Сабақ тақырыбы:" Ғылым мен білімнің дамуы"

Сабақтың тақырыбы:
“Ғылым мен білімнің дамуы”

жұмыс істеді. Мысалы: Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Қожа Ахмет Йасауи, М.

Хайдар Дулати, К.Жалаири және басқалар. XIX ғасырда Қазақстанның ғылымында П.П.Семенов-Тян-Шанский, Н. П. Рычков, П. М. Мелиоранский, В. В. Радлов, В. В. Бартольд, А. А. Диваев, Ч. Уәлиханов үлес енгізді.
Қазір Қазақстанда көп ЖОО-лар бар, көп ақылды, білімді, перспективалық жастар бар; және біздің Отанымыздың ғылыми шамасы болашақта тек қана даму болады...

дамуын, көрнекті ғылымдар жайлы кеңінен мағлұматтар бере отырып, олардың еңбектерінің тарихы

маңыздылығын ашып көрсету.
  Дамытушылық:  Ғылыми еңбектерді, көркем шығармаларды түсініп оқуға, ізденіс жұмыстарына баулу, ой-өрісінің артуына жағдай жасау.
  Тәрбиелік: Адамгершілікке, кішпейілдікке,  имандылыққа тәрбиелеу.
  Сабақтың түрі: Ізденіс сабағы
Сабақтың әдістері: оқулықпен жұмыс, түртіп алу, сәйкестендіру тесті, кестемен жұмыс сұрақ-жауап, мақал-мәтелдердің жалғасын табу, талдау, тірек-сызба, тест, семантикалық карта.

  Пәнарлық байланыс: Әдебиет, география пәндері.

Күтілетін нәтиже: Ал Фараби, М.Қашқари, Ж.Баласағұн туралы біліп, шығармалары туралы хабардар болуы.
Сабақтың көрнекілігі:  портреттер, сызба
Сабақтың құрал-жабдықтары: компьютер,  тарих сайты, интернет

ҚАЗАҚСТАНДА ҚАНДАЙ ДІНІ НАНЫМДАР БОЛДЫ? 2. ИСЛАМ ДІНІ ҚАЙ КЕЗДЕ ҚАБЫЛДАНДЫ

ЖӘНЕ ОНЫ ДІН ДЕП КІМ ЖАРИЯЛАҒАН?  3. МҰСЫЛМАН ДІНІНІҢ МӘДЕНИЕТ ДАМУЫНА ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІ.       III. ҮЙ ТАПСЫРМАСЫН ҚОРЫТУ.

аңғарылады. Мұндай бейнелер немен байланысты туған? (Зооастралық фарнға)
2. Өздерінің шыққан

тегін қоймен байланыстырып, қорғаушы ретінде оған табынатын болған тайпа: (оғыздар)
3. Белгілі бір діни нанымдардың шығу тегін аңмен байланыстыратын табыну белгісі: (Тотем)
4. Орта Азия мен Қазақстанға арабтардың жаулап алуынан бастап ене бастаған дін: (Ислам)
5. 751 ж. Атлах қаласы түбінде болған ұрыста қарлұқтар мен арабтар бірлесіп қай мемлекетке қарсы шықты? (Қытай)
6. Исламды Боғра хан Қарахан мемлекетінің мемлекеттік діні деп қашан жариялады? (960 ж.)
7. Оңтүстік Қаз/н мен Жетісудың Х ғ. қалаларында мешіттердің көптеп салына бастағанын жазған араб ғалымы: (Әл-Максиди)
8. Адамның басы құбылаға қаратылып, жанына ешбір зат бірге қойылмай жерленген. Мұндай жерлеу салты кімдерге тән? (Мұсылмандарға)
9. Құйрықтөбе мен Отырар қалаларын қазған кезде ХІ-ХІІ ғ. жататын үйлерде отқа табыну әдетіне байланысты не табылды? (ошақтар)
10. Х ғ. басында қай әулеттің негізін қалаушы Сатұқ хан ислам дінін қабылдады? (Қарахандар)
11. Ақтөбе қала жұртын қазғанда шарап ашатын орыннан табылған кірпіштерде қаңдай таңба салынған? (христиандық крест)
12. Арабтар көрші елдерді қандай ұранмен жаулап ала бастады? (Дін үшін соғыс)
 
