Слайд 2Ағзалар
Анциттер
(жасушасыз)
Прокариоттар
(ядросыздар)
Эукариоттар
(ядролылар)
Қына-
лар
Бактериялар
Цианобактерия
(көк-жасыл
балдырлар)
Өсімдік тер –
Саңырауқұлақтар
Вирустар
дүниесі
Жануар-
лар
Слайд 5Вирустар- жасушасыз тіршілік иелері. Тірі ағза жасушасынан тысқары өмір сүре
алмайды.
Мөлшері- өте ұсақ, өлшемі 0,0000002 см.
Пішіні : шар,
таяқша, жіп, сопақша болады.
Туғызатын аурулары: тұмау, қызылша, гепатит (сары ауру) ,шешек, ұшық, сал ауруы (полиомиелит), ЖҚТБ т.б.
Зияны: адам, өсімдік, жануар ағзасына еніп, ауру туғызады.
Ашылуы: 1892 жылы орыс микробиологі Дмитрий Иосифович Ивановский темекі өсімдігінің теңбілін зерттеп ашқан.
Терминді ғылымға енгізген: 1899 жылы Нидерланд ботанигі және микробиологі Мартин Виллем Бейерник
Слайд 6Вирус арқылы таралатын аурулар
ВИРУС
Ерекшелігі зерттеледі
Вирустың құрылысы
Вируспен зақымдану
1. Тірі ағзалар денесінен тысқары жерде қоректенбейді, тыныс алмайды, көбеймейді
1. Жасушасыз тіршілік иесі
2. Қатты қабықшасы қолайсыз жағдайдан сақтайды
2. Вирус жасуша қабықшасын ерітеді, оны бактериофаг дейді
2. Тіршілігін тірі организм денесіне енгеннен соң ғана бастайды
3. Қатты қабық ішінде нуклеотидДНҚ немесе РНҚ-дан капсидтен тұрады
4. Вирустың өсіндісі бар
3. Вирус нуклеотиді немесе ДНҚ-сы жасуша ішінде өтіп, қабығы сыртта қалады
1. Вирус өсінділері көмегімен иесіне жабысады
тұмау
шешек
аусыл
гепатит
ЖҚТБ
полиомиелит
Слайд 8Вирустардың пішіні
Вирустар дәлме-дәл геометриялық пішінге ие болады. Таяқша, жіпше, оралма,
тетраэдр, октаэдр мөлшері 20-дан 300мм. Вирустар басқа жасушаның генетикалық бағдарламасын
өз мәнеріне келтіріп өзгертуге қабілетті дербес генетикалық бағдарламалар болып табылады.
Темекі теңбілі вирусы
Спид вирусы
Тұмау вирусы
Бактериофаг
Слайд 9Вирустың құрылысы
Вирус екі түрлі нуклеин қышқылынан, сыртында нәруызды қабығы бар
заттардан құралады
Вирустар
Вирустар
ДНҚ-құрылымды
РНҚ-құрылымды
.
ДНҚ
РНҚ
немесе
нәруыз
Слайд 10Өсімдік клеткасында кездесетін випустар РНҚ-геномды болып келеді. Ал жануарлар мен
адамдардың клеткаларында РНҚ-геномды немесе ДНҚ-геномды вирустар кездеседі.
Қарапайым құрылысы бар вирустар нуклеопротеиндер, яғни бұл вирустар нуклеин қышқылынан (ДНҚ немесе РНҚ) және нуклеин қышқылының айналасында қабықша түзетін бірнеше нәруыздан тұрады. Нәруызды қабықша капсид (латын сөзімен сарSа-сиятын ыдыс) деп аталады.
күрделі вирустың нәруызды немесе липопротеинді қосымша қабықшасы болады және көмірсулар мен ферменттер кездеседі.
Вирустар
Қарапайым құрылысты
Күрделі құрылысты
1. Жасушасыз тіршілік иесі
2. Нәруыз қабықшасы, РНҚ немесе ДНҚ-сы бар
3. Қабықша ыстықтан, суықтан қорғайды
4. Пішіні жіп, таяқша, оралма тәрізді өсіндісі бар.
Слайд 11Вирусты аурулар
Темекі теңбілі
Алхоры теңбілі
Қызылша теңбілі
Мақта
жапырақтарының ширатылу
Картоптың әжімді теңбілі
Мәдени өсімдіктерде
қола ауруы
Жануарларда болатын ауру
Адамда болатын ауру
Өсімдікте болатын ауру
Құтырма аусыл
Шешек, тұмау, қызылша, қызамық, полиомиелит энцефалит, гепатит, ұшық, ИТИС т.б.
Вирусты аурулар
Слайд 12Жасушаға вирусар қалай енеді?
