Жүсіпбек Аймауытұлы “Ақбілек”

түссе баспақшы»1 (102-бет) – Көрер ауырлыққа, бейнеьтке көну, көндігу мағынасында

айтылған.
«Жақсы лепес – жаным ырыс » (105-бетте) – Жағымды сөз жанға демеу дегенді білдіреді.
«Қорыққанға қос көрінер» (107-бетте) - Үрейленген жанға неше түрлі бәлекеттер елестер дегенді білдіреді.
«Өлмегенге – өлі киік» (108- бетте) – Себептен себеп болды; «жарылқайын» десе қиыннан қисынан келтіреді екен деген мағынады.
«Жаман иттің атын бөрібасар қояды» (123-бет) – аты өзінен зор дегенді білдіреді.
«Құлақ естігенді көз көреді» (130-бет) – бұрын естіген нәрсені өздері көздерімен көрді деген мағынада айтылады.

сондай улы зат ем болады
«Есептескен дос

болмайды» (172-бет) – бергені мен алғанын, жасағанын есептеп отырған жан дос бола алмайды, дос болу үшін есептестеу керек – деген мағынады.
«Құда мың жылдық» (172-бет) – құда болғандар өмір бойы сыйласып өтеді – деген мағынада берілген.
«Құдай бергенде, құлай береді» (217-бет) – Жасаған ие жарылқаған, тәңір берген – деген мағынады.
«Ит ашуын тырнадан алады» (227-бет) - ашуланған адамына шамасы келмегеннен кейін ашуын басқадан алды деген мағынада берілген.
«Қонақ аз отырып, көп сынайды» (227-бет) - келген адам аз отырса да, көп сынап кетеді – деген мағынаны білдіреді.
«Сабыр түбі – сары алтын» (229-бет) – Шыдам-тағат арты жақсылық, шыдамның аяғы игілік – дегенді білдіреді.
«Жығылғанға жұдырық»2 (230-бет) - Сорға сор қосылып, бұрынғынының үстіне жаңа бәле жабысты деген мағынада айтылған.

көкірегін көтергендерге де зауал келді – дегенді білдіреді.
«Екінің бірі

– егіздің сыңары» - (165-бет) – кез келген адам, жұрттың бәрі деген мағынада берілген.
«Ел құлағы – елу» - (173-бет) – ел тосын хабарға құлақ түрді; елең ете қалды – дегенді білдіреді.
«Ажалы жеткен қарға қаршығамен ойнайды» - (205-бет) - ажалы жеткен күні өзінен зормен де ойнайды – деген мағынада берілген.

қылықтары арқылы мінез-құлықтарының бір қырын (көрсеқызарлық, қызғаныш) мысқылдайды.
Белбеуімдегі жарғақ дабағайым,

шашақты сары қынды мүйіз сапты өткір кездігім алдыңғы қалтамдағы дабыл байлайтын ұзын қайыс шеттігім – менің өнерсіз жігіт еместігіме айғақ болар (Ж.А., 151).
Шеттік– ердің алдыңғы жақтарындағы қайыс баулық [14, 731].
Кейіпкердің сал-сері екендігін, қарапайым халықтан ерекшеленіп тұратындығын айқындайды.

Қара мұрт пен жирен орыстың арасындағы керіс келiспеушiлiктi баяндай келе:

«Жирен орыс манағыдай емес, Ақбiлекке өлiп-өшкенiн қойып, бетiнен түгi шығып, әкесі өлгендей, бас mepici аузына mүcin кeminmi» (Ж.А.,161).
«Ұрқия келсе, бас mepici аузына mүcin, кірпідей жuырылады» (Ж.А.,295).
«Бетiнен түгi шығу», «әкеci өлгендей, бас mepici аузына түсу» сияқты тұрақты тіркестер түйдектеле қолданылып, кейiпкердiң iшкi жан дүниесiн жайып салады.