 

(1030-1090 жж.)
Жүсіп Баласағұни (1021-1075 жж.)
Әдебиет
Ахмет Игүнеки
Қожа Ахмет Йассауи (1103-1167 жж)

қазіргі Түркістан алқабының Фараб аймағына қарайтын Отырар қаласында дүниеге келген
Толық

аты       Әбу Насыр ибн Мұхаммед ибн Узлағ Тархани ат-Турки   
Білімі — Болашақ ғалым алғаш туған жері Отырар медресесінде, кейін Шам, Исфахан,Самарқан, Бұқара, Халеб, Мысыр, Дамаск қалаларында
оқып, жан-жақты білім алған.
70- ке жуық тіл білген
Еңбектері  түрлі ғылым салаларында 150-ге жуық  еңбектер жазып қалдырды. «Ғылымдардың шығуы», «Бақытқа жол сілтеу», «Музыканың үлкен кітабі»,«Сөз, шешендер туралы»   т.б.
Тарихтағы орны – Аристотельден кейінгі екніші ұстаз, ұлы энциклопедист, ғалым, ойшыл, философ, математик, әдебиет пен музыка зерттеушісі, ақын.Әл-Фарабидің логика мен медицина, ғарышнама мен анатомия, философия, заң ғылымы сияқты ғылым қосқан жаңалықтары әлемге әйгілі.
Қорытынды          Тек шығыстың ғана емес, Батыстың ғылымы мен   
мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан энциклопедиялық білімі бар ғалым

ибн Узлағ әл-Фараби) (870, Отырар қаласы — 950, Сирия (Шам)) — қазақ даласынан шыққан ұлы

ғалым, ойшыл философ, математик, астролог, музыка теоретигі. Әскербасының отбасында дүниеге келген.

870 жыл шамасында туған. 950 жылы Шам (Дамаск) шаһарында ұлы

ұстаз дүние салды. Бұл мәлімет ерте заманғы арабша жазылған шежіре кітаптарында берілген.

аралығына орналасқан.

ТӨБЕЛЕР ЖАТЫР. СОЛ ТӨБЕЛЕРДІҢ БАРЛЫҒЫ ДА БІР КЕЗДЕГІ ОТЫРАР ҚАЛАСЫНЫҢ

ОРНЫ.

Хусейн ибн Мұхаммед Қашғари
    Білімі – М.Қашғари алғаш Қашғар қаласында кейін

Орта Азия мен Иранның ірі қалаларында білім алды.Араб  тілін жетік білген
Еңбектері    Мәңгі өшпес мұрасы – 3 кітаптан тұратын  
 «Түрік тілдерінің сөздігі» —  «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегі
        Бұл кітаптан бүгінгі ғалымдар сол кездегі түріктердің мекен-жайлардың аты-жөні, олардың тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті жайлы көптеген мәліметтер алады.
      

“Әлемнің 2-ұстазы” атанған ғұлама. Оның заманы “Жібек жолы” бойындағы қалалардың,

оның ішінде Отырардың экономикасы мен мәдениетінің дамыған кезіне дәл келеді. Әбунасыр Әл-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, Араб елдері қалаларына жиһанкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде көптеген ғұламалармен, ойшыл-ақындармен, қайраткерлермен танысып, сұхбаттасты. Тарихи деректер бойынша 70-ке жуық тіл білген. Өздігінен көп оқып, көп ізденген ойшыл философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка салаларынан 150-ге тарта трактат жазып қалдырды.

білген.

АЛАДЫ. ОНЫ ШЫҒЫСТЫҢ АРИСТОТЕЛІ ДЕП АТАҒАН.

