Қ АЗАҚ БАС СӘУЛЕТ-ҚҰРЫЛЫС АКАДЕМИЯСЫ

ассоц. профессоры
Ақбаева

Л.Н.



Алматы 2015

2. БЕЙНЕЛЕНУ САТЫЛАРЫ МЕН ФОРМАЛАРЫ.
3. ӨЗІНДІК САНА. САНАЛЫЛЫҚ ПЕН САНАСЫЗДЫҚ.

4. ҚОҒАМДЫҚ САНА ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ: ҚАРАПАЙЫМ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ САНА. ҚОҒАМДЫҚ ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ
ИДЕОЛОГИЯ.
5. ҚОҒАМДЫҚ САНАНЫҢ ФОРМАЛАРЫ: МОРАЛЬ, ӨНЕР, ДІН, ҒЫЛЫМ.
6. САЯСИ ИДЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨЗҚАРАС.


ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТ

Философия тарихында «сана» ұғымының төңірегінде үнемі пікірталастар жүріп

отырды. Мысалы, Р. Декарт психика адамда ғана бар деп есептелетіндіктен, сананың биологиялық алғышарттардан пайда болу мәселесін қоюдың өзі орынды емес деп, санады. Бұл тұжырымдама «жануарларды күрделі машиналар» деп түсіндірген. «Биопсихизм» бағыты психика тек адамда ғана немесе бүкіл тірі материяға ғана тән қасиет деп санады (Э. Геккель және т.б.).





Түйіндеп айтсақ, сана туралы ғылыми көзқарас мынадай: сана ерекше түрде ұйымдасқан материяға  адам миына ғана тән қасиет. Оның дәлелі ретінде адамның миы зақымданғанда оның ойлау, психикалық қызметі бұзылатынын айтсақ жеткілікті. Сананың табиғаты  қоғамдық, яғни ол қоғамда қалыптасты. Сананың қалыптасуының алғышарты ретінде еңбекті атауға болады. Еңбектің арқасында адам өзінің күнделікті өмір сүруіне және табиғаттың дүлей күштерінен қорғануға қажетті нәрселерді жасады.

САНА мәселесі философиядағы басты және күрделі мәселелердің бірі, себебі сананы
көру, өлшеу, сезім мүшелері арқылы қабылдау мүмкін емес. Сана адамның жануарлар
дүниесінен ерекшелігін көрсететін факторлардың бірі, сана арқылы адам мен оны
қоршаған ортаның арасындағы байланыс жүзеге асырылатыны күмәнсіз.

Сананы түсінудегі әртүрлі көзқарастарды біріктіріп, екі үлкен топқа бөлуге болады:
материалистік  сананы материяның дамуында пайда болатын табиғи қасиеті деп
түсіну; идеалистік  сананы материяға жат, одан алғашқы, жаратылыстан тыс пайда
болатын рухани субстанция деп ұғыну.

алуан түрлері бар: ауызекі, жазбаша және ішкі сөйлеу (дыбыссыз, көрінбейтін

сөйлеу; ол  адам «іштей» бірдеңе туралы ойлаған кездегі сананың материалдық формасы болып табылады).






Сана мен сөйлеу проблемасы ертеден бері философтардың назарын өзіне қатты аударып, олардың арасында қызу таластар тудырды. Ф. Шлейермахер ақыл-ой дегеніміз тіл деп пайымдап, ойлау мен сөйлеуді толық тепе-тең қарады. Неміс философы Ф. Бенеке ойлау тілсіз жүзеге асады. Тіл ойлаудың жемісі деп санап, сананы сөйлеуден бөліп тастады.
Абстракциялауға, тұжырым жасауға құштарлық еңбек пен тілге қайта әсер етті, оларды дамытуға жаңа күш берді.

