Оренбург

әдебиеттер тізімі

туралы» жарғысы қазақ даласындағы хандық билікті жойып, басқарудың әкімшілік жаңа

түрі-отаршылдық әкімшілікті орнықтырып қазақ жерін одан әрі отарлауын мақсат етті. Далалық аудандарды басқару құрылымы түбірінен өзгеріп, басқарудың округтік жүйесі енгізілді. Жаңадан енгізілген әкімшілік шаралар патша үкіметінің отаршылдық белсенділігін арттырып, отарлаудың қазақ даласына тереңдей енуіне мүмкіндік берді. Жаңа заңды іске асыру барысында рушылдықтың іргесі сөгіліп, айтарлықтай өзгерістерге ұшырыды. Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберден екінші әкімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұрынғы көшіп-қонудың рулық тәртібі бұзылды. Ауыл старшындары қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар тағайындалып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балаға мирас болып қалдырылып отырды.

жарғысының» жобасын талдап жасады. Бірақ ол Азиялық комитетке тек 1824

жылы ғана қаралып, қабылданды. Сол жылы жұзде хан өкіметін жою ұйғарылды. Кіші жүз билеуші-сұлтандар басқарған үш бөлікке бөлінді. Жүзді бөлу рулардың қоныстануына және билеуші-сұлтандардың, олардың арасындағы ықпалына қарай жүргізілді. Сондықтан бөліктер территория тұрғысынан да, халқының саны жағынан да біркелкі болмады. Билеуші-сұлтандар іс жүзінде Орынбор шекаралық комиссиясының чиновниктері болды. Шекаралық комиссияның жанынан кеңестер мен приказдар ұйымдастырылмады. Билеуші-сұлтандар билігінің күшеюімен мемлекеттік қызметте жоқ сұлтандардың маңызы төмендеді, мұның өзі қазақ аристократиясының өктемдігін әлсіретті. Шекаралық комиссияның құрамына председатель, төрт кеңесші, ауқатты қазақтардан төрт заседатель енді.
Шекаралық комиссияның міндеттері:
- қырда тәртіпті сақтау;
- қазақтардан шыққан жергілікті чиновниктер мен қамқоршылардың әрекеттерін бақылау;
-салықтар жинау;
-сот істері;
-медицина жағын бақылау.
Шекаралық комиссия өзінде губерния басқармасының функцияларын біріктірді.

бастықтары енді.Билеуші-сұлтандарды Орынбор әскери губернаторы, ал қалған шендегілердің бәрін-Шекаралық клмиссия

тағайындады. Әрбір билеуші-сұлтанның жанында 100-200 адамнан әскери команда болды. Билеуші-сұлтандардың ордалары казачьи станицалары мен бекіністерінде орналасты. Билеуші-сұлтандар лауазымына тек сұлтандар ғана қойылды. Батыс жіне Орта бөліктерді Әбілқайыр мен Қайып хандардың әулеті биледі. Билеуші-сұлтандардың алғашқы кезде көмекшелері болып бұлар да сұлтандардан қойылды. Олар билеуші-сұлтандар мен шекара бастықтарының тапсырмаларын орындауға, «тыныштықты» қадағалап отыруға, «қаскүнемдерді» ұстап, жақын маңдағы шептік бастыққа жеткізуге, ұсақ-түйек істер бойынша айыптыларды Шекаралық комиссияға шепке жіберіп отыруға міндетті болды.
1831 жылға дейін аталған үш бөліктің қазақтары шартты түрде шепке жақын жердің қазақтары және қырдың қазақтары деп бөлінді. 1831 жылдан бастап өздерінің қоныстары мен шекара өңіріне іргелес жатқан халықтың арасында әкімшілік учаске-дистанциялар (екі қамал аралығындағы учаскелер) ұйымдастырылды. Дистанцияның ішінен неғұрлым шағын басқару бірліктері-әрбір форпосты мен отрядта қарама-қарсы орналасқан старшындықтар (жергілікті жерлер немесе ауылдар) құрылды.Дистанциялар құрылымы кейіннен қырдағы ауылдарға да тарады. 1839 жылы мұндай бөлу Жаңа шепке қарама-қарсы орналасқан көшпелілерге де енгізілді.

бөлігін қамтыды. XIX ғасырдың ортасына таман 54 дистанция ашылды. Дистанциялар

халықтың территориялық жағынан бөлінуі негізінде құрылды, тек шеп бойындағы дистанцияларда ғана ру топтарының араласуы едәуір дәрежеде болды.
Дистанциялық система Кіші жүзде 1831 жылдан 1868 жылға дейін сақталып келді. 37 жыл ішінде дистанциялардың саны, көлемі, олардағы рулар мен бөлімшелердің орналасуы, сондай-ақ халқының саны өзгшеріп отырды.
Дистанциялар мен әкімшілік ауылдарын ұйымдастыру бұрынғы ру бастықтарының билігін шектегенімен толық жойған жоқ. Ру билеушілері рулардың бәрінде бірдей болған жоқ, бірақ әрбір бөлім мен бөлімшенің әрқайсысында дерлік оны басқаратын билер мен старшындар болды.

