?аза? ханды?ыны? саяси ж?йесі

А.Т
2015 оқу жылы
Баяндама:

ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы.Қазақ хандығының

550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Кон ституциямыздың 20 жылдығын,Ұлы Жеңістің 70 жылдығын атап өтеміз.Осынау тарихи белестер жаңа қазақстандық патриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлге ие”, деп атап көрсетті
Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан аумағындағы әлеуметтік-экономикалық және этносаяси дамудың заңды нәтижесі болып табылады.
Қазақ хандығының тез аяғына тұрып, Еуразия кеңістігіндегі елеулі факторға айналуының астарында ғасырлар бойғы мемлекеттік дәстүр мен түркілік негіздегі қазақ халқының этногенезі процесіндегі сабақтастықтардың қабаттаса, бірін-бірі алға сүйреген күштер жатады.
Әсіресе, 1664-1665 жылдары голланд елшілігі құрамында Мәскеуге келіп, оның шығыстағы аймақтары жөнінде материалдар жинастырған географ Н.КВитсеннің 1692 жылы Амстердамда жарық көрген «Солтүстік және Шығыс Татария туралы» деген еңбегін ерекше атау керек. Кітапта Есім ханның, Тәуке ханның, Тұрсын мен Болат сұлтандардың, Сайрам,Түркістан, Созақ,Иран,Сауран, Отырар секілді қалалардың аттары аталады. Түркістан қаласында ұзындығы жиырма бес сажын ғимарат бар, ол «Астана» деп аталады; Астананың ішінде жүзден астам баспана орналасқан.
Голландиялық жазушының мәліметтері бойынша Қазақ хандығы Тәуке хан тұсында бір орталыққа бағынған, саяси жағынан нығайған мемлекет болды. Хандықтың тек Сыр бойындағы қалалардың саны отыз екіге жуықтаған.

аймақтары жөнінде материалдар жинастырған географ Н.КҮВитсеннің 1692 жылы Амстердамда жарық

көрген «Солтүстік және Шығыс Татария туралы» деген еңбегін ерекше атау керек. Кітапта Есім ханның, Тәуке ханның, Тұрсын мен Болат сұлтандардың, Сайрам,Түркістан, Созақ,Икан,Сауран, Отырар секілді қалалардың аттары аталады. Түркістан қаласында қзындығы жиырма бес сажын ғимарат бар, ол «Астана» деп аталады; Астананың ішінде жүзден астам баспана орналасқан.
Голландиялық жазушының мәліметтері бойынша Қазақ хандығы Тәуке хан тұсында бір орталыққа бағынған, саяси жағынан нығайған мемлекет болды. Хандықтың тек Сыр бойындағы қалалардың саны отыз екіге жуықтаған.
Ф.Страленберг Қазақ хандығын Қазақ Ордасы деп атап, қазақтардың көне мәдениеті бар халық екендігіне деректер келтіреді. Олардың ішінен автор «жұмбақ жазуларды», Солтүстік және Оңтүстік Қазақстандағы ескерткіштерді, әсіресе, Ұлытау шыңдарының біріндегі петроглифтерді, Ертіс пен Есіл өзендері жазығындағы мазарлар мен қорғандарды атайды
Қазақ қоғамында билік жүргізу бірнеше деңгейде жүзеге асырылды. Көшпелілердің синкреттік дүниетанымына орай орныққан биліктік жүйе мемлекеттік атрибуттардың бәрін қамтыды. Ең жоғары билік жүргізу құқы Шыңғыс хан ұрпақтарының әлеуметтік-корпоративтік тобынан сайланатын ханға тиесілі болды.
Хандық биліктің негізгі функцияларына экономикадан тыс қайшылықтарды реттеу, ру-тайпалар арасындағы келіспеушіліктердішешу, әскери-саяси және сот қызметтері жатты. Қазақтарда хан биліктің негізгі функциясы-халықты сыртқы шапқыншылықтардан қорғау, ел мен жердің тұтастығын сақтау болды.
Хан бірден-бір иесі болған емес. Жоғарғы сюзерен ретіндегі оған хандықта билік жүргізуді қарауындағы ұлыстар мен тайпалық бірлестіктерді билейтін сұлтандармен және билермен бөлісуге тура келді. Жалпы мемлекеттік мәселелерді шешу үшін құрылтай шақырылды. Тарихта Қарақұмдағы халық құрылтайы,Ордабасы құрылтай белгілі.Орыс дереккөздерінде құрылтай «съезд«деп аталды.XIXғасырдың орта кезінде қазақтар өмірімен танысқан бір орыс көпесі:<<Көне заманнан қырғыздарда орыс бодандығына өтуіне дейін көп адамдар қатынасқан съездер болды >>деп жазды.
.

