Кәсіпкерліктің қаржылық ортасы және қаржылық тәуекелдер №6 тақырып Қызметтің

жүйелік жіктеу

тәуекелді жіктеу
3. Тәуекелді қалыптастырушы факторлардың табиғаты бойынша жіктеу

мақсаты мен міндетіне қарай анықталады.
Тәуекелді жіктеу негізіне салынған ең маңызды

элементтері болып келесілер табылады.

Тәуекеді түрлі белгілеріне қарай жіктеу
ретроспективті;
ағымдағы;
перспективті.
Таза;
Спекулятивті.
2. Тәуекелді есепке алу сипатына қарай

және болашақтағы тәуекелдерді барынша айқын болжауға мүмкіндік береді. кәсіпкердің жеке

қасиеттерімен байланысты (тәжірибесінің аздығы, білімінің, кәсіби біліктілік деңгейінің төмендігі т.б.).

яғни сыртқы тәуекел сыртқы ортаның ықпалынан туындайды. Кәсіпкер оған ықпал

ете алмайды, оны тек қана алдын ала болжауы және өз қызметінде ескеруі мүмкін. Сыртқы тәуекел деңгейіне келесі факторлар әсер етеді: саяси, экономикалық, демографиялық, әлеуметтәк, географиялық және т.б. Оған әкономикалық саясаттағы күтпеген өзгерістерді, саяси жағдайдың бірден нашарлауы, төтенше жағдайлардың туындауы және т.с.с. жатқызылады.

Ішкі тәуекелге кәсіпорынның өз қызметін жүзеге асырумен байланысты туындайтын тәуекелдер жатады. Олардың деңгейіне кәсіпорын басшыларының іскерлік белсенділігі, өндірістіа әлеует (потенциал), техникалық жарақтандыру, мамандану деңгейі, еңбек өнімділігі деңгейі, қауіпсіздік техникалары және т.б. Факторлар әсер етеді.

себептеріне табиғи апаттар, соғыстар, күтпеген жағдайлар, қылмыстық әрекеттер, ұйымның әрекетсіздігі

және т.б.

Спекулятивті (алып-сату) тәуекелде тек шығындар (жоғалтулар) ғана емес, жоспарланбаған пайда табу мүмкіншілігі де болуы мүмкін. Аталған тәуекел себептері болып нарық конъюктурасының өзгеруі, валюта бағамының өзгеруі, салық заңдарының өзгеруі және т.б.

қызмет, жұмыс, ақпарат, рухани құндылықтарды өндіруге еңбек құралдарын, жұмыс күшін

пайдаланады.

дайын өнімді тұтынушыға сату арқылы алып-сатар қызметін атқарады. Пайда сатып

алу бағасынан асатын бағада тауарды сату жолымен қалыптасады.
- қаржылық – кәсіпкермен тұтынушыға (сатып алушыға) сатылатын және оған несиеге ұсынылатын сату-сатып алу заты ретінде ақша және бағалы қағаздар алынатын коммерциялық кәсіпкерліктің ерекше нысаны. Қаржылық кәсіпкерлік мәні жағынан, бір ақша қаражаттарын екіншісіне сатуды (бүгінгіні болашақта алатын) білдіреді.

өндірмейді және сатпайды, тауарлы-ақша операцияларында тауарлық айырбас процесінде байланыстырушы буын

рөлін атқарады. Қызметтің басты міндеті – екі мүдделі жақтардың өзара мәмілесін біріктіру. Аталған қызмет көрсетуге кәсіпкер пайда, кіріс алады.

белгілі бір төлемге тұтынушыға (сақтанушы) күтпеген жағдайлар нәтижесінде мүлікті, құндылықтарды,

өмірді қоса, мүмкін жоғалтуларды өтеуге кепілдік береді. Кәсіпкер (сақтандырушы) белгілі бір оқиғалардан кейін ғана қайтарылатын сақтандыру сыйақысын алады. Мұндай оқиғаның туындау ықтималдылығы әдетте, өте төмен, онда сыйақының қалған бөлігінен кәсіпкерлік кірісті қалыптастыруға болады.

оқиға тұтынушыға (сақтанушы) күтпеген жағдайлар нәтижесінде мүлікті, құндылықтарды, өмірді мүмкін

залалдарды өтеуді білдіреді. Кәсіпкер (сақтандырушы) белгілі бір оқиғалардан кейін ғана қайтарылатын сақтандыру үстемеақыларын алады. Мұндай оқиғалардың туындау ықтималдылығы әдетте, өте төмен, сондықтан үстемеақының қалған бөлігінен кәсіпкерлік кірісті қалыптастырады.

