Талдағыштар физиологиясы. Талдағыштардың жалпы қасиеттері

сезу, дәм сезу талдағыштары және олардың бөлімдері
ҚазҰМУ Қалыпты физиология кафедрасы 2014-2015 оқу

жылы 2 курс, «Жалпы медицина» факультеті

әсерінен рецепторлардың қозуының механизмі
4. Талдағыштардың морфо-функциялық ерекшеліктері
5. Көру талдағышы.
6.

Есту талдағышы, бөлімдерінің сипаттамасы
7. Сыртқы және ортаңғы құлақтың құрылысы мен қызметі
8. Ішкі құлақтың құрылысы мен қызметі
9. Дыбыс қабылдау теориясы
10. Тепе-теңдік талдағышы, бөлімдерінің сипаттамасы

және ми қыртысында талдап, құрастыратын күрделі морфофункциялық жүйе

Талдағыштар бөлімдері (И.П.

Павлов):

1. Шеткі (рецепторлық ) бөлімі - түрлі тітіркендіргіштерді қабылдау.
2. Аралық, өткізгіш бөлімі (афференттік талшықтар, нейрондар, қыртысасты орталықтары) - ақпараттарды рецепторлардан ОЖЖ-не жеткізу
3. Орталық бөлімі (ми қыртысының бөлімдері) -афференттік сигналдарды талдап құрастыру

рецепторлары
жанасу сезу
терморецепторлар
проприорецепторлар
вестибулярлық (тепе-теңдік)
ауырсыну сезу
иіс сезу
II. Рецепторлардың орналасуына байланысты:

I. Шетте орналасқан (экстерорецепторлар)
- есту, көру, иіс сезу, дәм сезу, жанасу
II. Іште орналасқан (интерорецепторлар)
а) вестибулярлық және проприорецепторлар (қимыл-тірек
аппаратының рецепторлары)
б) висцерорецепторлар-ішкі ағзалардың рецепторлары

2. Механорецепторлар - есту, жанасу, сезу, вестибуло-проприорецептор;

3. Хеморецепторлар - дәм, иіс сезу;
4. Терморецепторлар.
Ауырсынуды (ноцицепциялық) сезу - ерекше түрі

есту, иіс сезу;
2. Контакттық: дәм сезу, жанасу.
V.

Құрылыстарының ерекшеліктеріне байланысты:
1. Біріншілей сезетін (ӘП генерациясы 1-ші нейронда) – иіс, жанасу, проприорецепторлар;
2. Екіншілей сезетін (рецепторлық жасуша арқылы ӘП генерациясы 1-ші нейронда) – көру, есту, дәм сезу рецепторлары, вестибулярлық аппарат.

Олардың алғашқы
қабаты қабылдағыш элементтерден, ал соңғы-үлкен ми

сыңары қыртысының
нейрондары болып табылады.
2. Талдағыштар көп жолды болады.
Олардың әрбір қабатындағы жүйке элементтері көптеген жолдары арқылы бір-
бірімен байланысады. Талдағыштардың мұндай көп жолдары жасалған талдаудың
сенімділігін және дәлдігін қамтамасыз етеді.
3. Талдағыштардың құрылымында сезіну “алқымы“- “воронка“ деген
кездеседі. Олардың шектес қабаттардың элементтері санына байланысты.
Кеңейетін және тарылатын “алқымдар“ түрі болады. Олардың
физиологиялық маңызы: тарылатында – керек емес ақпаратттарды жеткізбеу,
ал кеңейетін де - әртүрлі сигналдарды жете және өте терең талдауға мүмкіндік
жасау.
4. Талдағыштардың тура (тік) және көлденең дифференциясы (ажыратылуы)
болады. Тура да – әр қабатта жатқан нейрондардың жеке қызметтері болады.
Көлденең де бір қабатта жатқан элементтердің қызметі әртүрлі болуы.

болады.
2. Адекватсыз тітіркендіргіштерге талдағыштардың
сезімталдығы төмен болады
3. Адаптация -

талдағыштардың ұзақ әсер ететін
тітіркендіргіштер күшіне бейімделуі
4. Вебер-Фехнер заңдылығына бағыну. Тітіркенудің
сезілетін күш өсімі алдыңғы әсер еткен күштің белгілі
бір мөлшеріне жетсе, яғни сол күштің 1/30 бөлігі болса
ғана ол түйсінілетін болады.
Мынадай теңдеумен көрсетіледі:
ΔI/I = constanta; I – тітіркендіргіш күші, ΔI – күш өсімі.
5. Ақпаратты тану, өңдеу және кодтау.
Тітіркендіргіштер туралы ақпараттар топтасқан серпіністер
арқылы миға жеткізіледі. Олардың стандартты өлшемдері болады
(амплитудасы, ұзақтығы, формасы), топтар (пачка) ішіндегі
серпіністердің саны, жиілігі, уақыты тітіркендіргіш түріне
байланысты.