жылы Балсағұн қаласы Қырғызстандағы қазіргі Тоқмоқ қаласында туып, Қашқар қаласында қайтыс болған.

Жүсіп Баласағұни - ақын, ойшыл, ғалым, мемлекет қайраткері.
Өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. Файласуфи (философия), риезиет (математика), тиббий (медицина), фэлэкиат (астрономия), нужум (астрология), өнертану, әдебиеттану, тіл білімі, тағы басқа ғылым салаларының дамуына зор үлес қосқан. Жүсіп Баласағұнидің есімі әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында "Құтадғу білік" ("Құтты білік") дастаны арқылы қалды. Жүсіп Баласағұни бұл дастанын хижра есебімен 462 жылы, қазірғі жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды "хандардың ханы" - Қарахандар әулеті мемлекетінің (942 - 1210) негізін салушы Сатүк Қара Богра ханға (908 - 955) тарту етеді.

қаласы
Толық аты             Жүсіп Хас Хажип Баласағұни
Атақты еңбегі – «Құт негізі — 

білік»
     («Құтадғу білік»).  Бұл еңбек алғаш рет түрік
тілінде жазылған
Еңбектері          Мәңгі өшпес мұрасы – 3 кітаптан тұратын  
 «Түрік тілдерінің сөздігі» —  «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегі Баласағұни еңбегін Баласағұнда бастап, Қашғарияда аяқтаған Сүлеймен Арслан ханға сыйға тартқан. Хан ғұламаның сол еңбегі үшін

Азиядағы сопылық поэзиясының көрнекті өкілі, дуалы ауыз данышпан, кемеңгер ақын

ағартушы Ахмет Йасауи 1093 жылы немесе 1094 жылы көне Исфидзат (Сайрам) қаласында дүниеге келген. Оның ата-анасы Ибраһим Ата мен Қарашаш Ана осында тұрып, осы жерде қайтыс болған. Йасауи 1166 Түркістан (Йасы) қаласында қайтыс болды.

сауатты, көзі ашық адамы болған. Тіптен балауса, бүлдіршін Ахметке араб,

парсы тілдерін Таяу Шығыстағы Исфахан, Бағдат қалаларынан ұстаздар жалдап үйретеді. Он алты жасында-ақ болашақ ақын, шығыс поэзиясын, әдебиетін, философиясын жетік меңгереді. Он жеті жасынан бастап, өзі де өлең жаза бастайды. Өз жырларын шығыс авторларынан бірінші болып, сол кездегі шойырлар секілді араб, парсы тілдерінде емес, өзінің ана тілі – түркі тілінде жазған. Иссауи шығармаларының құндылығы осында.
Қазақ жерінің ортағасырлық мәдениетінің дамуында Яссауи жазған «Диуани Хикмет» (Даналық кітабы). Қожа Ахмет Яссауи ислам дінінің қазақ арасында кең тарауына үлкен үлес қосқан, шығармасын елге түсінікті етіп, түркі тілінде жазған. Ол жергілікті халықтардың ескі дінін жоққа шығармаған, қайта оны ислам дінімен ұштастырған. Яссауидің «Даналық кітабы» кезінде Орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына дейінгі көшпенді түркі тайпаларының арасында кеңірек тараған.

тапсырма бойынша топтарын таныстырады.

«Отырар» Ғылымның дамуына үлес қосқан ғалымдарға баға беру

 «Сайрам» Тіл

білімнің негізін салушы ғұламалар туралы мағлұмат беру

«Түркістан» Әдебиет саласының кемеңгерлері туралы баяндау.

..... (Білім тозбайды).
Тіліңмен жүгірме, ..... (Біліммен жүгір).
Наданмен қос болғанша, .....