Вирустар алдымен жасушаның беткі жағында ерекше нәруызды
қабылдағышпен байланысады. Рецептормен байланысу процесіндегі ие клетка бетіне өзіне сәйкес
келетін қабылдағышты таниды. Вирус келіп қосылған жасуша беткі жағымен цитоплазмаға еніп, онда вакуольге айналады. Вакуольдің қабырғасы цитоплазмалық мембранадан тұрады. Одан басқа вакуольмен ядромен қосыла алады.
Бактериофагтың клеткаға ену жолы өзгеше. Бактериофагтың денесі бастан, құйрықшадан, бірнеше құйрықша өсінділерінен құралады. Бактериофагтың басы мен құйрықшасы нәруыз қабықшасымен қапталған. Басының ішінде ДНҚ немесе РНҚ болады. Ал құйрықшасының іші қуыс. Бактерияның жасушалық қабығы мықты болғандықтан, вирустар жабысқан нәруыз қабылдағыштың цитоплазмаға енуіне мүмкіндік бермейді. Бактериофагтар жасушаға алдымен құйрығын енгізеді. Басының ішіне орналасқан ДНҚ-сын немесе РНҚ-сын бактерия жасушасына итеріп кіргізеді. Сөйтіп, бактериофаг геномы цитоплазмаға енеді де, қабықшасы сыртта қалады. Фаг жұқтырған бактерияда, бактерияның ДНҚ-сы емес, вирустық ДНҚ синтезделеді. Бактерия тіршілігін жояды.
Слайд 13Бактерифаг тың құрылысы
Нәруызбен қапталған басы
нулеин қышқылы
өсінді сыртындағы
оралма тәрізді нәруызды қаптама
жіпшелер
ұзын
өсінді
Слайд 14Бактериофагтың көбеюі
1-вирустың жасушаға орнығуы; 2-нуклеин қышқылының жасушаға өтуі;
3-бактериофагтың жасуша ішінде көбейе бастауы; 4-бактериофагтың жеке бөліктерінің түзілуі;
5- бактериофагтың пісіп жетілген бөліктерінде нуклеин қышқылының түзілуі; 6-жасушаның жиырылуы және бактериофаг бөліктерінің сыртқа шығуы.
Слайд 15Тұмау вирусының көбеюі
Тұмау вирусы
Слайд 16Иммунитет
Вирустарға антибиотик дәрілері көбіне әсер етпейді. Көбіне ағзаның иммунитет
жүйесі ғана ауру туғызатын вирустардың шамадан тыс көбейіп кетуін тежейді.
ИММУНИТЕТ-
ағзаның ауру қоздырғыштарын қабылдамайтын қасиеті. Ағзаның өз тұтастығын және биологиялық даралығын қорғайтын жасуша иммундық жасуша деп аталады. Ауру тудыратын ұсақ ағзаларды қармап, тіршілігін жою арқылы иммундық жасуша ағзаны қауіпті жұқпадан сақтандырады.
Слайд 17АҚТҚ және ЖҚТБ
Аса қауіпті қазіргі кездегі
вирус адам қорғаныш тапшылығының қоздырғышы-АҚТҚ
Жұқтырған қорғаныс тапшылығының белгісі- ЖҚТБ.
Бұл ауру адамға жыныстық жолмен, иньекциямен (ине арқылы), ана сүті арқылы, құсақтағы жатқан балаға анасынан жұғады. 1950 жылдан бастап анықталды. Табиғи ошағы-жасыл маймыл (мартышка). Мұндай вирус адам қанына түскенде, ақ қан түйіршігі- лимфоцит зақымдалады. Лимфоцитке кірген соң вирус РНҚ-сы алдымен ревертаза ферментін синтездейді. Иммунитеттің бұзылуынан адам кез-келген жеңіл жұқпалы аурулардан қайтыс болады.
Спид вирусы
Слайд 18Сөздікпен жұмыс
Вирус -жасуша иесінің ішінде дамитын ДНҚ немесе
РНҚ протеинінен тұратын жасушасыз инфекциялық ағза.
Бактериофаг- бактерияның ішінде
дамитын вирус.
Инфекция – ауру туғызушы микроағзалардың адам мен жануар ағзасына еніп, көбеюі.
ИММУНИТЕТ- ағзаның ауру қоздырғыштарын қабылдамайтын қасиеті.
АҚТҚ- Аса қауіпті қазіргі кездегі вирус
адам қорғаныш тапшылығының қоздырғышы
ЖҚТБ - жұқтырған қорғаныс тапшылығының белгісі
Слайд 19Суретпен жұмыс
Бұл қандай вирустар?
Суретпен жұмыс
Слайд 21Тест тапсырмасы
1. Олар жасушасыз тіршілік құрылымы болып табылады.