Орынбор генерал-губернаторы тағайындап отырды. Мұнда сайлау системасы болмады.
Кіші жүздегі жергілікті

өкімет ұйымдастырылуының бір ерекшелігі шеп бойындағы қазақтарға қамқоршы лауазымының енгізілуі болды; бұл лауазымға тек патша чиновниктері ғана тағайындалады. Ресми түрде олар шеп бойындағы тұрғындармен байланысында қазақтарға «қамқорлық жасау» органдары ретінде құрылған еді. Іс жүзінде қамқоршылар өлкеде патша өкіметінің саясатын жүргізді, Шекаралық комиссияның әр түрлі тапсырмаларын орындап, қазақтарды басқарды. Сөйтіп, XIX ғасырдың бірінші жартысында Кіші жүзде «қамқоршлық абсолютизм системасы» деп аталатын система қолданылды. Бүкіл шеп 6 қамқоршлыққа: Гурьев, Орал, Орынбор, Орск, Троицк, Михайловск болып бөлінді.

немесе Шекаралық комиссияның қарауына көшті. Тек елеусіз қылмыстар ғана халықтық

әдет-ғұрыптар бойынша талқылана алатын болды. Патша әкімшілігі жергілікті өкімет органдарын, соның ішінде билер сотын да полицейлік-жазалаа айналдыруға тырысты. Оларға қамауға алу, дүре соғып жазалау, Сібірге жер аударыпжіберу өкілдіктері берілді.
XIX ғасырдың басында сұлтандар экономикалық жағынан неғұрлым күшті және саяси тұрғыдан неғұрлым ұйымдасқан феодалдық топ болды да, патша өкіметі өз саясатын жүргізуге соларды тірек тірек етті. Алайда бертін келе, XIX ғасырдың бірінші ширегінде сұлтандарды феодалдық праволарынан айыру толқуларға апарып соғуы мүмкін деп қауіптеніп, патша үкіметі оларға басқарудың орта буынында ғана әкімшілік билік берді де, облыстардағы жоғарғы билікпен басқаруды өз қолдарында ұстады.
XIX ғасырдың бірінші жартысында ру жонжарларының да-билердің, старшиндардың, ру билеушілерінің праволары шектелді. Патша әкімшілігі оларды өз бақылауына алды. Орыс сот ісінің енгізілуі билер сотының ықпалын күйретті, өйткені ерекше маңызды істердің бәразы жергілікті соттардың қарауынан алынды.

халық төлейтін міндеткерліктер: шеп бойындағы және ішкі жақтағы тұрғындарға қызметкер

болып жалданып, қырдан басқа жерде болатын қазақтарға берілетін билеттер еттер үшін ақшалай айып төлеу және міндеткерліктер енгізілді.
50-ші жылдардың басыцнда «Ереженін» Орынбор даласына арналған жаңа нұсқасы шықты, алайда жобаның талқыланылуы ұзаққа созылды да, 1844 жылғы «Ереже» өзгеріс енгізілмей 1868 жылға дейін қолданылды.

«Орынбор қырғыздары туралы жарғы»-деген құжат негізінде патша үкіметі қазақ жерін

басқару тәртібі жөніндегі заң шығарды. Осы заң бойынша Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдеге сияқты әкімшілік-саяси басқару жүйесі қалыптасты. Бұл алғашқы патшалық реформалардың бірі ретінде, бүкіл дәстүрлі билік құрылымын қиратып, әлеуметтік-саяси және шаруашылық өмірдің барлық жақтарын қамтыды, қазақ қоғамы ішіндегі, ең алдымен патшалық өзгерістерді, негізінен, қиналмай қабылдаған шеп маңайындағы ауылдар арасындағы және кең далада еркін көшіп жүріп, көшпелі тәуелсіздікдің ең берілген жақтаушылары ретінде сұлтандардың, билердің ақыл беруі бойынша патшалық өзгерістерге көнбегендер арасындағы онсыз да өткір қайшылықтарды тереңдетіп, Кавказдағы, Еділ бойының түркі тілдес аймағындағы және далалық табиғи ландшафты реформаның іске асырылуын белгілі бір дәрежеде қиындатқан Қазақстандағы отаршылдыққа қарсы оппозицияың топтасуын күшейте түсті.

Қазақ тарихы,2005,№5

2. Назарова А. Түркістан губернаторларының әлеуметтік сипаты // Қазақ

тарихы, 2005, №6