(кітаппен дос бол).
Байлықтың кілті - ..... (ғылым).
Ілім - бұлақ ..... (білім шырақ).
Көп оқыған білмейді, ...... (Көп тоқыған біледі).
Оқу - білім азығы, ..... (Білім - ырыс қазығы).
Елдің атын аты шығарар, ..... (Ғалымның атын хаты шығарар).
Білім арзан, ..... (білу қымбат).

Тіл білімінің дамуына үлес қосқан ғалымдар
Әдебиеттің көрнекті өкілдері.

Еңбектері
1. М. Қашқари     1.

«Құдатғу білік »
2. Ж. Баласағұни     2. «Ақиқат сыйы»
3. Қ. А. Яссауи       3. «Даналық»
4. Әл-Фараби         4. «Өлең кітабы»  
5. А. Күгінеш         5. «Диуани лұғмат ат-түрік»
 

Сәйкестендір:
Әбу Насыр Әл-Фараби                          «Ақиқат сыйы»
Махмұд Қашғари                                   «Музыканың үлкен кітабі»
Қожа Ахмет Йассауи                             «Диуани Хикмет»
Жүсіп Баласағұни                              «Диуани лұғат ат түрік»
Ахмет Игүнеки                                       «Құт негізі білік»

д. Иран      е. Қыпшақ
2. ІХ-Х ғ. өмір сүрген данышпан, екінші

ұстаз, Шығыстың атақты ғалымы:
а. Әл-Бируни           в. Әл-Фараби          с. Гардизи            д. Ибн-Батута         е. Ахмет Йасауи
3. ХІ ғ. тілтану ғылымы тарихына үлкен үлес қосқан :
а. Жүсіп Баласағұн         в. Ахмет Яссауи          с. Қадырғали Жалаири        
д. Махмұд Қашқари         е. Мұхаммед Хайдар
4. «Арабша, тәжікше кітаптар көп. Ал бұл – біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинақ» деп өз тілін қорсынып, жат елдің тілінде сөйлеу шығарма жазу сияқты әрекеттерге қарсы болған ғұлама:
а. Әл-Фараби       в. Әл-Бируни       с. М.Қашғари              д. Ж.Баласағұни           е. А.Йасауи
5. Шу өзені бойындағы Баласағұн қаласында дүниеге келген ғұлама:
а. А.Йассауи               в. М.Қашғари              с. Ж.Баласағұн                
д. Әл-Фараби              е. Әл-Бируни
6. Ж.Баласағұни «Құтадғу білік» еңбегін Сүлеймен Арслан ханға сыйға тартқаны үшін алған лауазым атағы:
а. Мырза           в. Бек             с. Әмір               д. Ұлы хас-хажип               е. Ғалым
7. Жазба әдебиетінің көрнекті өкілі, Қарахан мем/нің кезінде даңқы шыққан ақын:
а. Ж.Баласағұн          в. А.Иүгінеки             с. Рашид ад-Дин           д. Әбілғазы           е. Ю.Хамадани
8. Аса көрнекті ойшыл әрі ақын, Қазақстанда мұсылман дінінің сопылық ағымын таратушы:
а. Жүсіп Баласағұн          в. Ахмет Яссауи          с. Махмұд Қашғари  
д. Мұхаммед Хайдар   е. Қадырғали Жалайри
9. Ислам дінін уағыздаушы, орта ғасырлық белгілі ақын, ел ішінде Хәкім ата атанған:
а. Ж.Баласағұн            в. Ахмет Яссауи          с. Сүлеймен Бақырғани      
д. Арыстан баб         е. Юсуф Хамадини
10. ХІІІ ғ. басында Оңтүстік Қаз/да мұсылман дінінің кең етек жая бастауына байланысты жарық көрген Әли ақынның поэмасы:  
а. «Хусрау-Шырын»                   в. «Ләйлі-Мәжнүн»                с. «Жүсіп-Зылиқа»

– Фараби туралы әңгімелеңдер.
М. Қашғаридің сіңірген еңбегі мен әйгілі шығармасы

туралы айтыңдар.
Ж. Баласағұни туралы не білесіңдер?
Қожа Ахмет Йассауи туралы не білесіңдер?

ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Қостанай облысы Сарыкөл ауданындвғы

Күнтімес қыстауында дүниеге келген. Шын аты — Мұхаммед Қанафия.
Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып кеткен.
Шоқан жас күнінен тарихи өлең, жыр, аңыз-әңгімелерді қызыға тыңдап, құлақ түріп өскен. Ол Омбыдағы кадет корпусында оқиды. Онда Шоқан өте жақсы оқып, терең білім алады. Кейін Шоқан Петербургтегі университетте лекция тыңдап; француз, неміс тілдерін меңгерді.
1857 жылы Батыс Қытайға-Қашқарияға баратын Ресей үкіметі үлкен экспедицияны басқару Шоқан Уәлихановқа тапсырылады. Кейін ол зор еңбегін “Алты шаһардан жайы” жазды.
Шоқан Уәлиханов 1865 жылы 30-жасында Қапал қаласы, Алтынемел асуында, Тезек ауылында қайтыс болған.

1.1827, қазіргі РФ,Липецк облысы Чаплыгин ауданы Урусово с. маңындағы иелік — 26.2. (11.3.)1914, Санкт-Петербург]

— Ресей географы, статист, қоғам және мемлекет қайраткері, Санкт-Петербург ҒА-ның құрметті мүшесі (1873).
Семенов Тян-Шанский 1856 — 1857 ж.Тянь-Шаньға саяхат жасап, бұл орасан зор тау жүйесінің жанартаудан пайда болғанын дәлелдеп, оның орографиясын және биіктік белдемдігін анықтады, ірі мұздықтарды ашты.Сырдарияның бастауын зерттеп, Шу өзеннің Ыстықкөлден ағып шықпайтынын дәлелдеді. 50 тау шыңының биіктігін өлшеп, 23 асуды зерттеді, 1500-ге тарта тау жыныстарының коллекциялары мен өсімдік гербарийлерін жинады. Семенов Тян-Шанский география ғылымына Іле Алатауы, Жоңғар (Жетісу) Алатауы, Іле жазығы деген атаулар енгізді.

қайраткері, көрнекті ғалым-тарихшы.
Ташкенттегі реалдық училищені, Петербургтағы әскери-дәрігерлік академияны 1917 жылы

бітіріп шығады. Санжар онда әскери-теңіз министрлігінің стипендиясына оқиды. Бұл оған онан әрі қарай әскери қызметтің ауыртпалығын басынан кешуіне міндеттеді. әуелі ол Термезде болды, онан кейін майданға Түркістан полкінің әскери дәрігері ретінде қызмет етті.

Санжар Қазақстанның академиялық ғылымының дамуына маңызды үлес қосты. 1931-1933 жылдары ол КСРО ҒА-ның Қазақстандық базасы төрағасының орынбасары болады, ғылыми консультация мен насихат комиссиясын, тарих-археология комиссиясын, қазақ сөздігі комиссиясын басқарады, ұлттық мәдениет жөніндегі Қазақ ғылыми-зерттеу институты тарих секторының меңгерушісі болады.

Ол – Қазақстан тарихы жөніндегі көптеген жұмыстың авторы, сондай-ақ қабілетті зерттеуші-филолог және жазушы. Шығыс халықтарының өмірі туралы «Әлем шатыры» деген әңгімесі, қазақ ұлтының мәдениеті жөнінде мақалалар жазды.

Алматыда Асфандиярұлы есімімен мәңгілік есте қалдыру үшін көше, мен мемлекеттік медицина университетіне аты берілген.

геологы, қоғам қайраткері, Қазақ КСР Ғылым академиясын ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті,

Қазақ КСР академиясының академигі, қазақстандық металлогениямектебінің негізін қалаушы.
Туған жері бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі Ақкелін болысы(қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданы).