ішкі және сыртқы ортаның қолайсыз әсерлері нәтижесінде өнім өндіру (жұмыс

орындау, қызмет көрсету) бойынша өздерінің жоспарлары мен міндеттемелерінің орындалмауына байланысты туындай­ды. Яғни, өнім өндіру кезінде немесе өндірістік қызмет үрдісінде кездеседі. Өндірістік тәуекелдің себептеріне жоспарланған өндіріс көлемінің төмендеуін, кәсіпкердің тапсырыс берушілермен жасалған келісім бойынша өз міндеттемелерін орындай алмау ықтималдылы-ғын, материалдық, еңбек шығындарының өсімін, баға саясатындағы қателіктерді т.б. жатқызуга болады.

кәсіпкердің өндірген немесе сатып алған тауарларын (жұмыстары мен қызметтерін) сату

кезінде туындайды. Басқаша айтсақ, өнімді (қызметті, жұмысты) сатуға, шикізаттар мен материалдарды жоғары бағаға сатып алуға т.б. байланысты орын алады. Оның негізгі себептеріне логистика жүйесіндегі кемшіліктер, шикізат тапшылығы немесе шикізаттармен, материалдармен өз уақытында және қажетті көлемде қамтамасыз ете алмау, конъюнктуралық өзгерістер, сатып алу бағасының жоғарылауы, айналыс шығындарының артуы т.б жатады.

кәсіпкердің өзінің қаржылық міндеттемелерін орындай алмауымен байланысты туындай­ды. Кәсіпкердің қаржы

инситуттарымен қарым-қатынасы кезінде пайда болады және ақшалай қаражаттарды жоғалту қаупін білдіреді. Қаржылық тәуекел инфляциялық факторлар, банк ставкаларының өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі, несиелердің қайтарылмауы, төлемдердің жасалмауы т.б. себептерге байланысты пайда болады.

– сақтандырушы сақтандыру оқиғасы нәтижесінде сақтандыру өтемақысын төлеуге міндетті болатын

сақтандыру шарттарында қарастырылған оқиғаның туындау тәуекелі. Тәуекел нәтижесі болып сақтандыру келісімшартын жасасқандға дейінгі кезеңде де, одан кейінгі кезеңдерде – қайта сақтандыру, сақтандыру резервтерін және т.б. қалыптастыру кезіндегі тиімсіз сақтандыру қызметінен туындаған залалдар болып табылады.
Сақтандыру тәуекелінің негізгі себептері: бұрыс анықталған сақтандыру тарифтері, соғыстар, тәртіпсіздіктер, апаттар және т.б.

тұлғалардың өзінің кәсіби міндеттерін орындаумен байланысты тәуекелдер.
- инвестициялық тәуекелдер инвесторлармен

пайда алу мақсатымен қаражат салу кезінде туындайды, мысалы, бағалы қағаздардың табыстылығының өзгеруінен туындайтын тәуекелдер, пайыздық, валюталық, сақтандыру тәуекелдері.
- көліктік тәуекелдер – жүктерді тасымалдау кезінде туындайды. Оларды теңіздік, әле және жердегі тәуекелдер деп бөледі.

тәуекелдер;
кәсіпкерлік тәуекелдер

2. Тәуекеді түрлі бедгілеріне қарай жіктеу
Техногендік;
Табиғи
Аралас.
5. Тәуекелдер бағытталға объектілерге

қарай

ластау және түрлі объектілерге оттың әсерімен байланысты тәуекелдер.
Табиғи тәуекелдер адамың

қызметіне байланыссыз. Оларға күтпеген табиғи апаттар: жер сілкінісі, су тасқыны, дауылдар, тайфундар, найзағай қаққылары, жанартаудың атқылауы және т.б.

Аралас тәуекелдер – адамның шаруашылық қызметінен туындаған табиғи сипаттағы тәуекелдер. Мысал ретінде құрылыс жұмысын жүргізумен байланысты көшкінді алуға болады.

салдарынан кәсіпорынға және үшінші тұлғаларға залал келтіру қаупі түсіндіріледі.
Экологиялық тәуекелдер.