а) бактериялар
ә) вирустар б) саңырауқұлақтар
2. ЖИТС (СПИД) ауруының қоздырғышы:
а) бактерия
ә) вирус б) спора
3. Ағзаның ауру қоздырғыштарын қабылдамайтын қасиеті:
а) бактериофаг ә) иммунитет б) індет
4. Тұмау, сары ауру, шешек,қызылша ауруларының қоздырғышы:
а) бактерия ә) вирус б) бактериофаг
5. Бактерия жасушасына енген вирус:
а) бактериофаг ә) спора б) бактерия
6. Сыртында нәруызды қабығы бар заттардан және екі түрлі нуклеин қышқылынан құралған:
а) бактерия ә) цианобактерия б) вирус
7. Вирустың генетикалық материалы қандай химиялық затқа негізделген:
а) көмірсуға ә) ақуызға б) нуклеин қышқылына
Тест тапсырмалары
Слайд 228. Микроорганизмдерді және актиномицеттерді зақымдап, ерітіп жіберетін вирустар тобы:
а) бактериофагтар
ә) бактериялар б) энтеро вирустар
9.
Бактериофагтың көбею стадиясының ұзақтығы:
а) 20-30 минут ә) 30-90 минут б) 60-90 минут
10. Жасушасыз ағзалардың денесі тұрады:
а) ядродан ә) ақуыз қабықшасымен оралған нуклеин қышқылынан
б) рибосомадан
11. Бактериофаг- бұл:
а) бактериялар мен вирустардың симбиозы ә) бактерияны зақымдайтын вирус б) бактерия жасушасының бөлігі
12. Вирус туғызатын ауруларды көрсетіңіз:
а) іш сүзегі, сал ауруы, қызылша ә) оба, сары ауру, іш сүзегі
б) сал ауруы, шешек, тұмау
8 а)
2 ә) 9 ә)
3 ә) 10 ә)
4 ә) 11 ә)
5 а) 12 б)
6 б)
7 б)
Жауаптары
Слайд 24Қорытынды
Вирустар
Нәруыз түзу үшін тіршілік
иесінің
рибосомасын падаланады
Бір ғана
нуклеин
қышқылынан
тұрады ДНҚ немесе РНҚ
Клеткалық құрылысы
болмайды
Өздігінен тіршілік ете
алмайды, бөлінбейді
Жасанды ортада
көбеймейді
Зат және энергия
алмасу болмайды
Қорытынды
Слайд 26Бактерия (грекше: “таяқша”) – ядросы толық қалыптаспаған, біржасушалы ағза. Оларды
микроскоп арқылы ғана көре аламыз.
Ашылу тарихы: бактериялар жайлы алғаш деректі
1683 жылы голландиялық ғалым Антон Левенгук ашты. Бактериялар ХҮІІ ғ. Ұлғайтып көрсететін аспаптың көмегімен зерттелді.
А.Левенгук 150-270 есеге дейін ұлғайтып көрсететін микроскоп жасап, онымен тоқтау су, теңіз суының тамшысы, бұрыштың тұнбасын т.б. қарады.
1870-1880 жылдары француз ғалымы Луи Пастер ағзаларда ауру тудыратын, тағамдарды бүлдіретін ұсақ ағзалар бар екенін тәжірибе жүзінде дәлелдеді.
Бактерияларды зертейтін ғылым: миробиология.
Микробиология (грекше “микрос” – кішкене, “логос” – ғылым) – көзге көрінбейтін, ұсақ тірі ағзалардың құрылысын, қасиеттерін, пайдасы мен зиянын зерттейтін ғылым.
Бактерияның ашылуы
Слайд 27шар
таяқша
үтір
оралма
коккалар
бацилдар
вибриондар
спирилдер
Бактерияның пішіні
Слайд 28Бактерияның құрылысы
Жасуша
қабықшасы
Рибосомалар
Сыртқы
цитоплазмалық
жарғақша
Мезосом
(жарғақшаның қоры
Қосымшалар
(май,нәруыз)
ДНҚ сақиналы
Молекуласы
Слайд 29
Бактерияға
қолайлы жағдай
туғанда көбеюге
қабілеттілігі соншалақты ,
егер түрлі себептермен
тіршілігін жоймаса,
бір ғана бактериядан
тараған ұрпақтың
салмағы үш тәулікте
7500 тоннаға
жетеді, себебі
20 минутта бір
жасушадан екі
жасуша түзіледі
Бактериялар
барлық жерде:
ауада суда, тағамда,
топырақта, өлі денелер
мен тірі ағзаларда
кездеседі. Ірі қалада 1м
ауада 10-15мың, ал сапалы
сүтте 500мың болады.
Антарктиканың 1г мұзда
100-ге дейін, 1г топырақта
1млд-тан 20млд-қа дейін
болады. Бактерия 0С-де
Өмір сүруін тоқтатады,
бірақ тіршілігін
жоймайды.
Бактерияның
тіршілігіне
қолайсыз жағдай туса
(қорек, ылғал жеткіліксіз
болса, температура күрт
төмендесе, жоғарласа)
бактериялар спора
түзеді.