белок молекуласымен әрекеттесуі (І нейрон) → мембрананың иондарға өтімділігінің өзгеруі

→ деполяризация → ӘП.
ІІ. Екіншілік сезгіш. Тітіркендіргіш әсері → мембрана рецепторларымен әрекеттесуі → рецепторлық потенциал → медиаторлардың бөлінуі → генераторлық потенциал → ӘП.

ағза ретінде 2 бөлімнен тұрады:
Жарық сәулесін сындыратын;
- Жарық сәулесін қабылдайтын

(торлы қабат).

Адам көзінің сындыру күші:
- алыстағы заттарға қарағанда -

59 Д болады;
- жақын тұрған заттарға қарағанда - 70,5 Д
болады.

жағы ойыс әйнек
Алыстан көргіштік (гиперметропия) - екі жағы дөңес әйнек
Пресбиопия

– кәрілік алыстан көргіштік
Астигматизм (қасаң қабық пен көз бұршағында жарық сәулелердің бір нүктеде қиылыспауы) - цилиндрлі әйнек
Сфералық аберрация-көз бұршағының шетінен өткен сәулелер оның ортасынан өткендерге қарағанда күштірек сынады.

көру қабілетін аккомодация дейді.

Аккомадация механизмі - көз бұршағының дөңестігін өзгертетін

кірпікті бұлшықеттердің (цилиарлы бұлшықет) жиырылуымен байланысты.

Пресбиопия (қарттардың алыстан көргіштігі) – аккомодация процессінің әлсіреуі. Көз бұршығының серпінділік қасиетінің төмендеуінен пайда болады.

I. - Таяқшалар (110-115 млн);
- Сауытшалар

(6-7 млн).
II. Биполярлық нейрондар қабаты
III. Ганглиоздық нейрондар қабығы
Фоторецепторлар торлы қабық бетінде әркелкі орналасады:
Шеттеріне қарай – таяқшалар;
Орталығында – сауытшалар.
Торлы қабықта орталық шұңқырда (fovea cenrtalis) тек қана сауытшалар болады (1 мм2 -140 мың сауытшалар)
Осы ең жақсы көрінетін жерді сары дақ деп атайды.
Соқыр дақ (көру нүктесінің көз алмасынан шығатын жері) жарықты сезбейді, себебі ол жерде фоторецепторлар болмайды.

→ мидың негізінде хиазма (көру жүйесінің қиылысқан жері) → ортаңғы

ми (алдыңғы жоғарғы төрт төмпешігі) → аралық ми (латералды бүгелмелі денелер).


3. Орталық бөлімі:
Ми сыңарлары қыртысының шүйде бөлімінде, тепкі сайының (fissura calcarina) аймағы.

- Сауытшалар:
- иодопсин, қызыл түсті спектрдің сәулелерін

сіңіреді;
- хлоролаб - жасыл түске сәйкес;
- эритролаб - көк түске сәйкес.

(А витаминінің альдегиді) және опсин (белок) кешенінен тұрады.

жарық
Родопсин → люмиродопсин → метародопсин → трансретиналь + опсин

Жарық сәулесі → родопсиннің ретинол мен опсинге ыдырау, цис-ретинольдың изомеризациясы → транс-ретиналь → Са2+ каналдарының активациясы, Na+ ионына өтімділігі өзгереді → рецепторлық потенциал пайда болады → медиатордың шығуы → әрекет потенциалы.

сезімталдығының төмендеуі.

- Қараңғылыққа бейімделуі - көру жүйесінің жарық аз

қараңғылыққа икемделуі, оның механизмі: көздің қараңғылыққа жарық сезімталдығының жоғарылуы (көру пигменттерінің құрылуына байланысты)

Г. Гельмгольц).
Торлы қабығында негізгі түстерді

қабылдайтын үш түрлі сауытшалар бар:
1) Қызыл түске сезімтал;
2) Жасыл түске сезімтал;
3) Көк түске сезімтал.
Әрбір түс осы түс сезгіш элементтердің үшеуімен де, бірақ әртүрлі дәрежеде әрекеттеседі. Бұл қозулар көру нейрондарына жинақталады және ми қыртысына жетіп алуан түсті түйсік туғызады.