Қаныш Сәтбаев

бітіріп келгеннен кейінгі Қаныш Сәтбаевтың бүкіл өмірі Қазақстанның минералдық ресурстарын

және рудалық кендер генеалогиясын зерттеуге арналған. Оның геологиядан басқа ғылымдардан да; мәдениет саласында да; тарихтан да қалдырған ізі сайрап жатыр. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталуға тақағанда, жағдайдың аса қиын ауырлығына қарамастан, Қазақ КСР Ғылым академиясының ұйымдастыру жұмысына басшы болып, оның ісіне бел шеше араласуы ұлыларға тән көрегендіктің белгісі еді. Оның қалдырған ғылыми бай мұраларының ішінде, әсіресе, Жезқазған кені туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Жезқазғанның ірі мыс рудалы аудандар қатарына жатуы кезінде осы кеннің жоспарлы түрде кең масштабтағы барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі объекті екенін дәлелдеп берген Қаныш Сәтбаев еңбегінің нәтижесі. Сондай-ақ ол минералдық шикізатқа бай Сарыарқа, кенді Алтай, Қарағанды, Қаратау секілді аймақтарға да ерекше назар аудара зерттеп, олардың кендерінің стратиграфиясы, тектоникасы, құрылысы, металлогениясы, неохимиясы және шығу тегі туралы маңызды ғылыми қорытындылар жасады, ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешендік әдісін енгізді.

докторы (1977), профессор (1980), Қазақстан ҒА-ның корреспондент мүшесі (1979), академик

(1983), Қазақстанда молекулалық биология мен биотехнологияның негізін қалаушылардың бірі, ғалым.
Айтхожин — клеткалық макромолекулалардың (нуклеин қышқылдары мен белоктың) синтезі саласында аса құнды зерттеу жұмыстарын жүргізді. Эукариоттық клеткаларда кездесетін клеткалық бөлшектердің жаңа класын, ақпараттық рибонуклеин қышқылдарының (ақпараттық РНК-ның) рибонуклеопротеидтік түрін (РНП-ті) — информасоманы ашқан. Айтхожин бидай дәнінің эмбриогенезі, пісіп-жетілуі, тұқымынан өнуі кезінде оның клеткаларында жүретін құбылыстарды: ақпараттық РНК-ның биогенезін, түзілуін, сақталуын және оның құрылымдық ерекшеліктерін зерттеді. Өсімдік рибосомаларының физикалық-химиялық қасиеттерін анықтап, олардың жануар рибосомаларына ұқсас екенін байқады. Жануар мен өсімдік клеткаларының суббөлшектерінен тұратын әрекеті күшті будан рибосомалар алуға, оларды зерттеуге болатынын тәжірибе жүзінде дәлелдеді. Бұл зерттеулердің эволюциялық теорияны дамытуда үлкен маңызы болды.

қай жерде туды/қайтыс болған?
3. Отырар қаласы қайда орналаскан? Оның басқа

атауларын айтыңыздар.
4. Әл-Фараби қандай тілдерді білді?
5. Жүсіп Баласағұни кім? Ол қандай аяларда жұмыс істеді?
6. Жүсіптің ең әйгілі шығармасы қалай аталады? Ол не туралы?
7. Қожа Ахмет Йасауи қай жылы, қай жерде туды/қайтыс болған?
8. Оның біраз шығармаларын айтыңыздар.
9. Қожа Ахмет Йасауи кесенесі қай калада орналасқан?
10. Ш. Уәлихановтың шын аты айтыңыздар. Ал қалай оны әжесі атады?
11. Ол қайда білім алды? Қандай тілдерін білді?
12. Оның әйгілі және зор еңбегі қандай?
13. Семенов Тян-Шанский нені зерттеді?
14. Ол қандай мекендерге саяхаттады?
Асфендияров Саржан қай аяларда жұмыс істеді?
16. Қаныш Сәтбаев кім? Ол нені зерттеді?
17. Мұрат Айтхожин нені ашты?
18. Оның негізгі қызметтерін айтыңыздар.