Спора – тығыз
қабықпен қапталған
ерекше жасуша.
Тіршілік ортасы
Слайд 30Бактерияның таралуы
-
Ауада
Топырақта
Өлі денелер мен
тірі
ағзаларда
Суда
Слайд 31Бактерияның түрлері
Ішек бактериялары
Жоғары тыныс жолы ауруын туғызатын бактерия
сальмонелла
Ішек таяқшасы бактериясы
Цианобактериялар
Толипотрикс
Осциллятория
Слайд 32
Бактерияның түрлері
Жоңышқа тамырындағы түйнек бактериясы
Слайд 33
Сапрофиттер
Паразиттер
Өлі ағзалардың денесінде тіршілік
етеді
Тір ағзаның жасушаларынан ағзалық заттарды сорып қоректенетін бактериялар
Қоректенуі : сыртқы
ортадан қоректік заттарды сіңіру арқылы; оның бір бөлігі цитоплазма құрамында, екінші бөлігі энергия, қор заттарын құру үшін.
Табиғатта бактерияға қорек болмайтын зат жоқ десе де болмайды.
Мысалы: асфальт, мұнай, ағаш, пластмасса т.б.
Қоректенуіне қарай
Слайд 34Бактерия қоректенуіне қарай
Шіріту бактериясы
Ашыту бактериясы
Азот түйне бактериясы
Сүт қышқылы батериясы
Пішен бактериясы
Темір
бактериясы
Күкірт бактерияы
Топырақ бактериясы
Оба
Көкжөтел
Туберкулез
Іш сүзегі
Дизентерия (қантышқақ)
Құздама (ревматизм)
Қызамық
Сүзек
Сальмонелла
Сарып (бруцелез)
Топалаң
Баспа (ангина) т.б.
Сапрофиттер
Паразиттер
Слайд 37Бактерия
Пайдасы
Зияны
Бактериялардың өлі ағзаларда
тіршілік ететін түрлерін сапрофитті бактериялар деп атайды. Олардың көпшілігі шіріген
өсімдіктер мен өлген жануарларды, саңырақұлақтарды ыдыратып шірітеді.
Тірі ағзалардың жануарлардың , өсімдіктердің денесінде мекендейтін түрлерін паразитті бактериялар деп атайды. Олар тірі ағзаның жасушасынан ағзалық заттарды сорып паразиттік жолмен тіршілік етеді
Слайд 38Адамның жаппай ауруы - індет
Өсімдіктердің бактериялық ауруы -бактериоз
Мақтаның бактериялық ауруы
- гоммоз
Бактерияны зерттейтін ғылым-микробиология
Спора –(грекше”сеппе”,екпе,тұқым) -тығыз қабықпен қапталған ерекше жасуша.
Сапрофиттер
-өлі ағзалардың денесінде тіршілік ететін бактериялар.
Сөздікпен жұмыс
Слайд 39Цианобактериялар
Цианобактериялар деп бактериялардың фотосинтез үрдісі жүретін жасыл-қызыл түсті өкілдерін
айтады.
Цианобакерияларың жасушаларының пішіні цилиндр, шар тәрізді. Сыртын қалың сілемейлі қабық
жабады. Жасуша қабығы үш қабаттан тұрады. Сыртын және ішін цитоплазмалық жарғақша жабады. Сыртқы боялған бөлігі- хромотоплазма, ішкі түссіз бөлігі- орталық плазма деп аталады. Хромооплазмасында цитоплазманың тығыздалуынан пайда болған жарғақшаларды қоршай орналасқан хлорофилл және көк, қызыл пигменттері болады. Орталық плазманың нағыз ядродан айырмашылығы- сыртын қоршаған 2 қабат жарғақшасы, хромосома жіпшелері, ядрошығы болмайды. Орталық плазма қатарласа орналасқан жіпшелер күйінде болады. Нағыз ядросы болмағандықтан, цианобактериялар жасушалары қарапайым екіге бөліну арқылы көбейеді.
Цианобактериялар
Слайд 40Цианобактериялардың 3 тобы
Хрококкалар-шар тәрізді жеке жасушалар. Олар бөлініп ажырамай, сілемеймен
қапталады.
Балшықты жерлерде, жерасты ыстық суларда, тастың бетінде, тоқтау суда өседі.
Хамесифондар
– жіп
тәрізді эндоспора
түзетіндер
Көк-жасыл балдырлар қына денесінде саңырауқұлақтармен селбесіп тіршілік етеді.
Тіршілік ортасы
Гормогониялар –жіп
тәрізді көк-жасыл
балдырлар
Көпшілігі теңіздерде, жартастарда, ұлудың бақалшақтарында, ағаш діңдерінде өседі.