Сөйлеудің негізгі бірліктері, элементтері  сөз бен сөйлем. Сөз мән мен дыбыстың
бірлігі болып табылады. Сөздің материалдық жағы (дыбысы, жазбаша кескіні) затты
білдіретін таңба болып табылады. Ал сөздің мәніне келсек, ол затты бейнелейді және
сезімдік немесе ақыл-ойлық бейне болып табылады. Сөйлем  материалдық форма
ретінде азды-көпті аяқталған ойды, пікірді жеткізуші.

Еңбектің дамуы қоғамда өмір сүріп отырған адамдарды жақындатты, олардың бір-біріне
бірдеңе айту қажеттілігі туды, араласу құралы ретінде тіл пайда болды. Еңбек пен тіл
адамның миын, сезім органдарын дамытты, есту, көру, сезу, қабілетін күшейтті, санасын
қалыптастырды. Сөйлеу тілдің, қарым-қатынас жасасу құралдарының
белгілі бір жүесінің көмегімен жүзеге асатын қызмет болып табылады.

1) қарапайым бейнелеу  бейнелеудің бұл түрінде субъект объектінің

белсенділігін туғызбайды (мысалы, судың немесе айнаның бетінде заттың бейнеленуі).
2) ақпараттық бейнелеу  бейнеленуші бейнелеушінің бойында белсенді әрекет, өзгерістер жасайды. Мұндай бейнелеу тірі табиғатта да, қоғамда да кездеседі. Мысалы, лекция оқушы ұстаздың студенттің санасында жаңа ойлар оятуы.
3) әлеуметтік бейнелеу  қоғамдық болмыстың жеке және қоғамдық санада, ой-пікір, көзқарас, идея, теорияларда бейнеленуі.
Бейнелеудің ең жоғарғы формасы деңгейіне көтерілгенге дейін сана материяның төменгі формаларының эволюциялық сатыларынан өтті. Олар:
1) тітіркену  өсімдіктердің ыстық-суыққа, тәулік уақытына, басқа сыртқы әсерлерге реакциясы.
2) сезімталдық  жануарлар дүниесіне тән. Мұндай бейнелеу тірі организмнің ішкі жұмысын, ақпаратты қорыту жұмысын күрделендіріп, нерв жүйесінің негізін қалайды. Мысалы, аңдар өз жауларын көргенде организмінің барлық мүмкіндіктерін жинақтап, шабуылға немесе қорғануға дайындалады. Бірақ жануарлар ой қорытуға қабілетсіз.
3) психикалық бейнелеу  нерв жүйесімен тығыз байланысты. Субъект пен объектінің бір-бірне әсері негізінде психикалық образ (бейне) қалыптасады, ол нерв клеткаларында сақталып, керек уақытында қажетке асады.
4) адам санасы  бейнелеудің ең жоғарғы түрі.

САНА  бейнелеудің жоғарғы формасы. Бейнелеу барлық материяға тән қасиет.
Әрбір зат, құбылыс өзі әсер еткен нәрседе өзінің «ізін», бейнесін қалдырады.

мен Г. Гегель өзіндік сананың адамның практикалық кызметін ұғыну осы

принциппен шектелгенін көрсетті. Сонымен бірге оны объективтік дүниенің өзін жасайтын бастама ретінде қарастырды.
Өзіндік сана рефлексия феноменімен тығыз байланысты. Рефлексия  тұлғаның өзі туралы ойлануы, ішкі рухани дүниесінің тылсым қатпарларына үңілуі. Адам рефлексиясыз өзінің жанында не болып жатқанын түсіне алмайды. Рефлексия деңгейі әр түрлі болуы мүмкін. Рефлексиясы жоғары, өзін танып-білуге, өзіне сыни көзқарас қалыптастыра білген адам міндетті түрде өзгереді.
Өзіндік сананың қалыптасуында еңбек пен тіл маңызды рөл атқарады. Ең алдымен адам өзін объектіден, яғни табиғаттан айырып, өзін субъект ретінде заттармен практикалық қатынас үдерісінде ғана ұғынады. Тегінде адамның өзіндік санасы рулық құрылыстың жойылуынан, өркениеттің пайда болуынан және жекелеген адамның оңашалануынан басталады.