Экологиялық тәуекелдер деп қоршаған ортаға, сол сияқты үшінші тұлғалардың денсаулығына залал келтіргені үшін азаматтық жауапкершіліктің туындау ықтималдылығы түсіндіріледі. Ол өндірісітік объектілердің құрылысы және оларды пайдалану, ксмостық қызметті жүзеге асыру процесінде туындауы мүмкін және өндірістік тәуекелдің құрамдас бөлігі болып табылады.

Инвестициялық тәуекелдер. Инвестициялық тәуекелдер инвестициялық жобаларды (о.і. космостық қызметпен байланыстылары да) жүзеге асыру барысында пайданы толық алмау немесе жоғалту мүмкіндігімен байланысты тәуекелдер. Тәуекел объектісі болып бұ жағдайда өз қаражатын салған инвесторлардың мүліктік мүдделері табылады.

мүмкін. Ережеге сәйкес, несие беру шарты болып оның нысаналы мақсаты

табылады, яғни ол тек нақты инвестициялық жоба қажеттілігіне пайдаланылуы мүмкін. Инвестициялық жобаның несиені иегру мерзімі мен күтілетін пайда қарастырылған техника-экономикалық негіздемесі болады.

Техникалық тәуекелдер. Техникалық тәуекелдер жаңа объектілердің құрылысы және олардың әрі қарай пайдаланылуы кезінде туындайды. Олардың ішінде құрылыс-мнтаждық және пайдаланым түрлеріне бөліп көрсетуге болады. Техникалық тәуекелдер өндірістік, кәсіпкерлік және инвестициялық тәуекелдердің құрамдас бөлігі болуы мүмкін.

Кәсіпкерлік тәуекелдер. Кәсіпкерлік тәуекелдер ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Сыртқы тәуекелдердің контрагенттермен немесе оған айланыссыз жағдайлармен өз міндеттемелерімен бұзу салдарынан күтілетін пайданы ала алмау және залал шегумен байланысты.

тасқыны, дауыл, құйын, найзағай қаққысы және т.б.;
Ұшу аппараттарының және оның

құрамдас бөліктерінің қлауы;
Ғимараттар мен құрылыстардың тозуы, машиналармен құрылғылардың бұзылуы;
Қызметкерлердің қателігі, қаскүнемдік әрекеттер;
Мәміле бойынша кәсіпкердің контрагенттерімен өз міндеттемелерін бұзуы;
Күтпеген шығындар сот және т.б.

болады.
Кәсіпкердің (кәсіпорын) салықтық тәуекелдері салық саясатының (жаңа салықтардың енгізілуі; салық

жеңілдіктерінің жойылуы немесе қысқаруы және т.б.) өзгеруімен, сондай-ақ салық ставкаларының көлемінің өзгеруімен байланысты.
Мемлекеттің салықтық тәуекелі салық саясаты және салық ставкаларының көлемінің өзгеруі нәтижесінде бюджет түсімдерінің мүмкін қысқаруы (азаюы).

келтіретін күтпеген апаттар (табиғи апаттар: су тасқыны, жер сілкінісі, теңіз

дауылы, және т.б. климаттық катаклизмдер), соғыстар, революциялар, бүліктер, ереуілдер және т.б.
Форс-мажорлық жағдайлардың туындауы кәсіпкердің ерік-жігеріне байланыссыз болғандықтан екі жата форс-мажорлық жағдайлар болған кезде келісімшарт бойынша жауапкершіліктен босатылады.

кәсіпорын басшысы мен қызметкерлерінің жалпы экономикалық білімінің төмендігі; қызметкерлердің еңбегін

нашар ұйымдастыру; шикізаттар мен құрылғыларды тиімсіз пайдалану; қызметкерлердің кінәсінен құпия мәліметтердің жария болуы; кәсіпорынның қршаған нарықтық ортадағы өзгерістерге бейімделуінің нашарлығы; амркетинг саласындағы білімінің жеткіліксіздігі және т.б.

тәуекелінің негізгі себептері:
а) ұйымдастырудың ең төменгі деңгейі: жоспарлау мен жобалаудағы

қателіктер; жұмысты үйлестірудің кемшіліктер; реттеудің төмендігі; қамтамасыз етудің бұрыс стратегиясы; кадрларды таңдау және орналастырудағы қателіктер;
б) маркетингтік қызметті ұйымдастырудағы кемшіліктер: өнімді бұрыс таңдау (өткізу жоқ); өнім сапасының төмендігі, өткізу нарығын бұрыс таңдау; нарықтың сыйымдылығын бұрыс анықтау; сенімсіз баға саясаты (өнімнің жатып қалуы);
в) тұрақсыз қаржы жағдайы.