Слайд 41Цианобактериялардың түрлері
Носток
Осциллятория
Толипотрикс
Слайд 42Цианобактериялардың түрлері
Цианобактериялар
Слайд 43
Жіп тәрізді Oscillatoria цианобактериясы азотты жарықта анаэробты жағдайда ғана сіңіреді,
ал ортада оттегі пайда болған кезде азотфиксация тоқтайды да, фотосинтез
басталады.
Слайд 44
Anabaena цианобактериясы бір мезгілде фотосинтезге де, азот фиксациясына да қабілетті
жалғыз бактерия.
Слайд 45Эндосимбиотикалық цианобактериялар
Қарапайымдардың ағзасындағы цианобактериялар. (бактерия - ағза ішіндегі жасыл жасушалар)
Слайд 46
Photoblepharon деп аталатын жарық шығаратын балықтар бар. Түнгі уақытта осы
балықтың 20-30-ы жиналып, шығарған жарығының күшітілігі соншалық тіпті кітап оқуға
болады. Фосфоржарықтандырушы балықтың симбионы – жарқырауық бактериялар. Олар люцифераза ферментінің көмегімен химиялық энергияны жарық энергиясына айналдырады.
Генді-инженерлік әдістің көмегімен люцифераза гені бактерия геномынан алынып, клондалған және ғылыми-зерттеу мақсатында зертханалық жұмыстарда қолданылуда.
Слайд 48
Суретпен жұмыс
Бұл қандай бактериялар ?
Слайд 491. Бактериялар-бұлар:
а) көп жасушалы ағзалар в) ядросы болмайтын
біржасушалы ағзалар
с) тек таяқша пішінді ағза
2. Бытыранықтар дүниесіне жатады:
а) вирустар в) бактериялар с) саңырауқұлақтар
3. Туберкулез ауруын тудыратын бактерияларды ашқан ғалым:
а) А.Левенгук в) Л.Пастер с) Р:кох
4. Бактериялар мақта өсімдігінде.............. ауруын туғызады.
а) бактериоз в) гоммоз с) бруцеллез
5. Адам, жануар, өсімдіктер ағзасында тіршілік етіп, ағзалық заттарды сорып қоректенетін бактериялар тобы:
а) сапрофиттер в) паразиттер с( бактериофаг
6. Таяқша тәрізді бактериялар:
а) бацилл в) кокка с) спирилдер
7. Шар тәрізді бактериялар:
а) кокка в) вибрион с) бацилл
8. Үтір тәрізді бактериялар:
а) кокка в) вибрион с) бацилл
Тест тапсырмалары
Слайд 509. Бактериялардың фотосинтез үрдісі жүретін көк-жасыл, қызыл түсті өкілдері:
а) түйнек
бктериялары в) цианобактериялар с) шіріту
бактериялары
10. Тағмдарды бүлдіретін ұсақ ағзалардың бар екенін тәжірибе жүзінде дәлелдеген ғалым:
а) А.Левенгук в) Л. Пастер с) Р. Кох
11. Мына ағзалардың қайсысы прокариоттар тобына жатады:
а) вирус в) бактерия с) саңырауқұлақтар
12. Өлген ағзалардың денесінде тіршілік ететін бактериялар қалай аталады?
а) сапрофиттер в) паразиттер с) бактериофаг
13. .........- тығыз қабықпен қапталған ерекше жасуша:
а) фаг в) спора с) гоммоз
14. Бактериялардың ең көп кездесетін жері:
а) ауа в) топырақ с) су
15. Бактериялар қалай көбейеді?
а) спора арқылы в) бүршіктену арқылы с) бөліну арқылы екі жас жасуша түзеді
16. Оба қоздырғышы:
а) вирус в) кох таяқшасы с) вибрион
17. Сақиналы ДНҚ қандай ағзаларға тән:
а) бактерия в) саңырауқұлақ с) вирус
18. Бактериялардың қай түрінің жасушасында спора түзіледі:
а) коккалар в) бациллалар с) вибриондар
Слайд 5119. Шіріту бактериялары қалай қоректенеді?
а) фототрофты в) паразитті
с) сапротрофты
20. Оттегінсіз тыныс алу қандай бактерияларға
тән?
а) ашыту бактериясы в) түйнек бактериясы с) цианобактерия
21. Бұршақ тұқымдас өсімдіктерінің тамырында кездесетін бактериялар:
а) шіріту бактериясы в) түйнек бактериясы с) күкірт бактериясы
22. Қандай бактериялар топырақтағы қарашірікті минерал заттарға айналдырады:
а) топырақ бактериясы в) шіріту бактериясы с) түйнек бактериясы
23. Қандай бактериялар өлген ағзаларды қарашірікке айналдырады.
