?азы??рт

бір өзі қалып,елін жазыққа қарай көшіріп жіберіпті. Шайқастың арасында елін

көрмек болған батыр кетпенін алып, жерді екі рет опарып үйе салған екен. Сол өзі үйген төбенің басына шығып батысқа қараса елі Сырдария бойында кетіп барады екен. Сол үйілген төбелері Қазығұрттың екі шетіндегі екі биіктік екен.





2

қамқор болыпты.
Бірақ ханның 29 ұлы оны көре алмай,басын

шауып алыпты. Ханның қызы Айбарша Қазығұрттың моласына барып, ғашығының басын бір көтеруін сұрап күні-түні жылап қоймаған соң құдай елшілерін жіберіп тілегін сұрапты. Қыз өзінің тілегін айтыпты. Тәңір қыз тілегін орындай алмайтынын, бірақ қыздың жанын алып, екеуін о дүниеде қосатынын айтыпты. Бұған қуанған қыз үш күн, үш түн той жасапты.
3

қолынан алғаш дәм татқан дастарқанды періштелер тау басына апарып жайып

қойыпты. Сол кезде бір періштенің аяғы тайып барып, тоқтаған екен. Сол із таудың басында әлі бар екен.







4

келеді. Аңыз бойынша осы жер сонау біздің дәуірімізден бұрынғы Қаңлы

мемлекеті хандарының жазғы ордасы болған екен. Соңынан түрік хандары, ал одан беріде қазақ ханы –Тәуке және басқа хандар жаз кезінде өз ордаларын тіккен екен.

5

бар. Бұл халқы-мыздың пайымдауынша , Нұх пайғамбар-дың кемесі тоқтаған жер.

Қазығұрттың басында кеме қалған,
Ол әулие болмаса неге қалған?
Жетім бота басанда жатып қалып,
Ойсылқара әулие содан қалған. 6

Кеме қалған

Көлдің суы мөлдір, алсытан қарағанда тотияйынның түсі сияқ-ты көгілдірленіп тұрады.Оған

құятын, шың басынан келетін бұлақтар бер, бірақ шығып жатқан ешқандай арна жоқ. Әйтседе, су дең-гейі қысы-жазы бірдей. Сонда су қайда кетіп жатыр? Бұл –табиғаттың құпиясы. Көлдің неге бұлай аталатыны да белгісіз.
8

Мақпал көл

баба таң намазын қазығұрттың батыс етегіндегі бұлақ көзінде оқып, қалған

екі парызын Түркістандағы Ахмет Яссауи мешітінде жалғастырған деген аңыз бар.



9

өзендерінің қо-сылар саласынан 2-3 шақырым жерде орна-ласқан. Бір ауызды үңгір

биіктігі 3 м, ені 2,5 м бір бөлмеден тұрады. Үш ауызды үңгірдің іші биіктігі 2 , ені 1,5 м бір бөлмеден тұрады. Үңгірдің ішкі жағында әр 3 метрден кейін 3 тесік бар. Көне көз қариялардың айтуынша , үгір ата –бабаларымыздың жер асты жолы болған деседі. Бұл үңгірлер әлі зерттеусіз келеді. 11

биік емес төбешіктің айналасындағы табиғаттың ерекше құбылыстары бар.

Жіңішке сайдың табанында үш бұлақ бас-тау алып,сонан соң бірігеді. Бір жерден шық- са да үшеуінің дәмі үш түрлі. Бірі құлаққа, бірі көзге, бірі тамақ аурына ем деп санайды.

12

көз қариялардың айтуынша, ілгеріде бала көтермеген әйелдер барып сиынып, тілектері

қабыл болған десе-ді. Көктеректің көптігі соншалықты, жылы су мен әулиені қоршап 1 га жерді алып жа-тыр. Терегін біреу кессе, бір жағдайларға ұшырағын немесе Көктеректің өзінен қан аққан деседі.

бөлімшесінде солтүстік шатқалында орналасқан әр түрлі ауруларға ем болған, халық

сиынатын жер аты. Суы әсіресе , көз ауруларына шипалы. Табақша тәріздес тасқа жоғарыдан тамшы су жиналады.



