түсуіне себепші болды. Әскери-феодалдық және әскери отаршылдық басқару жүйесінің іргесін шайқалтты.