Шәкәрім Құдайбердіұлы және "Қалқаман - Мамыр" дастаны

Ақын, жазушы, философ, тарихшы, композитор. Әкесінен жеті жасынан жетім қалады.

Десек те, атақты Құнанбай қажының ерке немересі, ақылы мен білімі дария Абайдай ағасы бар бала Шәкәрім жоқшылық пен жетімдік көрмей ер жетеді. Араб, парсы, түрік, орыс тілдерін жетік білді. Бойында табиғи таланты, ақындық дарыны бар Шәкәрімнің өмірдегі ұстазы, мектебі – Абай болды.

Шәкәрім Құдайбердіұлы

деп атайды, сол кісі мұсылманша Һәм орысша ғылымға жүйрік Һәм

Алланың берген ақылы да бұл қазақтан бөлек дана кісі еді. Ержеткен соң сол кісіден тағлым алып, әр түрлі кітаптарын оқып, насихатын тыңдап, азғана ғылымның сәулесін сездім»

табалық, Өтпес өмір, таусылмас мал берелік, Бір білімді данышпан жан табалық…

–

деп, жастарды тәлім-тәрбие, білім алуға шақырады. Және, сонымен қоса, «Бір білімді данышпан жан табалық» деген жолдарда, Абай бойындағы данышпандықты айта келе, одан үлгі алу керектігін айтады.

Ақындық өнер жолына түскенде, он тоғыз жасында жазған алғашқы өлеңінде:

«Құмарлық»
«Қалжыңбас»
«Тойымсыз нәпсі»


Өлеңдері:
Сияқты дидакалық өлең-жырларында боямалы ажарлы, жасанды мінез

бен жағымсыз қылықты сынға алады.

Ғашықтық сезім, таза, пәк жүректен маздайтынын айтады.

(1891 ж)
«Нартайлақ-Айсұлу»
  «Қодардың өлімі»
«Ләйлі – Мәжнүн» (Ташкент,1907 ж)

сынды оқиғалы дастандар туды.

ақын өзінің байырғы арманын жүзеге асырды. Стамбұл, Париж кітапханаларынан туған

халқының тарихына байланысты кітаптарды оқыды. Осылай жинаған материалдар негізінде «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» (1911) кітабын жазады. 

Еңбектері:

ағартушылық тақырыптағы лирикасы. Ақынның бұл бағыттағы еңбегі 1879 ж. жазылған «Жастарға» атты

өлеңінен басталған. Оның Абаймен үндестігін танытатын бір сала да осы. Өзінің «Насихат», «Сынатар сың өзінді», «Үш-ақ түрлі өмір бар», «Сен ғылымға...», «Ғылымсыз адам айуан», «Жасымнан жетік білдім түрік ілін» сияқты көптеген өлеңдерінде Құдайбердіұлы Абайдың ағартушылық идеяларын одан әрі жалғастырады. Бұқараны оятуға ұмтылады, ғылымға жетелейді. Еңбек етуге, мәдениетті елдерден үлгі алуға шақырады.

Н. Толстой сияқты заңғар қаламгермен тікелей хат алысып, шығармашылық байланыста

жүруі.

Шәкәрімнің өзге елдер әдебиетінің үлгілі шығармаларын қазақшаға аударуы. А.С. Пушкиннің «Дубровский», «Боран», Л. Н. Толстойдың алты әңгімесін, американ жазушысы Гарриэт Бичер Стоудың «Том ағайдың балалары» атты романын аударды.

Шәкәрім және әлем әдебиеті

Н.Ф. Финдейзеннің редакциялауымен шыққан «Музыкалық этнография» жинағында Бимбоэстің қазақ музыкасы

туралы жазған көлемді мақаласына қоса қазақтың жиырма бес әнінің нотасы басылады. Осы аталған жинақтың ішінде «№ 1 Шакарим», «№ 2 Шакарим» деген атпен Шәкәрімнің екі әні жарық көреді. Бірақ, екі әннің де өлеңі нота астына жазылмаған, тек орыс тілінде мазмұны берілген. А.Э. Бимбоэс нотаға түсірген «№1 Шакарим» әнінің екінші түрі А.В.Затаевичтің 1925 жылы шыққан «Қазақ халқының 1000 әні» жинағына «Тілек - бата» деген атпен енген. Ал Шәкәрімнің «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек» деген әні А.В. Затаевичтің 1931 жылы жарық көрген «Қазақ халқының 500 әні мен күйі» деген жинағында «Шәкәрім Құдайбердин әні» деген атпен жарияланған. Осы жинақтың № 156 анықтамасында А.В.Затаевич: «Шәкәрім Құдайбербин - Семей уезінің қарт ақыны, қазір тірі, жасы жетпістер шамасында. Жинақта келтірілген әнін орыс әндерінің үлгісіне еліктеп шығарса керек, - деп жазған.

Әндері:

өзгерек, Бұған – ұйқасты өлең, сөз керек, Өзіне орайлы. Денең – жан нұрлы

болса жөнделмек, Өлең - әнге өлшеп айтса өңделмек, Ұйқасқа қолайлы. Ән өлшеуіш, өлең күміс, Қоспаңыз мыс аралас. Артық елу, не кем салу, Әрпі қалу жарамас.

Ауыр - осы әнге тұщы сөз салмақ, Тәуір - татымды ұйқас жиналмақ, Тереңнен толғанып. Сырын бұл әннің айтып қарайын, Түрін, - сипаттап тізіп санайын, Өлең тап ойланып! Буыны сегіз, алтауы егіз, Үш ем деңіз, екеуі, Кім дәл басты, кілтін ашты, Жақсы ұйқасты нешеуі?

Авторы Шәкәрім Құдайбердіұлы. Мұндағы басты кейіпкерлер жас жігіт Қалқаман мен

ару қыз Мамыр.