шыдайды? Kім сағынбас өз қағын? Kім сүймесiн өз жерiн? Сүймесе

сүймес зердесiз, шерсiз жүрек, тiлеуi бөлек жетесiз ...Туғалы ұзаn шықпаған, бауырмал әжесiнiң бауырында еркелеn өскен, үлбiреген балаnан жүректi Қартқожа қайтіп сүймесiн? Қартқожа туған жерiн жанындай cүйеді. Туған жер еске түскенде iшi-бауыры елжiреn, өртенгендей күйедi. Елiне жетуге ұшарға қанаты болмайды.

қадiрiн, туған жердiң ыстықтығын, қымбаттығын айта келiп, Қартқожаның туған жерге

деген сүйiспеншiлiгiн «iшi-бауыры елжiреу, өртену», «ұшарға қанаты болмау» фразеологизмдерi арқылы тереңдете түседi. Бұл жерде тағы айта кетерлiк жайт: «Кім сүймесiн өз жерiн? Сүймесе сүймес зердесiз, шерсiз жүрек, тiлеуi бөлек жетесiз ...» деген жолдарды авторлық, афоризмдер деп айтуымызға болады.

тіркестер жазушы шығармаларында ұтымды жұмсалған.
Бiр күні қас қарайған кезде

орыстар бiр жаққа баратындай ... (Ж.А.,176).
Сүт пісіріп болған соң, тезек иісі жұпар uiсiндей Ақбiлектiң мұрнын жарған кезде ... (Ж.А.,192).
Бiр күні апақ-сапақта Ұрқия келдi (Ж.А.,265).
Бозторғай шырылдап, таң ала көлбең болған кезде, моладағы жау дүрбi салып, Алабастың иығынан үш атты кісіні көрді (Ж.А.,87).
Қызыл іңір (Ж.А.,147).
Қызғылт сәріден ымырт жабылғанша жалғыз өзi құла түзде сарылып, қоймен қой боп жүргенi (Ж.А.,400).
«Мукашке, молодец!» дегiзiп, алакеуiмде ауылына қайтып келе жатқанда ойына әлденелер келдi (Ж.А.,164).
Аталған сөздер, тұрақты тіркестер қазiргiдей уақытты сағатқа, минутқа жiлiктеп бөлгендей бөлшектейдi.
Осы сартылмен бuенiң бiрер сауымындай мезгiл өткен шығар, қарсы алдынан бiр топ жiгiт кездесе кетті (Ж.А.,56).
Биенiң сауымындай – уақытты мөлшерлейдi. Ұрымтал жердегi озбырлар жұлып әкетті (Ж.А.,65).
Бiреуi оқ бойы алдыда, артқы тымағын ажырайта киіпті (Ж.А.,57).
Ақбiлек те оқ бойы жер кеп еді (Ж.А.,185).
Алыста, көз ұшында адырдың бөктерiндегi (Ж.А.,190). Келмек тұрып сұңқuя адым (Ж.А.,348).

басқа бiр кейiпкердің көзiмен, соның сурет елегiмен бередi.
Ақбілек жаңа

шешесiне көз қырын салды. Көзi тiкшейген, жұқа қабақ қайқақ epiн, таңқы танау, тымырайған, тымпиған, қайқаңдау сұр адам екен. Үйге жылан кipin келгендей, Ақбiлектiң жүрегi су ете тycmi (Ж.А.,287-бет).
Ақбiлек көзiмен берiлген Өpiктiң портреті «жылан кіріп келгендей», «Aқбiлектің жүрегi су ете түcтi» деген авторлық баяндаумен толыға түседi;
2) мiнездеме кейiпкерлер тiлi арқылы беріледі:
Бiреуi:
- Кәпiрдiң тiкiрейген көзi жаман екен, оңдырмас дедi.
Ендi бiрi:
- Epнi қаймыжықтай екен. Сөзге сойқан шығар, - деп.
Тағы бiрi:
- Қaбағы қайрақтай боп, танауы делдейiп тұр екен, дәуде болса көкайыл, долы шығар дестi.
- Әй, мынау шеше болып жарытпас, қатыгез тұсақша бедipейiп тұр екен дестi (Ж.А.,288-бет).
Кейiпкерлер сөзiнде Өрiктің тұлғасы мен мiнезінің сәйкестiгi қoca өрiлген. Epнi қаймыжықтай, қабағы қайрақтай, қатыгез тұсақша деген теңеулері кейіпкер портреті арқылы мінезін ашады;