Ол санасыздық әрекет сферасын жан-жақты зерттеп, оның адамның рухани денсаулығының бұзылуында алатын орны мен атқаратын рөлін анықтады.

Адамның өзін саналы тіршілік етуші ретінде түсіне білуі, өзіне деген сыни көзқарасы,
өз мүмкіндіктерін бағалай білуі өзіндік сана болып табылады.
Өзіндік сана ұғымын ғылыми айналысқа енгізген – Сократ болды.

САНАЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ САНАСЫЗДЫҚ

Австриялық психиатр 3. Фрейд психиканы «саналылық», «санасыздық» және
«саналылықтың алдындағы» (предсознательное) деп бөлді.

әрекеттердің жиынтығы ретінде қарап, сана санасыз әрекетпен анықталады деген пікір

айтты. Фрейдтің пікірі бойынша, жеке адамның мінез-құлқы, жүріс-тұрысы жыныс инстинкті (либидо) болып табылатан құштарлықтарымен анықталады.










Саналылық тұлғаның іс-әрекеттерінің адамгершіліктік-психологиялық сипаттамасы болып табылады, адамның өзінің мүмкіндіктері мен мақсаттарын көре білу қабілетіне негізделеді және ол жаны сау тұлғаның қасиеті.





З. Фрейд санасыздыққа жыныс инстинкті  либидоны жатқызады.

Швейцария психологы К. Юнг «ұжымдық санасыздық» ұғымын ғылымға енгізді.
Ол бойынша адам психикасында санасыздықпен қатар «ұжымдық санасыздықтың»
терең қабаттары бар. Онда «бастапқы» психикалық құрылымдар немесе
«архетиптер» (грекше arhe – бастау және typos – пішін, үлгі деген сөз) орналасқан.
Архетиптер адам өмірінде психикалық дағдарыс кезінде жүзеге асырылады.
«Архетиптік матрицаға» әдебиет пен өнер қалыптастырған априорлық «мәңгі» бейнелер
кіреді. Мысалы, «ана», «көлеңке», «бетперде», «анима мен анимус» т.б. архетиптері.

Саналылық  адамның өз қылықтарының қоғамдық салдарларын, қоғам
алдындағы парызын түсінуі.

Санасыздық (бессознательное)  адам түйсінбейтін психикалық құбылыстардың
жиынтығы. Оларға биологиялық түрде тұқым қуалау арқылы берілетін
инстинктілер, автоматты түрде жасалатын іс-қимылдар стереотиптері, сезімдік және
интеллектуалдық интуиция, түс көрулер, гипнотикалық күйлер т.б. жатады.

ҚОҒАМДЫҚ ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ИДЕОЛОГИЯ


Ол қоғамдық болмысты бейнелейді,

бірақ қоғамдық болмысты пассивті бейнелеп қана қоймай, өзі де қоғамдық болмыстың дамуына белсенді әсер етіп отырады.


Жеке сана қоғамдық сананың бөлігі. Қоғамдық сана біршама өзінділікке ие, жеке санадан тәуелсіз, одан жоғары тұрды. Әрбір нақты дәуірдің, әрбір халықтың қоғамдық санасының біршама «тұлғалық», жекелік сипаты бар.




Қоғамдық сана мен жеке сананың бірлігі екеуінің де бір объектіні  қоғамдық болмысты бейнелейтіндігінен де көрінеді. Бірақ мұндай бейнелеу мазмұны жағынан әр түрлі. Әрбір индивид қоғамдық сананы жалпының жекелік, өзіндік ерекшеліктер призмасы арқылы бейнелейді.
Жеке сана қоғамдық санаға толығымен кірмейді.
Қоғамдық сана мен жеке сананың арасындағы сәйкестік, үйлесімділік қоғам дамуының анықтаушы факторы болып табылады.

Қоғамдық сана  қоғамның өзін-өзі, өзінің қоғамдық болмысын және қоршаған
ортаны түйсінуінің нәтижесінде пайда болатын қоғамдағы әр түрлі пікірлердің,
теориялардың, идеялардың, діни сенімдердің жиынтығы.

