Слайд 1ТАҚЫРЫБЫ: Қазақ мәдениетінің ортағасырлық кезені
Слайд 2
Сабақтың мақсаты:
1. Білімділік: Студенттерге орта ғасырдағы қазақ мәдениеті туралы,материалдық
мәдениет, қазақ әдебиетінің дамуы және осы кезеңдегі жырау, ақындардың өмірі
мен олардың шығармаларымен таныстыру
2. Дамытушылық: Студенттердің ойлау қабілетін, танымдық қызығушылығын, белсенділігін дамыту.
3. Тәрбиелік: Студенттердің өз елінің барлық тарихи,мәдени құндылықтарын құрметтеуге, мәдениетке деген сүйіспеншілігін арттырып, мәдениетті жалғастырушы жас ұрпақты тәрбиелеу..
Слайд 6.
1-ші топтың сұрақтары.
1. Дәстүр дегеніміз не?
2. Қазақтың дәстүрлерін қандай топтарға
бөлуге болады?
3. Тәрбиелік дәстүрлерге мысал келтіріп,олар туралы айтыңыз?
4. Қалың мал
салтын қалай түсінесіңдер?
5. Қазақ қоғамында отбасылық қарым-қатынастардың қандай ерекшеліктері болған?
Слайд 7 2- ші топтың сұрақтары.
1.
Діни салттар туралы не айтасыз?
2. Қазақ қоғамында болған мұралық құқықтың
ерекшелігі қандай?
3. Қазақтың халықтық білім арасынан уақыт мөлшері туралы әңгімеленіз?
4. Қазақтың ұлттық ойындары туралы не білесіз?
5. Дәстүрдің әдеп ғұрыптан ерекшелігі неде?
Слайд 8 3-ші топтың сұрақтары:
1. Еңбек дәстүрлерін сипаттаңыз?
2. Наурыз
мейрамы туралы не білесіңдер?
3. Әменгерлік дегеніміз не және бұл дәстүр
қазақ қоғамында бар ма?
4. Қазақтың ұлттық ойындарының бірі «жамбы ату»дегенді қалай түсінесіндер?
5. Тұрмыстық дәстүрлерді сипаттаңыз?
3-ші топтың сұрақтары:
1. Еңбек дәстүрлерін сипаттаңыз?
2. Наурыз мейрамы туралы не білесіңдер?
3. Әменгерлік дегеніміз не және бұл дәстүр қазақ қоғамында бар ма?
4. Қазақтың ұлттық ойындарының бірі «жамбы ату»дегенді қалай түсінесіндер?
5. Тұрмыстық дәстүрлерді сипаттаңыз?
Слайд 17Қазақ мәдениетінің ортағасырлық кезеңі
Слайд 18Жоспар:
1.Қазақтардың материялдық мәдениеті: шаруашылығы және тұрғын үйі, киімі, тағамы, қала
мәдениеті.
2.Рухани мәдениет: әдебиеті, халықтың ауыз екі өнері (мақалдар мен
мәтелдер,еңбек және салт өлеңдері, тарихи және жазба әдебиеттері (Қыдырғали Жалайыри, Мұхаммед Хайдар Дулати).
Слайд 19Шаруашылығы
Көшпелі мал шаруашылығы
Отырықшы мал шаруашылығы
Жартылай көшпелі мал шаруашылығы
Слайд 20Киіз үй - жаздыкүні жайылымнан-жайылымға көшіп отыруға қолайлы құрама жеңіл
үй.
Слайд 21Киіз үй жабдықтары
Шаңырақ – киіз үйдің еңсесін құрап, тұтастырып тұратын
күмбез. Оны көбіне тораңғыдан, сом қайыңнан иіп қиюластырады, қоспаларын жылтырауық
металмен, күміспен құрсайды. Шаңырақтың дөңгелек шеңберін тоғын дейді.
Слайд 22Уық — кереге басы мен шаңырақты ұстастыратын ағаш. Ол сәмбі талдан (сыр талынан) жасалады. Уықтың
кереге басына байланатын жағы жалпақтау, имектеу болып келеді, мұныуықтың иіні дейді.
Уықтың жоғарғы түзу жағын қары, шаңырақ көзіне сұғынатын төрт қырлы ұшын қаламы дейді. Уықтың кереге басына байланатын жағын тесіл, бау өткізеді, оны уық бау (балақ бау) деп атайды. Қазіргі үйлер уықтарының ұзындығы 2 м — 2 м 20 см.