қорының жетіспеушілігі;
жұмыс күшінің жетіспеушілігі;
материалдардың жетіспеушілігі;
жеткізудің бұзылуы;
өнімнің жетіспеушілігі.

сұраныстың және өндірістің төмендеуі;
келісімшарттық қатынастарды қандай да бір себептер бойынша

орындамау;
ресурстардың трансформациялануы;
форс-мажорлық жағдай.

несиелер қысқа, орта және ұзақ мерзімді болады;
қамтамасыз етілу түрлеріне

қарай – қамсызданды-рылған және қамсыздандырылмаған;
дебитор түріне қарай – өндірістік, дербес;
пайдалану бағытына қарай – өндірістік, инвестициялық, айналым қаражаттарының қалыптасуына, мерзімдік, уақытша қиындықтарды жоюға, бағалы қағаздармен операцияларға және т.б.;
көлеміне қарай – шағын, орта, ірі.

прцесінде туындайды. Кең тараған түрлері валюталық, пайыздық және портфельдік тәуекелдер.
Валюталық

тәуекелдер деп сыртқы экономикалық қызмет, басқа елдердегі инвестициялық қызмет процесінде, сондай-ақ экспорттық несие алу кезінде айырбас бағамының өзгеруінен залалдың туындау ықтималдылығы түсіндіріледі.

ол мәміле жасалған мерзім мен төлем сәті арасында уақыттың алшақтығына

тікелей тәуелді болады. Экспортерда бағамдық жоғалтулар төлем валютасы құлдырағанға дейін келісімшартқа қол қойған кезде туындайды, себебі жиналған қаражатқа экспортер аз ұлттық ақша қаражатын алатын болады. Импортер валюта бағамының өсуі кезінде залал шегеді, себебі ол үшін сатып алуға көбірек ұлттық валюта жұмсауға тура келеді. Валюталық тәуекелдер спекулятивтік тәуекелдерге жатады, себебі валюталық бағамның өзгеруінен бір жақ зиян шексе, екінші жақ қосымша пайда алады, немесе керісінше. Валюталық тәуекелді операциялық, трансляциялық және экономикалық деп бөледі.

өзгеруі жағдайында залалдардың туындау ықтималдылығы түсіндіріледі. Олардың ішінде жайғасымдық (позициялық),

портфельдік, экономикалық және т.б. кең тараған.
Позициялық тәуекелдер несие ресурстарын пайдаланғаны үшін пайыздар «құбылмалы» ставка бойынша төленген жағдайда туындайды. Банкте депзитті немесе несиені «құбылмалы» пайызбен беретін ұйым пайыздық ставка төмендеген жағдайда залал шегеді. «Құбылмалы»ставка бойынша несие алған кәсіпорын, керісінше, пайыздық ставка артқан жағдайда зиян шегеді.

барлық санаттары бйынша жоғалтулар ықтималдылығымен түсіндіріледі. Бағалы қағаздар портфелін жасау

үшін қаржы активтерінің бір түріне ақшаны инвестициялау жеткілікті. Әйтсе де, бір компанияның акциясына салым салған инвестор, оның бағамдық құнының тербелісіне тәуелді болады. Егер ол өз капиталын бірнеше кмпанияның акциясына салатын болса, тиімділік бағамдық тербеліске байланысты болады, бірақ әрбір бағамға емес, орташасына. Орташа бағамның тербелісі аздау, себебі бір бағалы қағаздың бағамы артқан кезед, екіншісінікі төмендеуі мүмкін және тербеліс өзара жабылады.

нарықтың тербелісінен туындаған облигациялар бойынша пайыздың ағымдағы және күтілетін пайызының,

дивидендтердің күтілетін мөлшерінің өзгеруімен байланысты. Ол соғыс, инфляция, салық салудың ғаламдық өзгеруі факторларымен байланысты экономиканың жалпы жағдайымен шарттастырылған. Жүйелік және жүйелік емес тәуекелдердің жиынтығын инвестициялар тәуекелі деп аталады.