Қоғамдық сана және жеке сана

Қоғамдық сана мен жеке сана өзара диалектикалық байланыста.
Жеке сана қоғамдық сананы байытады, ал жеке сана қоғамдық сананың
жетістіктері арқылы жетіліп, дамып отырады.

ҚОҒАМДЫҚ ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ИДЕОЛОГИЯ







Қарапайым немесе әдеттегі

сана  адамның қоршаған ортаны бейнелеуінің тарихи жағынан алғанда алғашқы тәсілі. Г. Гегель қарапайым сананы тоғышарлық сана, жаңаға қабілетсіз деп, төмен бағалайды. Ал И. Кант қарапайым санаға құрметпен қарады.




Қарапайым сананы зерттеу арқылы қоғамның жалпы көңіл-күйі, тыныс-тіршілігі туралы мол мәлімет алуға болады.

Қоғамдық сананың құрылымы

Зерттеушілер қоғамдық сананың құрылымында қарапайым немесе әдеттегі (өмір
тәжірибесінен туған ойлар) және теориялық сана (ғылымнан пайда болған теориялар),
қоғамдық психология (әлеуметтік топтар психологиясы) және қоғамдық идеология
(қоғамдағы теориялар) деңгейлерін, сонымен қатар мынадай түрлерін: саяси сана,
құқықтық сана, мораль, дін, өнер, ғылым және философияны атап көрсетеді.

Қарапайым сана нақты өмір сүріп отырған адамдардың санасы, бір тұлғаның
екінші тұлғадан айырмашылығын көрсететін, адамдардың күнделікті өмірлерінің
қарапайым уайым-қуаныштарының, үміттері мен түңілулерінің жиынтығы.

Қоғамдық психология дегеніміз  белгілі бір қызмет және басқа да жағдайлар
арқылы біріктірілген адамдардың әлеуметтік көңіл-күйлері мен сезімдері, қоғамдық
пікірлері, салт-дәстүрлері мен мінез-құлықтары және әлеуметтік әдеттері.

ҚОҒАМДЫҚ ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ИДЕОЛОГИЯ
«Қоғамдық психология» терминін ғылыми айналысқа

итальян саясаткері Антонио Лабриола (1896 ж.) енгізді. Бұл терминнің философиялық әдебиетте кеңінен тарауына орыс ойшылы Г. Плеханов үлкен үлес қосты. Ол «қоғамдық сана» терминін «қоғамдық психика» және «таптық идеология» деп бөлді. Қазіргі кезеңде қоғамдық психологияны зерттеумен әлеуметтік психология ғылымы айналысады.








Қоғамдық психология мен қоғамдық идеологияның ерекшеліктері және бірлігі:
1) идеология қоғамдық психологияны өзгертетін белсенді фактор;
2) қоғамдық психология идеологияның таралу кеңістігі, ол идеологиялық құрылымдарды сұрыптап таңдайды, кейбіреулерін қолдауы мүмкін, ал кейбіреулерін терістейді;
3) идеология жүйелі түрде идеологтар мен саясаткерлердің қызметі арқылы жасалады. Кеңестер Одағы дәуірінде ұзақ уақыт тым асыра идеологияландырылған қоғамда өмір сүргеніміз белгілі. Қазір республикада идеологияның мынадай түрлері өріс алып отыр: «ресми ислам», «суфизм», «евразиялылық», «дәстүрлілік» т.б. Осылардың ішінде кең өріс алғаны «евразиялылық» идеологиясы. Ол Қазақстандағы ресми идеологияға жатып, мемлекетіміздің екі континентке тиесілі мінездемелерінің бар екендігін растайды.

Теориялық сана  маңызды байланыстар мен заңдылықтардың ғылымда және
қоғамдық сананың басқа формаларында бейнеленуі, ол тарихи және теориялық
алғышарттарға, рухани қызметке сүйенеді.