Х-хромосоманың белгілі гендерінің жоқтығына байланысты)
Түсті толық танымайтын ауытқушылық - ахромазия

(сауытшалардың зақымдалуы салдарынан болады)
Түсті жарым - жарты танымаудың түрлері:
- Протанопия (қызыл түсті танымайды)
- Дейтеранопия(жасыл түсті танымайды)
- Тританопия (көк және күлгін түсті сәулелерді
танымайды)

нүктелерді жекелеп қабылдау қабілетін айтады. Ол арнаулы кесте арқылы анықталады.
Көзді

бір нүктеге қарағанда көрінетін кеңістікті көздің аймағы деп айтады.
Түссіз заттар үшін - көз шалымының шекаралары: сыртқы - 90о, ішкі - 60о, жоғарғы – 60о, төмені - 70о .

Екі көзбен көру - екі көзбен қарағанда барлық нәрселердің белгілері торлы қабықтың тиісті немесе бірдей бөлімдеріне түседі және осы екі бейне ми қыртысындағы көру орталығының бір аймақтарына келіп түседі. Сондықтан түйсігінде бірігіп біреу болып көрінеді.

талдағышы, бөлімдерінің сипаты.
2. Дәм сезу талдағышы, бөлімдерінің сипаты.
3. Дәм сезу

теориялары.
4. Иіс сезу талдағышы, бөлімдері.

жүйесі екі түрлі сезім жүйесін біріктіреді. Оларға қозғалыс талдағышы мен

тері талдағыштары жатады.
Қозғалыс талдағышы тұлға қалпының сақталуы қимылын үйлестіріп, олардың дұрыс, әрі дәлме-дәл орындалуын үздіксіз бақылап отырады.
Бұлшықеттер сыртындағы дәнекер қабықшаларда, сіңірлер мен буын қалталарында орналасқан проприорецепторлар бүкіл қозғалыс аппаратының жиырылу немесе босаңсу туралы және солар арқылы тұлғаның кез келген бөлігінің кеңістіктегі қалпын білдіреді.
Тері талдағышы - теріде орналасқан көптеген рецепторлар, олар сыртқы ортадан келген тітіркендіргіштер әсерін түйсінуге мүмкіндік береді.

Тері рецепторлардың түрлері:
жанасуды (сипап

сезуді) қабылдайтын рецепторлар: Меркель дисклері, Мейснер денешіктері;
қысымды, тербелуді қабылдайтын рецепторлар -Фатер-Пачини денешіктері;
жылылықты қабылдайтын - Руффини деншіктері;
суықтықты қабылдайтын - Краузе сауытшалары;
ауырсынуды сезетін рецепторлар (ноцицепторлар) - бос жүйке ұштары.
Проприорецепторлар түрлері:
- ет ұршығы ішіндегі біріншілей сезімтал жүйке ұштары;
- ет ұршығы ішіндегі екіншілей сезімтал жүйке ұштары;
- сіңірдегі Гольджи рецепторлары.

серпіністер жұлынның екі өткізгіш жолдарымен өтеді: лемниск және жұлын-таламустық сезгіш

жолдарымен
- Лемниск жолы: терінің (жанасу және қысым сезімдерін) және ет рецепторларының серпіністерін → жұлын түйінінен (1 нейрон) → дорзалды - артқы бағандарынан → сопақша миға (Голля және Бурдах ядроларына), екінші нейроны → қиылыс → таламустың вентральды ядроларында (үшінші нейрондары).

→ жұлынның артқы мүйіздерінің сұр затында (екінші нейроны ) →

жұлын-таламустық жолмен → таламустың вентральды ядроларына (үшінші нейроны)
3. Орталық бөлім:
Үлкен жарты шарлар қыртысының соматосенсорлық
аймағы -(артқы орталық қатпар)

- дәм сезу баданалары олардың әрбіреуі - 2-6 қабылдағыш және

тірек жасушалардан құрылады.
Рецепторлық дәм клеткасының ұзындығы 10-20 мкм,
Көлденеңі - 3-4 мкм, жоғарғы саңылауға қараған ұшында өте жіңішке 0,1-
0,2 мкм-дей түктері болады.
Дәм баданалары орналасқан дәм емізікшелердің үш түрін ажыратады: саңырауқұлақ тәрізді, науа тәрізді және жапырақ тәрізді. Дәм рецепцияның зонасы: тілдің емізікшелерінде, жұмсақ таңдайда, тілше мен жұтқыншақтың артқы жағында, көмекейде (бадамшаларда).
Дәм рецепторларының ең көп орналасқан жерлері –тілдің ұшы,бүйірлері
және түбі.
Дәм қабылдағыштары төрт түрлі дәмді сезеді:
тәтті, ащы, қышқыл, тұзды.
Тілдің түбі – ащыны
ұшы - тәттіні
бүйірлері – қышқылды және тұзды.