15

Исламды уағыздаушылардың беделдісі Қожа Омар Уалидың екі ұлының бірі- Жүнісхан

бар дәулетін тастап, Қазығұрттың қасиетіне бас иіп, соған жақын Келес өзенінің бас жағына келіп, дін уағыздаушы-пір болып дүниеден өт-кен, сол жерге жерленген және жанынан мешіт салған. Оның мазары- әулие деп құрметтеледі.


16

бойынша Ысмайыл ата-ның басына кесенені Ақсақ Темір орнат-тырған. Ысмайыл ата

Ахмет Ясауидің немересі деп саналады. Аса қасиетті кісі болған.



17

X-XVI ғ көне қала Қазығұрт ауданы Амангелді елді мекенінде

орналасқан.Қала жаугершілікте құлаған соң, оны халық мазар-ға айналдырған.
Қалаға Қаржан өзеніне қыш трубалар арқылы су келтірген. Қаланың жоғары алаңының диа-метрі 20-24м, етегінің диаметрі 60-64 м. Оңтүс-тік жағынан трапецияға ұқсас формадағы алаң қосылады. Солтүстік жағы Келес өзеніне жар болып үзіледі. 19
.

халыққа басқа алым-салықтардан басқа тіпті су ішкені үшін де салықтар

салыпты. Халықтың ауыр халін көрген Ысмайыл Ата таяғын төрт жерге сұққан екен. Сол жерлерден төрт бұлақ қай-нап шығыпты. “Шар” деген парсы тілінде “төрт” дегенді білдіреді.

21

тауына қарай теріс ағып жатқан өзен.Аңыз бойынша Ажарбай байдың қызы

Нұрай Сырдариядан су әкеліп, елдің шөлін қандырған жігітке тұрмысқа шығатынын хабарлайды.Бұл хабарды есіткен Кендібай қойшы Сыр бойына барып месіне су құйып кейін қайтады. Белгілі жерге жете бергенде сүрініп, местегі суы ағып кетеді. Езілген Кендебай еліне қайтады. Таңертең ел Кендібайдың месінен төгілген уыстай ғана судың орнынан үлкен бұлақ атқылап Келес өзеніне бет алғанын, ал сүйенген таяғынан көкке бой созған ағаштың пайда болғанын көреді. 22

Сырыжан деген батыр-лары және қарындастары Қаржан осы жерлерді мекендеген. Күндердің

күнінде ба-тырлар жолаушылап кеткенде жау шабады. Бірақ батырлар келіп қалып, елін жаудан қорғау кезінде жау қолынан қаза табады.
Ел батырларды екі таудың басына жерлейді. Сол батырлардың құрметіне тау “Қосмола” аталады.
23

Қаржан тауы

шабысқан екен деседі. Осындай бір аласапыранда қазақ-қырғыз тобынан екі-ақ батыр

тірі қалыпты, сонда қазақ батыры етектегі еліне жау қолы жетпесін деп Тәңірден өзін тасқа айналдырып , жауға бөгет болуды жалбарынып сұрапты. Осыны есіткен қырғыз батыры қолын досы-ның иығына салып, мені де тасқа айналдыр деп тілепті. Осылайша қос батыр тасқа айна-лып, жау жолын бөгеген екен.Алыстан қара-ғанда қос молаға ұқсайтын шыңдар иықтас-қан қос батырдың бейнесі дейді. 24

соң жаумен айқас-қа түсіп, ол да жау қолынан қаза болады.

Ел қызды тау басына жерлейді. Қыздың қансырап құлаған жерінен арқырап су шыққан деседі. Содан Қаржан өзені пайда болыпты.


26

бұрынғы жаугершілік замандажау шапқыншылары “Қарабау” өзенінің суына шомылып, алаңсыз серуендеп

жүрген қырық қызды соңдарынан қуса керек.Сонда қыздар құдайдан “Елімді, жерімді жауға таптатқанша, мына жауды да, бізді де тасқа айналдыр!”жалбарынған екен дейді. Бұл ескерткіш тас мүсіндер Аққұм өзенінің бастау алар жеріндегі сарқырама жардың қасында. 27