Идеология (грекше idea – идея және logos – ілім деген сөз)  саяси, құқықтық,
эстетикалық, діни, көркемдік идеялар мен тұжырымдамалардың жүйесінен
тұратын, өзінде теориялық негіздермен қатар, идеологиялық ұстанымдарды
көпшілікке тарату механизмдерін біріктіретін күрделі рухани құрылым.

сананың экономикалық және экологиялық формалары туралы да айтып жүр. Қоғамдық

сананың формалары бір-бірімен тығыз байланысты, бір-біріне өзара әсер етеді.

Қоғамдық сананың формаларына мыналарды жатқызуға болады:
САЯСИ САНА, ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА, ДІНИ САНА, ӨНЕР,
МОРАЛЬ (АДАМГЕРШІЛІК), ҒЫЛЫМ және ФИЛОСОФИЯ.

ҚОҒАМДЫҚ САНАНЫҢ ФОРМАЛАРЫ:
саяси сана (саяси сезімдер, идеалдар, мүдделер, мақсаттар, міндеттер, партия
бағдарламалары), Қоғамның саяси ұйымы қоғамның әлеуметтік-таптық құрылымның
сипатына қарай ерекшеленеді.
2) діни сана (діни сезімдер, идеалдар, дінді білу);
3) этикалық сана (мінез-құлық ережелері, нормалары);
4) эстетикалық сана (эстетикалық: сезім, идеал, талғам, баға), дүниені көркем
образдар түрінде бейнелейді;
5) құқықтық сана (еркіндік, әділеттілік, әділетсіздік);
6) өнер (әдебиет, музыка, театр, кескіндеме, графика, архитектура, скульптура, кино,
цирк, би, балет, хореография, фотография, эстрада, сәнді-қолданбалы өнер т.б.);
7) ғылым (жаратылыстану, техникалық, экономикалық, әлеуметтік).

арасында саяси сана ерекше орын алады, себебі онда экономикалық, таптық

қатынастар, мемлекеттік және таптық мүдделер, билік мүдделері, әлеуметтік байланыстар тікелей, мүмкіндігінше айқын және толық көрініс табады, сондықтан да саяси сана қоғамдық сананың басқа формаларына айқындаушы ретінде ықпал етеді.



Қарапайым саяси сана стихиялық түрде өмір сүрудің, еңбек етудің эмпирикалық жағдайларының бейнесі ретінде практикалық қызметтен тікелей туындайды.









Сондықтан да мемлекеттің, әртүрлі партиялардың саяси қызметі қарапайым сананы терең зерттеп алмай, жеңіске жетпейді.

Саяси сананың құрылымы екі деңгейден тұрады:
қарапайым-практикалық, идеологиялық-теориялық.

Қарапайым саяси сана ұжымдық-әлеуметтік шығармашылық жемісі.
Оның құрылымында рационалдық пен эмоционалдық, пайымдаулар мен эмоциялар,
дәстүрлер мен қазіргі заманғы құбылыстар, әдеттер, көзқарастар, дүниетанымдық
элементтер араласып жатады.

Қарапайым саяси сана теориялық қағидалар мен философиялық категорияларға
емес, ойлаудың алғашқы формаларына, күнделікті тәжірибеге негізделген,
ол қарапайым адамның қоғамдық құбылыстарға деген реакциясын бейнелейді.

топтары  идеологтар және идеялар өндірісімен, әлеуметтік технологиялар мен санаға

ықпал етудің идеологиялық әдіс-тәсілдерін жасақтаумен арнайы айналысатын идеологиялық институттар қалыптастырады.
Саяси идеология моральдық факторлармен де тығыз байланысты. Саяси қайраткердің моральдық тазалығы, адамгершілік келбеті оның саяси қызметіне, халықтың арасындағы беделіне едәуір ықпалын тигізеді.










Құқықтық сезімдер субъективті, оларды заң ережелеріне адамның реакциясы деуге болады. Мысалы, әділеттілік сезімі, еркіндік сезімі немесе ашу-ыза.