жағдайына пайыздық ставканың өгеруінің әсерімен байланысты. Мысалы, егер кәсіпорын бәсекелестері

болып өз қызметіне тартылған қаражаттардың үлкен мөлшерін тартатын өндіруші табылса, онда пайыздық ставка төмендеген жағдайында бәсекелестік артуы мүмкін. Пайыздық ставканың өзгеруі валютаның айырбас бағамына әсер етуі мүмкін, бұл өз кезегінде, кәсіпорын қызметіне ықпал етеді.

пайданы толықтай ала алмау ықтималдылығымен байланысты, ол келесідей жағдайлар түрінде

туындауы мүмкін:
өнімді төлеу сәтінде тапсырыс берушінің төлем қабілетсіздігі;
өнімді төлеуден тапсырыс берушінің бас тартуы;
келісімшарт жасалған соң өнім бағасының өзгеруі;
өнімге сұраныстың төмендеуі.

мемлекеттердің аумағында жүзеге асыру кезінде туындайды, оларға келесілер жатады:
елдің саяси

құрылымын өзгертуі;
шетелдік меншік объектілерін ұлттандыру немесе экспроприация;
әскери іс-әрекеттер және азаматтық толқулар нәтижесінде меншік объектісінің жойылуы немесе бүлінуі;
жалпы азаматтық және заңдылықтардың арнайы түрлері – кедендік, салықтық заңдардың өзгеруі;
мемлекеттік биліктің тұрақсыздығы;
мемлекеттік құрылым және заңдылықтардың ерекшеліктері;
Үкіметпен жүргізілген тиімсіз саясат;
Этикалық және өңірлік мәселелер;
Түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерінің жедел тербелісі.

қызметтің барлық қатысушылары үшін өзекті және елдің – импортер, экспортерлердің

саяси-экономикалық тұрақтылығына байланысты.
Кәсіпкерлік (өндірістік) қызмет нәтижесінде елде жүргізіліп жатқан сауда және валюталық реттеу, квоталау, лицензиялау, кеден баждарының өзгеруі және т.б. Әсер етуі мүмкін.
Талдау нәтижесі тәуекелдің интегралдық балдық және жеке бағалаумен елдердің сараланған тізім түрінде ұсынылған, түрлі елдердің іскерлік байланыстарының сенімділігі және инвестициялау тәуекелінің дәрежесін бағасын сипаттайтын мәліметтер базасы түрінде ұсынылады.

экономикалық қызмет үшін жағдай жедел төмендейді немесе қоғамдық-саяси төңкеріс нәтижесінде

инвестиция объектілері жойылады немесе экспроприациялануы ықтималдылығын анықтайды.
Кәсіпорын үшін елдің тәуекелі жасалған халықаралық келісімнің орындалмауы, белгілі бір әлеуметтік-саяси немесе экономикалық жағдайдың нәтижесінде ақша қаражаттары, мүліктің бүлінуі немесе жойылуының ықтималдылығын білдіреді.

үшін айқындаушы маңызға ие. «Әлемдік портфель» деген атауға ие тұжырымдамаға

негізделген халықаралық инвестициялау стратегиясы бар, пропорцияоналды түрлі елдердің активтеріне салым салу үлесі елдің тәуекеліне пропорционалды бөлінуі қажет.
«Елдің тәуекелділігі» ұғымының тәжірибелік пайдалылығы және мазмұндылығы «активтердің әлемдік портфелі» тұжырымдамасын пайдаланумен байланысты ашылады.
Елдің тәуекелінің үш тұрпаты болады:
әлеуметтік-саяси;
Макроэкономикалық;
Микроэкономикалық.

Оның мәні елдегі саяси-әлеуметтік жағдайдың өзгеруі салдарынан шетел инвесторының өз

меншігін жоғалтуы немесе табысты толық көлемде ала алмау мүмкіндігінде жатар.
Олар келесі жағдайлар түрінде туындауы мүмкін:
Халықаралық келісімшарттарды орындауға не валюталық түсімнің репатриациясына (отанға қайта оралу) кедергі болатын валюталық заңдылықтың өзгеруі;
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруды қиындататын заңдық базаның өзгеруі;
Шетелдік инвесторлардың қатысуымен құрылған кәсіпорынды ұлттандыру не экспроприациялау;
Арбритаждық құқыққа өзгерістер енгізу;
Инвесторлардың мүліктік мүддесіне зиян шегуге әкелетін әскери әрекеттер, азаматтық толқулар, жаппай тәртіпсіздіктер.