Слайд 23Кереге–киіз үй сүйегінің қабырғалық бөлігі, талдан, жіңішке қайыңнан жасалады. Кереге көздерінің
көлеміне қарай: тор көзді (кішкене) кереге және жел көзді (үлкен)
кереге болып, екіге бөлінеді. Тор көзді керегеде уық байлайтын 20 бас, жел көзді керегеде 17 бас болады. Кереге жасайтын жас тал мен қайыңның қабығын аршып, көлеңкеде кептіргеннен кейін қозға көміп жұмсартады. Сонан соң тезге салып түзетіп, жонады. Дайын болған кереге ағаштарын қайтадан тезге салып мүсіндейді. Бұдан соң оларды бір-бірімен қосып, түйенің, өгіздің мойын терісінен дайындалған таспамен көктейді, жосамен бояйды. Ауқатты адамдар керегені әр түсті бояумен сырлатып, басын ішкі жағынан сүйекпен, күміспен әшекейлеткен. Жиюлы керегенің биікт. 2 м-дей, ені 75 см-дей болады. Ал жазған уақытта биіктігі сәл төмендеп, ені 2 – 2,5 м-ге дейін созылады. Кереге өзара таңғышпен байластырылады. Кереге санына қарай киіз үй 4, 6, 8, 12 қанат етіп тұрғызылады. Хан ордасының кереге саны 30-ға дейін жеткен.
Слайд 24Сықырлауық – киіз үйдің ішкі жағынан жабылатын екі бөлек тақтай есік. Ол өте
сәнді табалдырық пен маңдайшадан, қос босағадан жәнежарма беттен құралады. Қос босаға мен маңдайша ұласымды өрнектермен оймышталып, есік нәзік
өрнекті, бедерлі сүйекпен немесе металменқапталады, бел ортасынан ашылып-жабылатын жарма есіктерге ұқсас. Екі таянышқа көкпен немесе шот ілмек арқылы ұстастырылғандықтан ашып-жапқанда сықырлап тұрады. Сықырлауықты көздеп, оймалап, сүйектеп, бояп жасайды
Слайд 39Сазсырнай, үскірік және тастауық
Асатаяқ
Слайд 41Әрбір сақтың таң қалдым епті ісіне
Тәубе еткен тақта отырған тектісіне
Томиристей
патшасы бар қайсар халық
Төзе алмас ешкімнің тепкісіне...
Слайд 42Сақтар
“дұшпанға – қатал,
досқа – адал”
болған.
Слайд 43Сақ тайпаларының
негізгі үш әлеуметтік құрылымы
Қызыл түсті
киім киді
Ақ
киім киді
Сары көк киім киді
Слайд 44Басты құдайы – күн.
Діни нанымдар
Жерлеу рәсімі:
Мәйітті жерлеу кезінде
қабір басына лаулатып от жаққан;
От пен күннің ишарасы ретінде қабірлерге
қызыл бояу жаққан;
Слайд 48Тест сұрақтары
1. Сақтардағы әлеуметтік тобының бірі абыздар қандай түсті
киім киді?
А) Ақ Б) Сары В) Қызыл
2.
Шөл далада парсы әскерін түгел адастырып, қырғынға ұшыратқан ер жүрек қайсар сақ жауынгері кім?
А) Кир Б) Шырақ В) Спаргапис
3. Сақ қоғамының ұқрамына кіретін тайпалық одақтар нешеге бөлінеді?
А) 2 Б) 3 В) 4
4. «Досқа адал, дұшпанға қатал» деп кімдер жөнінде айтылған?
А) Грек Б) Парсы В) Сақ
Кілті: 1 В, 2 А, 3 А,4 В,
Слайд 51Сабақтың жоспары
1. Ұлы Жібек жолы жөніде қосымша түсінік.
2. Қазақ даласындағы
Ұлы Жібек жолының қала мәдениетіне әсері.
3. Ұлы Жібек жолының ғылым
мен білімнің, өнердің, тіл мен діннің дамуына әсері.
Слайд 53Ұлы Жібек жолы — Еуразия құрлығындағы сауда, керуен жолдарының жалпы атауы.
Ол б.з.б. 2 ғ-дан б.з. 16 ғ-ға дейін Орт. Азия
арқылы Қытайды Алдыңғы Азиямен байланыстырды. Қытайлық саяхатшы Чжан Цяньның “Батысқа” саяхаты нәтижесінде б.з.б. 2 ғ-да ашылды.