Қырық қыз

ол туралы былай деп сыр шертедi: «Ерте, ерте, ертеде, бәлкiм,

Ер Төстiктiң заманында болар, осы өңiрде бiр байдың қызы бойжетiп, бесiкте жатқанда атастырылып қойған жi-гiтiне ұзатылатын күн де келiп жетедi. Құда-құдағи-лар той жабдығын дайындап, мәре-сәре боп қуа-нып жатады. Сұлу қыз, серi жiгiттер қосылып ән шырқап, балуандар белдесiп, шабандоздар көкпар тартып, ұлан-асыр жиынның көрiгiн қыздырады. Әне, күйеу жiгiт те келiп қалды деген қуанышты хабар жетедi бiр кезде. Мұны естiген ауыл қыздары топ-топ болып, бөркiне таққан үкiлерi желбiреп, етегi жер сызған бүрме көйлектерiн жел толқытып, болашақ жездесiнiң алдынан шықпай ма, керiлiп…30

естiледi.«Жау... Жау шаптыы...». Қалың ел аяқ астынан дүрлiгiп, қолына қару

ұстауға жарай-тын ер-азаматтың барлығы атқа қонып жатады. Бiрақ, тұтқиылдан тап берген жау олардың басын бiрiктiрмей, тоз-тоз етiп, қанға бөктiрiп, қынадай қырып салады…
       Әне, сол кезде күйеу жiгiттi күтiп аламыз деп топ-топ болып шыққан сұлу қыздар шың басында жылап, еңiреп тұрып: «О, Жаратқан ием, жерiмiз отқа оранды, елiмiз күлге айналды. Ендi бiздi жау қорлығынан құтқарып, тасқа айналдырып жiбере гөр...» деп зарлап, құдайға жалбарынған екен…

31

да, «Қырық қыз» аңызында сонау бiр зұлмат заманның өкiнi-шi, мұңы,

қайғысы күзгi жауыннан кейiнгi қақ суындай мөлтiлдеп, тұнып жатқан секiлдi.





32

құмдар-дан құралған. Олар адам тістері секілденіп, білеу-леніп тұрады. Кей тұстарда

ақ тастар екі қа- батты үйдің көлеміндей болып тұра-ды. Мұндағы жоталар “Аңды жон”, “Баба-тышқан” деп аталады. Ең соңы жоғарыдан 40-50 метр-дей биіктен құлап аққан сарқыра-маға барып тіреледі. Коньонды жоғарылай берген сайын табиғат өзгере береді. 35

Аққұм коньоны

орта ғасырдағы көне қала орны. Сыртқы көрінісі төртбұрышты, терең ормен

қоршалған биік төбе. Көлемі180х160м, биіктігі 13-15 м. Қақпалары оңтүстік-шығыс пен оңтүстік-ба-тысында бір-бірімен қарама-қарсы орналас-қан.Орталық бөлігі төбенің оңтүстік-батысы бұрышында орналасқан. Көлемі 50м, биіктігі қаланың үстіңгі бетінен есептегенде 4 м.
X-XVI ғасырларда гүлденген қалf Истеми ханның ордасы болған. 36

биік шың. Ел аузында-ғы аңыздарға қарағанда бұл маңай Бәйдібек бабаның

жайлауы болған деседі.



37

Бәйдібек шоқысы

Үңгірдің ішінде жалпақ, үлкен тас бар. Аңызға сенсек: осы тасың

астына алтын тыққан деседі. Сол үңгір ішімен жүре берсе Тұрбаттан шығады деп айтады. Енді бір аңыздарда Қаңлы мемлекетінің қасиетті кітабын сақтайтын қоймасы болған деседі. 38

Алтын таққан

басталып, Шарбұлақ ауыл әкімшілігінің аймағын ба-сып өтіп, Тұрбат аулына баратын

жолдың үл-кен үзігі. Төбелердің арасымен созылып жат-қан қойнаудағы жолдың ұзындығы 30 км ша-масы. Сусыз-ағашсыз адыр. Аңыз бойынша бұлжолда адам түгіл иттің өзі бір шетінен екінші шетіне жеткенше шөлдеп өліпті. Қазір бұл жолмен жолаушылар жүрмейді. 39

Итөлген

үлкен үңгір тас. Ауыл адамдары
да , шеттен келгендер де

құран оқып, ден-саулықтарына шипа сұрайды. Кәтіреңкі ағашын кескен адамның өзі де, ұрпағы да зардап шегеді деген аңыз бар.


40

Кәтіреңкі әулие