а) топырақ бактериясы в) шіріту бактериясы с) түйнек бактериясы
24. Бактерия талшығының маңызы:
а) көбейеді в) қозғалады с) қоректенеді
25. Қай жерде бактериялар аз кездеседі:
а) топырақта в) биік таулы жерде с) суда
26. Бактерияға спора не үшін қажет:
а) көбею үшін в) қолайсыз жағдайда тіршілігін сақтау үшін с) таралу үшін
Слайд 5227. Бактериялар әрбір.... минут сайын көбейеді.
а) 10 минут
в) 20 минут с) 30
минут
28. Тікелей күн сәулесінен бактериялар қырылып қалады. Осындай жағдайда қырылуы үшін қанша уақыт қажет?
а) 1 сағат в) 2 сағат с) 3 сағат
29. Тамақ өнеркәсібінде қолданылатын бактерия:
а) түйнек бактериясы в) сүт қышқылы бактериясы с) шіріту бактерия
30. Кітап қоймаларында сирек кездесетін қолжазбалар мен кітаптарды бүлдіретін бактерияларға қандай шара қолданады?
а) күкіртті газбен ыстайды в) қоймаларды жиі-жиі желдетеді
с) әр түрлі химикат шашады
31. Оба вибрионының топырақта сақталуы:
а) 25 в) 30 с) 40
32. Топырақта азот қосылыстарын жинақтаушы бактерия:
а) нитрлеуші в) топырақ бактериясы с) шіріту бактериясы
33. Жер асты ыстық суларында кездесетін цианобактерия:
а) хроококкалар в) хамесифондар с) гормогониялар
34. Грекше таяқша деген мағынаны білдіреді:
а) вирус в) бактерия с) балдыр
35. Алғашқы прокариоттар пайда болды.
а) Архей в) Полеозой с) Мезозой
36. Автотрофты бактериялар: а) сүт қышқылы ащыту бактериясы в) күкірт бактериясы с) азот бактериясы
Слайд 54
Саңырауқұлақтар дүниесі
Ядролы ағзалар
Саңырауқұлақтар бөлімі
Қыналар бөлімі
төменгі сатылы саңырауқұлақтар
жоғары сатылы
саңырауқұлақтар
Улы
Паразит
Жеуге жарамды
Мукор
Ашытқы
Пеницилл , аспергилл
Қабыршақты
Жапырақ тәрізді
Бұта тәрізді
Слайд 55Саңырауқұлақтар –ядролы ағзалар.
100000-нан астам түрі бар. Қазақстанда 188 түрі өседі.
Ағаш
діңінде
Топырақта
Суда
Тірі , өлі ағза денесінде
Метал , резеңке, тағам
бетінде, үй ішінде т.б.
Таралу аймағы
Слайд 56Саңырауқұлақтардың мөлшері жағынан өте кішкене, тек микроскоппен ғана көрінетіндері және
салмағы бірнеше кг-ға жететіндері де болады. Олардың өсімдіктерге де, жануарларға
да тән белгілері бар.
Слайд 57
Жануарларға тән белгілері
Жануарларға ұқсас белгілері
Дайын органикалық затпен қоректенеді
Хлоропластары болмайды, фотосинтез
жүрмейді
Қор заты-
гликоген
Жасуша
қабықшасы бунақденелілерге ұқсас нәруызды-хитинді
Слайд 58Гликоген (грекше: “гликис”-тәтті+ генос- шығу тегі, “тәтті зат”). Саңырауқұлақтары зертейтін
ғылым- микология.
Микология – грекше: “микос”- саңырауқұлақ, “логос”- ғылым.
Слайд 59
Саңырауқұлақтың құрылысы
6. Жіпшумақ
3. Белдеуше
сақина
2.Қалпақ асты
7. Жіпше
4. Түбіртек
5. Түбіртек
жіпшесі
1.Қалпақ
Слайд 61
Саңырауқұлақтың жіктелуі
Жеуге жарамды
Зең
саңырауқұлағы
Аспергилл
Улы
Паразит
Мукор
Ашытқы
Пеницилл
Бір жасушалы
саңырауқұлақ
Көп жасушалы
саңырауқұлақ
Слайд 62
Қоректенуіне қарай
Сапрофиттік
Паразиттік
Селбесу
Өсімдік
жануарлар
қалдығымен
қоректену
Өзге
ағзамен
өмір сүріп,
арамтамақ-
тықпен
қоректену
Басқа
ағзалармен
бірге өсіп,
пайда
келтіру
арқылы
қоректену
Слайд 63
Ашытқы саңырауқұлағы
Бір жасушадан тұрады ,
жіпшелері болмайды.
Жасуша пішіні дөңгелек,
сәл сопақша. Сыртында
қабықша, цитоплазма,
бір ядро, вакуолі бар.
Басқа саңырауқұлақтардан
ерекшелігі
ұзақ уақыт
оттексіз тіршілік ете алады.