көз, шұнақ құлақтау, жарбақтау, кipni шаш, қырыс маңдай, қара сұр

жiгiтпiн. Жасым 35-те. әкем Тойбазар, өзiм Мұқаш болғалы аузым асқа, ауым атқа жарыған емес.
Мұқаш өзiнiң портретiн берсе, Бекболаттың портретi:
Қара торы, орта бойлы, қошқар тұмсық, түлкi мұрт, шүңiрек көз жiгiтпiн. Жасым жиырманың жетеуiне шығып тұр. Атым - ­Бекболат. Басымда барқытпен тыстаған кара елтiрi жекей тымақ, үcmiмдe орысшалау пенжек, шалбар. Сұр шапан, сар сафиянға қара ала жапқан күмic белбеу, аяғымда көнелеу қисық табаным бар. Белбеуiмдегi жарғақ далбағайым, шашақты сары қынды мүйiз сапты өткip кездiгiм, алдыңғы қапталдағы дабыл байлайтын ұзын қайыс шеттiгiм - мeнiң өнерciз жiгiт еместiгiме айғақ болар.

омырауы aңқиған, кеңiрдегi сорайған, жiлiншегi сидиған, саусақтары сыпсиған, үркек малша

оқшиған, бес тал сақалы шоқшиған, шынжау emmi, шың беттi, жанына nышақ жанuтын, бiр көргеннен танитын Іскендер екен кәдiмгi.

шашын eнeci жалаған бұзаудай тарап, жылтыратқан ақ киiмдi дәрiгер де

матушкелерге орысшалап, ауру жатқан үйлердi нұсқап бiрдеңе тапсырып тұр.

кiрпiшешендей, кipпi шаш, шашын енесі жалаған бұзаудай тарап жылтыратқан, қара

бұйра шаш т.б.
Тыпаң шабындының түйiрi бейнелес шашын бiр сипап, маукіл басын бiр шұлғып, быртық, саусағымен бip шылым алып ...
Мұрынды cypeттey:
Мұрынды, таңқы мұрын, қошқар тұмсық, бауырсақ мұрын, мұрны бiздей, кейкi тұмсық ақ пұшық ұзын мұрын, танауы кертеш, иегі кемиек, таңқuған, көк тұмсық қоңқақ мұрын, жалпақ мұрын.
Сөйтiп отырғанда таңқы мұрын, бадырақ көз жiгiт кipiп келдi (Ж.А.,247 -бет).
Белуардан төселген кiлем, көрпесiнiң үcmiндe көк шұға тройкасы үрген тұлыптай тырсиған, шашы кiрпiшешендей тiкiрейген, жұқа қабақ кейкi тұмсық ақ пұшық жiгiт ақ жастықты шынтақтап, жантайып жатыр. Аяқ жағында шытырдай болып шuратылып, қасын кеpiп, шынашағын шошайтып, ақ құба, ұзын мұрын, жұқа epiн ерке келiншек қымыз сапырып отыр.

ашаңдау қара торы, қара сұр, ақ құба, бұжыр сары, жылтыр

қара, қараторы, ақ құбаша, қызыл шырайлы, ат жақты, келбеттi, бет­аузы құтты шөміш, т.б..
Қaбaқты, қасты cypeттey:
қабақты, қасты, жұқа қабақ қою қара қасты т.б.
Мойынды cypeттey:
Мойыны мықырайған, мойыны iшiне кipген, кеңiрдегi сорайған...
Қол-aяқты cypeттey:
қол-аяғы шuдей, жiлiншiгi сидиған, сирақтары сидиған, быртық сирақ қу сүйек, мықыр қол, қол-аяғы бақандай, түрпiдей қолдары, быртық саусақ.

т.б.
Көздi суреттеу:
Көзi бақырайған, бадырақ көз, теке көз, шүңiрек

көз, көзi mұздай, көзiне тоға байланып, қортық көген көз, көзi ойнақтау, көзi алақандай, көзi тiкшейген, ойнақы көз т.б.