жүйке талшықтары шығып тіл жұтқыншақ (IX), бет (VII) жүйкенің талшығы

құрамында (дабыл шегі) → сопақша мидың ядросы tractus solitaris (1 нейроны) → ми бағанының жалғыз будасына (2 нейрон) келеді. Одан шыққан екінші нейрондар ішкі ілмектің құрамында таламусқа жетеді (3 нейрон).


3. Орталық бөлім:
Ми қыртысының артқы орталық қатпарының төменгі жағында - дәм сезу орталығына барады (Сильвий сайы).

ферменттерінің
белсенділігіне байланысты.
Әртүрлі дәмді заттар ферменттердің

белгілі біреуіне
ғана әсер етіп, дәм рецепторларын қоздырады
2. Мембраналық теория:
Дәм клеткаларының мембраналарында әртүрлі дәмді заттарды таңдамалы түрде сіңіретін (адсорбциялатып) арнайы активті орталықтар бар, олар рецепторлық жасушалардың түктерінде орналасады. Дәмді заттар-рецепторлық клетканың мембранасындағы- рецепторлармен байланысады. Рецепторлық белок тізбегінің арнайы - активті орталығында дәмді заттың молекулалары адсорбцияланады. Байланысу нәтижесінде - белоктың құрылысы өзгереді, мембраналық иондық каналдар ашылады, мембрана деполяризацияланады, рецепторлық потенциал туады.

сезім жүйесінің рецепторлары мұрынның жоғарғы кеуілдерінде орналасады – иіс эпителийі.
Иіс

рецепторлары – биполярлық жасушалар:
Жоғарғы жағынан иіс буылтығымен кірпікшелері шығып тұрады;
Иіс кірпікшелері арнайы бездер түзетін суықтыққа малынып тұрады;
Рецептор жасушалары негізінен миелинсіз аксондар шығады. Рецепторлық аксон талшықтары иіс жүйкесін құрады.

сүйекті тесіп өтіп алдыңғы мидың иіс пиязшасына жетеді (2 нейрон)

→ иіс трактысымен (traktus olfactorius) өтіп иіс сезу орталығына жетеді.
Иіс сезу жолы бірнеше будадан тұрады және алдыңғы мидың әртүрлі бөлімдеріне бағытталады: препириформды қыртысқа, алдыңғы иіс сезу ядросына, периамигдалярлық қыртысқа, миндальды кешеннің кейбір ядроларына, лимбия жүйесіне, гипоталамустың вегетативті ядроларына, ретикулярлы құрылымға.
3. . Иіс сезу талдағышының орталық бөлімі – самай
бөлімінің ішкі беті – гиппокамп.

түкті жасушалары (ішкі құлақта орналасқан);
2. Өткізгіш бөлімі. ұлудың спиральдық түйінінен

– есту жүйкесі - сопақша ми (есту нейрондары) - есту тракты - жоғарғы оливаның нейрондары - төрт төмпешіктің төменгілері - медиальды бүгілмелі денелер (таламус);
3. Орта бөлімі - қыртыстың самай бөлімі.

сыртқы есту жолы, дабыл жарғағы) - дыбысты қабылдау және өткізу.

Ортаңғы

құлақ (ортаңғы құлақ қуысындағы сүйекшелер: балғаша, төс, үзеңгі, Евстахи түтігі) - дабыл жарғағынан тербелісті ішкі құлаққа жеткізу.

жалпақ сүйек арнасы (канал).
Сүйек арнасын 2 мембрана бөледі:
Вестибулярлық

мембрана (Рейсснер мембранасы)
Негізгі мембрана
Иірім түтігінің арналары:
1. Жоғарғы арна (кіреберіс сатысы);
2. Ортаңғы жарғақты арна;
3. Төменгі - дабыл арнасы (немесе сатысы).

және сыртқы түкті жасушалардан тұрады. Оның үстінде жабылмалы (текториалды) мембрана

орналасқан.