Слайд 64
Ашытқы саңырауқұлағының көбеюі
Өсімді жолмен
бүршіктену
арқылы
Жынысты көбею
кезінде екі жас
жасуша
қосылады
Спорасы бар
қалта
Екі жасушаның
қосылуы
Слайд 65
Қоректік зат жетіспесе, лезде споралары бар қалта
түзеді. Сөйтіп ашытқы саңырауқұлағының ішінде спорасы бар қалта түзіледі.
Қоректік ортада
қант көп болса, қантты спирт пен СО2 газына айналдырып, ашыту әрекетін тудырады. Сондықтан сыра, қымыз, сүт, шарап ашыту, нан пісіру үшін пайдаланады.
Құрамында нәруыз, май,
дәрумендер жеткілікті.
Сондықтан шиқан,
теріскен, безеу секілді
тері ауруларын емдеу
үшін дәрі жасалады.
Ғылыми атауы
“Қантты саңырауқұлақ”
Ашытқы саңырауқұлағын дыбыспен өңдесе, оның белсендігі артады. “Дыбыспен өңделген” қамырдың наны әдеттегі наннан сапалы болады.
Ашытқы саңырауқұлағының әрекетімен В2 дәруменін алады.
Ашытқы
саңырауқұлағы
Слайд 66
Зең саңырауқұлақтары
Мукор
Аспергилл
Пеницилл
1
2
4
3
1
2
3
4
Слайд 67Пеницилл саңырауқұлағы
Жасушалары перделер мен бөлінген түссіз жіпшелерден
тұрады
Пенициллин дәрісін алады. Өкпе қабынуы, ревматизм,дифтерия, скарлатина т.б. ауруларды емдейді.
Споралары
майда, көп жасушалы, саусақ тәрізді тармақталған, жіпшелердің ұшындағы жасушалардан бөлініп жетіледі.
Бір жасушадан тұрады. Жіпшумағының шоғыры-көк-жасыл түсті
А.Флеминг 1929ж табиғи пенциллинді бөліп алды.
Медицинаға енгізу 1949ж. толық шешімін тапты.
У.Роберте 1879ж пенциллум саңырауқұлағының спорасынан іріңді жараны емдеуге болатынын айтты.
Слайд 68Аспергилл саңырауқұлағы
Бір жасушадан
тұрады. Жіпшумағы
шоғыры-сарғыш
жасыл түсті.
Споралары кеңейген
бір
жасушалы жіпшенің
төбесіндегі жасушадан
бөлініп дамиды.
Лимон қышқылы
алынады
Слайд 69Мукор саңырауқұлағы
Табиғатта өсімдік қалдықтарының, шірінділерінің
арасында, қөңнің құрамында кездеседі.
Үйде ұннан
жасалған тағам, нанның бетін екі-үш тәулік жабық
қалдырса,
үлпілдек мақта тәрізді мукор жіпшумағы
пайда болады. Бұл түссіз жіпшумақ-бір ғана жасуша.
Хлорофилл болмағандықтан, ағзалық зат түзбейді.
Дайын органикалық затпен қоректенеді. Жіпшелері
перделерге бөлінбеген. Жоғары бағытталған жіпшелері
ұшында пердемен бөлінген спора жетілетін спорангий
(қалта) түзіледі. Олар қара нүктелер тәрізді көрінеді.
Әрбір қалтада 100 деген спора түзіледі. Споралары
бір жасушалы, сырты қалың қабықшаман қапталған,
Ішінде цитоплазма, ядро болады. Қолайлы жағдайда
споралар өніп, жіпшелер түзіледі. Қолайсыз жағдайда
екі жасуша түзіледі де, жынысты көбейеді.
Слайд 70
Мукор саңырауқұлағының көбеюі
Жынысты .
Мұнда сыртқы құрылысы
жағынан айырмашылығы
жоқ,
физиологиялық жағынан
айырмашылығы бар көрші
жатқан мицелийлерден
бұтақшалар өседі. Бір-біріне
бағытталған осы бұтақшалардың
ұштары түйіседі де пердемен
бөлінеді. Түйіскен жерінің
қабықшасы еріп,
зигота түзіледі.
Жыныссыз .
Жыныссыз споралар
арқылы көбейеді.
Спорангий ішіндегі зат
бірнеше ядросы бар
майда бөлшектерге
бөлінеді де, қабыққа
оранып спораға
айналады. Спорангий
қабығы жыртылып,
ішінен спора
шашылады.
Слайд 71Жынысты көбеюі
2- ұрықтану және зигота
3- гаметангиялардың қосылуы
П- оларды ұстаушы
бұталар
Г- гаметангиялардың қосылуы
4- зигота
5- зиготаның өнуі
п
п
Г
Спора арқылы көбеюі
Слайд 72Саңырауқұлақтардың көбеюі
Жіпшелері үзіліп,
жіпшумақта бүршік
пайда болады.
Екі жыныс
жасушасының
қосылуынан
ерекше жасуша
зигота пайда болады.