САЯСИ ИДЕОЛОГИЯ  белгілі бір таптың, мемлекеттің көзқарастарын, саяси
мақсаттары мен стратегиялық міндеттерін біртұтас теориялық пайымдау жүйесі.

ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА  адамдардың мемлекет тағайындаған заң ережелері мен заң
мекемелерінің жиынтығы болып табылатын нақты құқыққа деген қатынастарын
білдіретін көзқарастарының, идеяларының, теориялары мен түсініктерінің жиынтығы.

Құқықтық сананың екі деңгейі бар:
практикалық құқықтық сана  адамдардың құқықты практикалық қолдануы,
қоғамда қабылданған нормативтік актілерге қатысты қылықтары, іс-әрекеттері.
Ол мынадай компоненттерден тұрады: құқықтық сезімдер, құқықтық дағдылар мен
әдеттер, құқықтық білімдер.

білуі. (мысалы, шығынды өтеу, келісім-шарт жасау, тиесілі нәрсені ала білу

т.б.). Мұндай дағдылар индивидтің өмірін, қызметін жеңілдетеді.
Құқықтық әдеттер  құқықтық нормаларды сақтауға деген индивидтің ішкі қажеттілігі.
Құқықтық білімдер  құқық саласы бойынша субъектінің түсініктерінің, пікірлерінің, бағдары мен ұстанымдарының жиынтығы.
Осы аталған компоненттер адамның құқықтық мәдениетін қалыптастырады.




Мұндай ой қызметінің міндеті  құқықтық сананы өзгерту. Бұл қызметті арнайы құқықтық білімі бар адамдар атқарады, олар заң ғылымын кәсіби дамытып, заңдар дайындайды.


1) танымдық  құқықты практикалық түрде қолдану және құқықтық қатынастарға тікелей қатысу арқылы адамдар құқықты танып-біледі.
2) бағалау  өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы құқықтың өзінің көзқарастарына сәйкес келетіндігін анықтау. Әрине мұндай бағалау үшін құқықтық білім қажет.
3) реттеу  құқықтық ақпараттың субъект қызметінің бағдарламасына айналуы және бұл білімнің нақты істерде көрініс табуы.

6. САЯСИ ИДЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨЗҚАРАС

2) Теориялық құқықтық сана  құқықты, оның шекаралары мен нормативтерінің
шекараларын түсінуге, құқыққа қатынас тәсілдері мен құралдарын анықтауға және
құқықтық білімді жетілдірдіруге арналған ой қызметі үдерісі мен оның жемісі.

Құқықтық сана әр түрлі қызметтер атқарады:

туралы бірнеше тұжырымдамалар бар.
Діни түсінік бойынша, адамгершілік заң

адамға сырттан, Құдайдан беріледі.
Эмпирикалық тұжырымдама мораль адамның әдеп-ғұрыптары мен дәстүрлерінің қалыптасуының жемісі деп түсіндіреді.
Автономдық тұжырымдама бойынша мораль адамға генетикалық деңгейде берілген, сондықтан ол салыстырмалы түрде өзгеріске көп ұшырамайды және адамдардың индивидуалдық сапаларына байланысты әрбір адамда әр түрлі.
Моральдың ұлттық, таптық және жалпыадамзаттық сипаты бар. Қазіргі уақытта ұлттық моральдық құндылықтарды жаңғырту  ұлтты сақтап қалу, мысалы, қазақ ұлтын сақтап қалу факторы ретінде қарастырылып отыр.

6. САЯСИ ИДЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨЗҚАРАС

Мораль немесе адамгершілік санасы  адамдар өздерінің мінез-құлықтарында
басшылыққа алатын, олардың бір-біріне қатынасын білдіретін
принциптердің, ережелердің, нормалардың жиынтығы.

Эстетикалық сана  адам өзі өмір сүріп отырған шындықтың құбылыстарын
әсемдік пен ұсқынсыздық, трагедиялық және комедиялық тұрғысынан бейнелейтін
эстетикалық түсініктер жиынтығы.