- атын атауға адамның аузы жuренетiн жара eдi. Ол жараң

Мамырбайға ғана емес, бәрiне де намыс, қорлық, масқаралық eдi (Ж.А.,172-бет).
Aқбiлегiн жақсы көргенi, аяғаны, қызғанғаны, өкiнгенi, жuренгенi, қорланғаны – бәрi араласып, ақсақалдың жүрегiнде зiл қара тастай бip бiтеу жара пайда болған едi (Ж.А.,258-бет).
Кайғы-қacipeттi «жара» сөзi арқылы берiп, әсерiн күшейтедi

сұқсырлары қандай сақ! Қaршығаны көш жерден көре қояды екен, -деген

де:
- Қaршығаларымыз қыран да, - деп күлiмдеген (Ж.А.,208-бет). Кейiпкерлер тiлiнде қолданылған метафоралар - поэтикалық метафоралар.

қылмаған бұзақылығы жоқ
... Ол абақтығы жүз түciп, жүз шыққан.

Ол - бiр сынап. Оның өтiрiгiне найза бойламайды. Ол - бiр су, орысшаға да, қазақшаға да бipдей... Жүрiс-тұрысына, бет-құбылысына, қол cepмeciнe көз iлеспейдi, бiр минутта жүз құбылады (Ж.А.,218-бет)..

жағымсыз баға беру метафора арқылы жүзеге асқан..
Бұл шаmақ жұмыс.

Сартау елi қып-қызыл партия.
Партиялықпен eкi жағы да арызды жаздырып жаmыр.
Қызыл - дау-жанжал ұғымын бередi.
Алдымызда қылышын сүйреткен қызыл шұнақ қыс. Айналамыздағы қала – қызыл жау. Келешегіміз – аяз, аштық соғыс, ажал. Бірінен болмаса бірінен өлуіміз хақ.
Қызыл түспен байланысты жаңа ұғым, түсінік берген, яғни қаталдық ұғымын туғызған.

оларға стильдiк жүк артқан. Мысалы, ақ түс адалдықтың символы, қара

түс – зұлымдықтың символы екені белгiлi. «Суық жүрiс» тұрақты тiркестің құрамындағы «суық» сөзiнің мәні жауыздық, қаталдық деген ұғымдарды тyғызады.

оқырманды жалықтырып алмас үшін, көркемдегіш құрал ретінде: Қара мұрт шығып

кemin eдi, бiр уақытта қалпағын шекесiне салған сең-сең бас, теке көз, бұжыр сарыны алып келдi (162-бет).
Жазушы «адам» сөзiн қайта-қайта қолдана беруден гөpi оның орнына анатомиялық дене мүшелерiнiң бiрiн жұмсайды. Бүтiннiң орнына бөлшектi қолданады. Көбiне бас, сақал, мұрт, ауыз, қол, т.б. дене мүшелерi атаулық ұғымдардың орнына жүредi.

сезiмiн әсiрелеп жеткiзiп оқырман сезiмiне әсер етедi. Қартқожаның әжесiнiң көңiл-күйiн

гипербола арқылы бередi.
Ал кең байтақ жерден Ақбiлек үшiн «алақандай жер қалмауы» - литота. Жер дүниеде жарық сәуле қалмауы - кейiпкердiң iшкi сезiмiн әсерiлейдi.

әдебиетiнiң төл басы болып табылатын прозасын қазақ әдебиеті қазынасына қосты;
е)

кірме сөздер, қарапайым сөздер, синоним, фразеологизмдердi орнымен жұмсап, мәтiндeгi бейнелiлiктi ашу үшiн контекстік-стильдiк сөз қолданыстарын оқырманына түрлi ассоциациялар тyғызa epкiн жұмсайды;
б) көрiктеуiш, бейнелеуiш тәсiлдер арқылы сөздердi ойнатып қолданып оқырманын селт еткiзетiн, сүйсiндiретiн, қызықтыратын көркем туындыны әкелді.