Зооспора
Спора
Конидий
арқылы
Слайд 73Сөздікпен жұмыс
Спора – саңырауқұлақтардың таралуын қамтамасыз ететін арнайы құрылымды жасуша.
Зооспора
– талшықты спора.
Конидий – грекше “кония”-шаң +”ейдос”- түріндегі, шаң түріндегі
спора.
Саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым- микология ХІХ ғасырда пайда болды.
Саңырауқұлақтар туралы алғаш кітап жазған - Г.С.Мелин.
Слайд 74
Жоғары сатылы саңырауқұлақтар
Улы саңырауқұлақтар
Паразит саңырауқұлақтар
Жеуге жарамды
Слайд 75
Жеуге жарамды саңырауқұлақтар
қозықұйрық
түлкіжем
көңқұлақ
терекқұлақ
қайыңқұлақ
бүріскі
ақ саңырауқұлақ
майқұлақ
түбіртек
еменқұлақ
Слайд 76
Улы саңырауқұлақтар
шыбынжұт
көңілкеш
жалған түбіртек
Бозарамқұлақ
Жалған түлкіжем
Слайд 77
Паразит саңырауқұлақтар
діңқұлақ
қастауыш, қаракүйе, ақ ұнтақ
Слайд 79
6
5
4
3
2
1
1 – қалпақша астындағы спорангий
2 – споралар
3 – жіпшелер
4
– жіпшумақ
5 - өскіні
6 – жемісті дене пісіп жетілген
қалпақты саңырауқұлақ
Слайд 81
Қына- еркше тірі ағза. Саңырауқұлақтардың бір бөлімі ретінде қарастырылады.
Қыналар
26000
түрі белгілі. Антарктидада 350 түрі.
Оңтүстік полюсте 7 түрі өседі.
Қынаны
зерттейтін ғылым – лихенология.
Грекше “лиһен”- қына, “логос”- ілім.
Лихенология ғылымы ХҮІІІ ғасырдың соңында,
ХІХ ғасырдың басында пайда болды. Оның негізін
қалаушы- швед ғалымы А.Э.Ахариус. Орыс ғалымы
А.Н.Бекетов 1860ж «лишайник» терминін ұсынды.
Қыналар өте баяу өседі. Бір жылда 1-8 мм.
Қына “өсімдік пионері” деп аталады. Себебі өсімдік
өспейтін жерлерге өсіп, тау жыныстарын бұзады,
кейін ол жерге басқа өсімдіктер өседі.
Қыналар 80-100 жылға дейін,кейбіреуі 600 жыл тіршілік етеді.
Слайд 84
Тастың үстінде, ағаш діңінде өседі
Тастың үстінде, ағаш діңінде өседі.
Слайд 85
Қыналардың сан алуандығы
бұта қына
пельтигера
нефрома
стереокаулон
бұғы қына
құрттәрізді қына
кладония
цетрария
Слайд 87Қынаның құрылысы
балдыр жасушалары
Саңырауқұлақ гифтері
Слайд 88
Қынаның қоректенуі
Саңырауқұлақ
жіпшелері балдырларға
құрамындағы су және
минералды заттарын
береді.
Балдырлар
көмір
қышқылы газын,
суды сіңіріп, фотосинтез
нәтижесінде түзілген
ағзалық заттарды
саңырауқұлаққа
береді.
Саңырауқұлақ
Балдырлар
Слайд 89
Қынаның көбеюі
Өсімді жолмен
Жынысты жолмен
Өсімді көбейгенде оның денесінде көптеген балдырлар
мен саңырауқұлақ жіпшелерінің бөліктері қынаның қабықшасын жарып сыртқа шашылады. Әрбір
бөліктен және денесінен бөлініп түскен бөлшектерден де қына өседі
Жынысты көбейгенде
саңырауқұлақтар сияқты
аскокарп (жемісті дене)
пайда болады. Оның
ішінде жыныс жасушалары
ның қосылуы нәтижесінде
зигота түзіледі. Зиготаның
ядросы 3рет бөлініп, 8
аскокарп, ал зиготаның
қабығынан қалта (аско) пайда
болады. Аскоспоралар
шашылып, қолайлы жағдайда
өніп, саңырауқұлақ жіпшесіне
айналады, балдырлармен
Кездескенде ғана
қынаға айналады.
Слайд 90
Қына пішіндеріне қарай үш топқа бөлінеді.
Орманда ,
ағаш діңіне,
түбіріне
жабысып
өседі.
Пармелия,
Ксантория
Ағаштың діңіне,
тасқа жабысып
өседі. Сары,
қызыл, сұр,
көгілдір,қоңыр
түсті.
Лецидия , леканора
Қарағайлы орманда
төсемікте өседі.
Ақшыл-жасыл түсті
Бұғы мүгі (ягель)
Цетрария,
кладония
