Та?ырыбы. "?аза? хал?ына т?скен жары? сауле - Шо?ан "

оқушысы Дәрмен Ғазиз

Жетекшісі: №19 орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

Түменбаева Айшагүл Исламқызы
Электрондық почта: aisha7903@mail.ru

30.11.2015ж

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов

сұлтаны
Қазақ халқына түскен жарық сауле - Шоқан

ордасында (қыстауында) атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов отбасында дүниеге келген.

Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол кезде Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болған. Округ орталығы 1844 жылы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді.
Шоқанның өз атасы Уәли Орта жүздің ханы болған.
Арғы атасы Қазақ Ордасының Ұлық ханы Абылай, Шоқан оның шөбересі.
Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Обаған бойындағы Күнтимес ордасында, жазда Есілдің оң саласы Аққанбұрлық алабындағы ата жайлауда өткен.

Бала Қанаштан – Шығыс жұлдызы Шоқан Уәлихановқа дейін

Мұхаммед – Қанафия. Мұхаммед пайғамбардың күйеу баласы Хазірет Әлидің ең

батыр ұлының құрметіне әрі “ Болашақтың Мұхаммед Қанафиясы болар ма екен?” деген тілекпен Қалқай ишан балаға осы атты қояды.

«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Күнтимес ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде хат таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады.

таңдаулы оқу орны болып есептелетін бұл корпус, декабрист А.Завалишиннің сөзімен

айтқанда, «ағартушылық пен патриотизмнің өркен жайған жері» болатын. Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан «Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын басып озып отырды. Екі-үш жылдан кейін-ақ Шокан өз класындағылардан ғана емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып озды», - дейді бірге оқыған досы Г.Н.Потанин.

тапсырмасы бойынша Шоқан Тоқтамыстың «Хан жарлығына» талдау жасайды.
1853 жылы

Уәлиханов кадет корпусын 18 жасында бітіреді. Ол Омбыда әскери қызметқе қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік-батыс аймағын басқаратын генерал-губернатор Г.Х.Гасфорттың адъютанты болып тағайындалады.

Саяхатшы-зерттеушінің ізінің өшпеc ескерткіші

халқының тарихы мен әдет-ғұрпы, діни ұғымдары жайында материал жинап қайтады.


1856

жылы Шоқан қырғыз елін зерттеу экспедициясына қатысады. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, фольклор нұсқаларын жазып алады. Бұдан кейін Құлжа қаласында болып, Жоңғария тарихымен шұғылданады.

жинаған материалдарын ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық

поэзиясының түрлері туралы», «Ыстыққөл сапарының күнделіктері», «Қытай империясының батыс империясы және Құлжа қаласы» атты еңбектерінде пайдаланады. Бұл еңбектерді орыс ғалымдары аса зор бағалаған.
Шоқан 22 жасында орыс географиялық қоғамының толық мүшелігіне сайланды.

мәліметтері Шоқанның дүние жүзілік география ғылымына қосқан зор жаңалығы болды.
Ш.

Уәлихановтың Құлжа
мен Қашғарияға саяхаты

Ішкі Азияға барған 4-ғалым, бұның алдында:
1-рет 1278 жылы Марко Поло;
2-рет 1603 жылы Иезуит Гастен;
3-рет неміс ғалымы Шланинтвейт;
4-рет Шоқан Уәлиханов 1858 жылдың 28 маусымында.
Шоқанға осы еңбегі үшін 4-дәрежелі «Ізгі Владимир» ордені мен 500 сом күміс ақша берілді.

кезеңі – оның Петербургте болуы еді. Петербургте ол идеялық жағынан

көп өсіп, әлеуметтік жағынан толысып қайтты. Денсаулығы нашарлап ол еліне қайтады

– Тоған деген жерге қойылады.
Шоқан өлімі оның сүйген қазақ халқына

және орыс достарына өте ауыр тиді.

өкінді,
Мін тағар жан болмады,
Абай.
«Шоқаны бар ел, шоқтығы биік

ел»
Ғ.Мүсірепов

Шоқан туралы естеліктер

орыстын шығысты зерттеуші ғалымдары оны таңғажайып құбылыс деп түгел мойындап,

түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті»
Н.И.Веселовский

үлкен сықылды еді де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік,

өзінің бізден артық білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарлылығын білдіруге тырыспаса да, жай әңгіменің өзінде-ақ, оның білімінің бізден артықтығы танылып қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз "Еуропаға ашқан терезе" сықылды болды»
Г.И.Потанин