Дыбыс - сыртқы дыбыс жолы - дабыл жарғағы -

балғашық, төс, үзеңгі - сопақша терезенің тербелісі - жоғарғы және төменгі арналардың перилимфасының тербелісі - ортаңғы арнаның эндолимфасының тербелісі - негізгі мембрананың тербелісі - жабылмалы мембранаға жасушалар түктерінің жанасуы - рецепторлық потенциал пайда болды.
Пайда болған ӘП – есту жүйке талшықтары мен ОЖЖ-не барады.

теориясы (Бекеши, Эвальд, 1960-1966 ж.ж.).

Кеңістікте бастың және дене қалпы өзгергенде тепе-теңдік рецепторлары қозып, бұлшық

еттердің тонусын қайта реттейді де, адамның тепе-теңдігі сақталынады.

аппараты самай сүйегінің қалың бөлігіне орналасқан.
Тепе-теңдік аппараты:

- екі қапшықтан (sacclus, utriculus)
Қапшықтар дақтарында отолит аппараты орналасқан. Дақтарда - рецепторлық жасушалардың жиынтығы және Са++ карбонат кристаллдары бар мембрана;
- үш жарты иірімді арналар, олардың ұштары кеңейген – ампула. Оларда да сезгіш жасушалар орналасқан.

жүйке құрамында) - сопақша ми - Швальбе, Бехтеров, Дейтерс, Манаков

ядролары – жұлын – мишық - ортаңғы ми - вегетативтік орталықтар -торлы формация.
3. Ортаңғы бөлім - артқы орталық аймақтың төменгі жағы.

маңызы.
Ноцицепция жайлы қазіргі кездегі ұғымдар.
Ауырсыну сезімін тудыратын орталық механизмдері.
Антиноцепциялық жүйе.

және функциялық өзгерістерді туындайтын ерекше психофизиологиялық жағдай.

Ауырсыну - организмнің интегративті

қызметі. Ол көптеген функционалдық жүйелер қызметтерін белсендіріп, жарақаттандыру факторларына төзімділігін күшейтеді.

вегетативтік, сомалық және іс әрекет реакциялары қалыптасады.

Ауырсыну, яғни ноцицепция

жүйесі:
сезімді қабылдайтын рецепторлар;
өзіндік өткізгіш бөлім;
орталық жүйке құрылымдармен сипатталады.

- бұл бос жалаңаштанған жүйке ұштары.

2) Басқа рецепторлардан:
-

Механорецепторлар - өте күшті механикалық әсерлерден;
- Терморецепторлар - өте күшті жылулық әсерлерден;
- Хеморецепторлар - биологиялық белсенді заттар (кининдер), белгілі концентрация мөлшердегі калий иондары, Са 2+, Н+ иондары мен гистамин, серотонин.

ауырсыну сезімнің екі түрін тудырады: 1) тез; 2) баяу (сыздап).

Ауырсыну

сигналдарын қабылдайтын құрылымдар орталық жүйке жүйесінің әртүрлі деңгейінде орналасады.
Жұлын-таламус жолы: ноцицепторларда пайда болған серпіністер - жұлын түйінінен (1 нейрон) - жұлынның артқы ашасының (мүйізінің) сұр затына (2 нейрон) - жұлын-таламус жолы - таламустың вентралды ядроларына (3 нейрон) - ми қыртысының нейрондарына өтеді.

Таламуста - пайда болған ауырсыну сезімінің түрлері (жағымсыз, сыздаған, өткір және т.б.) анықталады.

соматосенсорлық ауырсыну сезім аймағында дененің ауырған жерінің проекциясы қалыптасады.

өтуін төмендетіп немесе тежеп отыратын нейрондар топтары.
Ауырсыну нәтижесінде пайда

болған серпіністерді арнайы заттар мен нейропептидтер арқылы синапстардан өтуін өзгертеді.

жүйке ұштарынан бөлінеді;
Энкефалиндер - ми тінінен бөлінеді;
Гормондар - вазопрессин,окситоцин, АКТГ,

немесе олардың бөліктері;
Биологиялық активті заттар - бомбезин, соматостатин, нейротензин, холецистокинин.

рецепторларымен әрекеттесетін - энкефалиндер мен эндорфиндер.
Олар лигандалар сияқты рецепторлармен

байланысып, ауырсыну сигналдарының өтуін тежейді.

іс әрекетінің қалыптасуына қатысады.