Слайд 54Еуропалық әдебиетте алғаш рет 1877 ж. К.Рихтгофеннің “Қытай” атты еңбегінде
бұл сауда жолы Ұлы Жібек жолы деп аталған болатын, сол
уақыттан бері тарихи әдебиеттерде осы атау қалыптасып кетті.
Слайд 55
Жібек Жолының жандануымен болатын. қазақ даласындағы
халықтың біразі отырықшылыққа өтіп, өңірде жаңа қалалар пайда бола бастады.
Ал, Отырар, Испиджаб, Суяб, Сауран, Тараз сынды үлкен шаһарлар гүлденіп, елдегі маңыздылығын арттыра түскен. Сауда жолының бойында орналасқандықтан аталмыш қалалар тез өркендеді, ондағы халықтың саны да күрт артқан
Слайд 58 IX ғасырдың ортасынан бастап
Отырар Самани әулеті мемлекетінің ықпалында болды. Осыкезеңнен бастап бұл өлкеде
сауда-саттық жасау, ғалымдардың «білім қууды көздеген» саяхаттары адамдардың ой-өрісін кеңейтті. Өнердің, ғылым мен колөнер кәсіпшілігінің таралуына ықпалын тигізді. Энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің осы қаладан шығуы кездейсоқ емес. Отырардың алып жатқан ауданы 200 гектарға жетіп, нағыз Шығыс қаласына айналған болатын. 1219 жылы Шыңғысхан шапқыншылығынан кейін қала жермен-жексен болды.
Отырар Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі. Сырдарияның Арыс өзеніне құяр сағасына таяу орналасқан.
Слайд 60 Құлан орта ғасырдағы (VII-XIIғ.) шағын қаланың орны. Жамбыл
облысындағы Тұрар Рысқұлов ауданының орталығы Құлан ауылы. Қала туралы алғашқы
тарихи деректер VII ғасырдан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, Құдам қолжазбаларында Құлан Тараз қаласының шығысына таман, Ұлы Жібек жолындағы қала деп көрсетіледі.
Слайд 62Саудакент Қаратаудың солтүстік беткейінде қазіргі Байқадам кентінің маңында орналасқан. Ежелгі
деректерде ол Сугулхан (X ғ.), кейінірек Сулхан (XIII ғ.) деген
атпен белгілі. Саудакент VII-XII ғасырларда Қаратаудың солтүстік бөктері арқылы өтетін керуен жолы бойындағы ірі сауда мен қолөнердің орталығына айналған.
Слайд 64
Сайрам (Испиджап) туралы алғашқы деректер біздің жыл санауымызға
дейінгі ІV ғасырда парсылардың шежіре кітабы "Авестада" кездеседі. Аталмыш бастау
хатта қаланың орналасу ендігі Сайрам елі деп көрсетілген екен. Соған қарағанда бұл атау қаланың ықпал ету аймағын білдірсе керек. Көне түрік тілінде "Сайрам" тастақ сай деген ұғымды білдіреді.
Слайд 67Атырау қаласынан 55 шақырым жерде, Жайықтың оң жақ жағасында бір
кездегі атақты Сарайджук (Сарайшық) қаласының қираған орны жатыр. Қаланың іргесі
XI ғасырда қаланған, гүлденген дәуірі XIII-XIV ғасырлар аралығы. Қала Еуропа мен Азияны жалғастыратын керуен жолы бойында орналаскан. Мұнда салтанатты сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер салынды. Қала кейінірек Алтын Орда хандары жерленген қасиетті орынға айналған.
Слайд 68Ұлы Жібек жолының әлеуметтік-экономикалық, мәдени маңызы:
Жібек жолы бойындағы қалалар Түрік
тілдес тайпаларының түркі тілдес тайпалардың отырықшы болуына әсер етті;
Сауда кезіндегі
қатынас экономикалық байланыс шаруашылық түрлерін үйренуге себеп болды;
Діндердің, ғылым мен білімнің дамуына жол ашты;
Жолдың әлсіреуінің негізгі себептері:
Моңғол шапқыншылығынан кейін сауда қарқыны да бәсеңдей бастады;
XVII ғасырда теңіз жолы ашылып, Ұлы Жібек жолының қатынасы әлсірей бастады;
XVIII ғасырда Қазақстан Ресей және Қытаймен сауда байланысын кеңірек жүргізе бастады.