қазақ халқының тағдырына қатысты мәселелер талқыланды.
Дәстүрлі қазақ қоғамының ең

ықпалды саяси күшін ханнан кейін, төрелер немесе сұлтандар құрады. Шыңғыс хан әулетінен тарағандардың барлығы сұлтандар аталып, олар, Шыңғыс ханның қай бұтағына жатса да, хан тағынан үміткер болды. Қазақтар далалық мемлекеттілік дәстүрлерді сақтай отырып, сұлтандардың жеке ұлыстарды басқару құқын да қабылдады. Олардың саяси құқықтарына жалпы мемлекеттік басқаруға, жергілікті басқаруға қатысу жатты. Ұлысты басқару сұлтандарға оның халқының үстінен әскери-саяси билік жүргізуге мүмкіндік тудырды. Ұлыстық сұлтандарға соғыс кезінде жасақ құрып, оған қолбасылық ету құқы берілді.
Дәстүрлі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік жүйесіндегі демократиялық биліктің маңызды буыны-би халық түсінігінде: сот,төреші; батагөй, шешен; бітістіруші, елші ретінде ұғынылды. Би, «Жеті Жарғы» бойынша, өзіне бағынышты ру-тайпа шегінде сот және әкімшілік билік жүргізді. Өз қауымының тұрмыс-тіршілігін қадағалап, тәртіп пен тыныштықтың бұзылмауына жауапты болды. Осылайша, билер билеуші хандардың халық арасындағы сенімді тірегіне айналып, сұлтандармен тең құқылы дәрежеде мемлекеттік мәселелерді талқылауға қатысты.
Қазақтарда билер, атқаратын жұмысына, лауазымына, беделіне, адами қасиеттеріне орай, ата би,төбе би, төтен би, бала би болып бөлінген.
Билер институты көшпелілер қоғамында бұрыннан да белгілі болды. Қазақ қоғамында ежелгі құқықтық реттеу формаларының бірі ретінде билер соты жұмыс істеді. Оны көне замандардағы хандық басқару жүйесінің тайпа көсемдеріне сүйену арқылы мемлекет ішіндегі тәртіп пен реттілікті нығайтуға бағытталған ұмтылысы нәтижесінде өмірге келген далалық демократияның классикалық үлгісі деуге болады.

жағдайына орай дамытты.Әсіресе,XVІІІ ғ сыртқы күштердің ел егемендігіне байланысты және

қоғам өмірінде отырықшылықты-егіншілікті өңірлер рөлінің артуын ескере отырып,аға ханды салтанатты түрде сайлау тәртібі және оған өзгеріс енгізу нормалары қабылданады. Оны Абылайды сайлауға үш жүздің хандары ,сұлтандары,билері және басқа да ықпалды адамдармен бірге, тұнғыш рет Оңтүстік қалаларының өкілдері қатысуынан көреміз.Абылай (1771-1780) отырықшы халықтарға қоса,көшпелілерден де салық жинай бастайды.Мемлекеттілік билікті күшейту шаралары қолға алынады.Абылай төленгіттерден тікелей өзіне ғана бағынатын жеке гвардия құрады.Хан өкілеттілігі кеңейтіледі”Қырғыз-қайсақтардың саяси және әлеуметтік қатынастарын”зерттеген неміс ғалымы Франц Шварц:”Қырғыз-қайсақтарда,дворяндармен қатар, жай халықтан шықса да құрмет тұту жағынан атақты ақсүйектерден жоғары тұрған адамдар бар.Олар-жорықтар кезінде ерлігімен және айла-тәсілмен ерекше көзге түскендер,яғни батырлар”, дейді.Батырлардың дәстүрлі функциясы-елді сыртқы шапқыншылықтан қорғау.Америкалық дипломат Ю.Скайлер: “ерен ерлікті,елдік пен тәуелсіздікті жоғары ұстаған қырғыздар қай кезеңдеде,Сырым,Арынғазы немесе Кенесары сияқты дала төсінде атқа қонған батырлар туы астында жиналуға дайын тұратын”, деп жазды.Қазақ мемлекеттілігі функцияларының жүзеге асырылуы негізінен әдеттік ғұрыптар басым түрлі құқықтық нормалар жүйесімен реттеліп отырылды.
Түркі халықтарының сан ғасырлық құқықтық нормалар жүйесі Тәуке ханның 1680-жылдары Күлтөбеде хан кеңесін шақырып, жеті би атсалысып құрастырған қазақтардың “Жеті Жарғы” атты атазаңындажүйеленді.А.И.Левшин: “Билердің ертеден келе жаттқан Қасым хан мен Есім хан тұсындағы әдеттік-құқық жүйелері “Жеті Жарғы” заңында жинастырылды , “деп жазады.Қ
Қазақ құқығы өз бастауын XІІІ ғасырда өмір сүрген үйсін Майқы биден алады. “Жеті Жарғы”ережелер жинағында бұрыннан басшылыққа алынып келе жатқан “Қасым ханның қасқа жолыындағы”,Хақназардың “Ақ жолындағы”,”Есім ханның ескі жолындағы” жосықтар ғана емес,”Ұлы Жасақтың”да кейбір баптары пайдаланылады.Бірақ соңғылары қазақ халқының тұрмыс –салтына,әлеуметтік-эканомикалық жағдайына орай бейімделініп алынды.”Жеті Жарғыда” әдеттік құқықтың басымдылығы қазақ халқының басын біріктіріп, Қазақ хандығының нығайуына жұмыс істеді.Ә.Бөкейхановтың: “Көшпелі және отырықшы өмір сүрген қарғатамырлы қазақтарды”әдет заңы”ортақ тәртіпке шақырды,өз таңбасы,өз ұрандары бар тайпаларды “алаш” ұраны ел басына күн туғанда бір тудың астына біріктірді” деген сөзінде осы тарихи шындық жатыр.
Жеті Жарғы”-Тәуке хан тұсында қоғам өмірінің сан-саласын қамтыған,Қазақ хандығының, ел-жұртының тұтастығы мен бірлігін қамтамасыз етуге бағытталған конституциялық құжат болды.