Эстетикалық сананың құрылымына заттар мен құбылыстардың эстетикалық
құндылығын, адам жасаған заттардың, табиғат құбылыстарының, адамдардың арасындағы
қатынастардың әдемілігін ұсқынсыздық пен әсемдік, асқақтық пен опасыздык,
трагедялық пен комедиялық тұрғысынан бейнелейтін көзқарастар, сезімдер кіреді

екені сөзсіз. Бірақ өнер туындыларында елестетудің жасампаз күші ерекше байқалады.

Осы ерекшелік туралы И. Кант: «Біз материалды табиғаттан алғанымызбен, бұл материал мүлдем басқа нәрсеге, атап айтқанда, табиғаттан асып кететін нәрсеге өңделуі мүмкін» деген болатын.


1) танымдық  өнер туындыларының көмегімен адам өрісін кеңейтеді, дүние, табиғат, адам туралы білімін толықтырады.
2) тәрбиелік  эстетикалық идеал арқылы өнер адамның жан дүниесіне, мінез-құлқына, түсініктеріне зор ықпалын тигізеді.
3) эстетикалық  өнер эстетикалық талғам қалыптастырады, адамның шығармашылық рухын, шығармашылық бастауын оятады.
4) гедонистикалық  өнер туындылары адамға ләззат береді.
Өнер тұлғалық сипатқа ие, сондықтан өнер туындысының мазмұны, оны түсініп-бағалау деңгейі тұлғаның ерекшеліктерін бейнелейді. Өнер қоғамдық сананың басқа формаларымен тығыз байланысты.

Эстетикалық сана психологиялық (сезімдер, талғамдар) және
теориялық-идеологиялық (идеялар, теориялар) деңгейлерден тұрады.
Екінші деңгей біріншісінен жоғары және оны эстетика ғылымы зерттейді.

Өнер көптеген қызметтер атқарады. Олар:

Қоршаған шындыққа эстетикалық қатынас немесе эстетикалық сана
ерекше сала  өнерде көрініс табады.

құралы. - Алматы: Нұр-Принт, 2013. - 201 б.
2. Абдирайымова Г.С.

Жастар социологиясы. 2-басылым.- Алматы: Қазақ университеті, 2012.-224 б.
3. Садырова М.С. Әлеуметтану: өзекті мәселелер.-Алматы: Эверо, 2011.-284 б.
4. Абдикерова Г.О. Әлеуметтану.-Алматы: Қазақ университеті, 2011.-192 б.
5. Биекенов Б.У., Садырова М.С. Әлеуметтану. Ұғымдар мен баламалар.- Алматы: Эверо, 2011.-400 б.
6. Әженов М.С., Садырова М.С., Омарова А. Білім социологиясы. Оқулық. - Алматы: Эверо, 2011.-124 б.
7. Сәрсенова Ж.Н. Әлеуметтану. Кредиттік технология оқу процесінде пайдалану үшін дайындалған оқу құралы.Алматы: Нұр-Принт, 2010.-238 б.
8. Абсаттаров Р., Дәкенов М. Әлеуметтану: Оқу құралы.- Алматы: Қарасай баспасы, 2010.-384 б.
9. Жаназарова З.Ж. Отбасы социологиясы: оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2010.-240 б.

2015.-242 с.
2. Габдуллина К.Г. и другие. Социология. Учебник для студентов

высших технических учебных заведений. – Алматы: Санат, 2007.
3. Әлеуметтану. 2-кітап/ Жалпы ред. М.М.Тажин.-Алматы, 2005.-268 б.
4. Қарабаев Ш.Қ. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2004.-640 б.
5. Дакенов Н. Абсаттаров Р.Б. Социология. – Алматы: Гылым, 2004.

Электрондық басылымдар:
1. Ақбаева Л.Н. Әлеуметтану: Электрондық оқулық. – Алматы: ҚазБСҚА, 2012-144 б.
2. Акбаева Л.Н. Социология: Электронный учебник, Алматы: КазГАСА, 2010.-161 с.
3. Интернет ресурстары: www.sociology.ru