Чоон-Хемчик кожуунун топчуткен библиотека системазы Хайыракан суму

унер»
презентация

Тургускан: библиограф Куулар Б.К.
с. Хайыракан, 2020 ч

хунун демдеглеп эртирип турар.
Арага амгы ниитилелдин чидиг тургустунуп

турар айтырыы апарган.
Ниитилелде чурттап турар дыка хой кижилернин материалдыг байдалы экижип турар. Ындыг турбуже оларнын аразында безин аас-кежиин чедип албаан кижилер эвээш эвес.
Аныяктар аразында арагдан когарап чоруурларнын бугу делегейде ковудеп турарын соолгу уеде доктаамал дыннап турар апардывыс. Аныяк салгал боттарын ынчаар чидирерге хомуданчыг болгаш аар-берге. Оларны шын орукче углап –баштап, чагып – сургап, кижизидери ниитилелдин база бир чидиг айтырыы бооп артпышаан.

кижилер бар.
Ажыл-ишти кылып билбес,
Аажы-чаны дерзии,дошкун,
Арага дээш тынын садар,
Авыястыг кижилер

бар.
Араганы ижипкенде,
Аксы-мурну кайда-чуде,
Арны-бажы хевир-даа чок,
Аза ышкаш чуттуг апаар.
Араганы амзапкаш,
Аал-чуртун уттуп аар.

Арагалаар орнунга,
Ажыл-иштен кылынар,
Амыдырал-чуртталаганар,
Алдын хун дег аяс болур!

Ооржак Борис. Арагалаашкын халавы: шулук / Б. Ооржак //
Шын. – 2005. – окт. 18. –а.6.

мун-да катап чугаалаарга, кым ону тоорул, пат шоюгуп калган болгай

бис.
Ынчалаза- даа кижинин бир хун боданы бээр хуну бар деп идегел бар.
Арагны ижерге, хан –биле холужуп алгаш, нерв системазынга, баарга барып чыглыр.
Баш мээзинде кижинин сагыш-сеткилин, бодун алдынарын, шимчээшкин харыылаар кезектеринге баар.

кедерээр,
оон-даа улаштыр ижер болза, ол каржы, кылыктаныычал апарып,
эрткен

барган хомудалдарын сактып келир, улусче чонгээлеп эгелээр.
Мындыг байдалда аажы-чаны уштуланнааш, анаада безин
уш-баш баргылаар, хомудаачал, кылыктыг кижилер айыылдыг:
олар шош-соода унудуреринден ожаавас, оон кедерезе, холунга чидиг,
эт-херексел тутунуп келзе, улуг кемдээшкин, оон коргунчуг – олуруушкун кылып болур.

байдалда кылдынып турарын билир болгай бис.
Араганын хайы-биле каш санныг

тыва чонувустун аныяк, чалыы оолдар, кыстары, дунмаларывыс, акыларывыс ортемчейден чалып чоруп,
озал-ондактарга таваржып, бертик-межел болуп артып, а чамдыктары секунда, минута иштинде уулгедип алган кем-херээ дээш хой-хой чылдарда хосталгазын казыттырып, тенниг херим артында аарыг-аржыкка алзып, хосталыр уезин дун-хун чок четтикпейн манап чоруур.

ону ижип алагш кудумчуга коскузу-биле корум-чурум уреп, арын-нуурун оскунупкан тояап

кылаштажып турары уруг-дарыынга кандыг улегер болурул?

Ие кижи дээрге –ле ог-буленин кол башкарыкчызы, чоленгиижи болур ужурлуг.

«Ие кижи арагалаарга бажын –балгат чудараар,
Эр кижи арагалаарга – чер-чурт сайзыравас».
Улустун угаады

Алгыжып-ла эгелээр бис.

«Кошкен Хемчик келди-ле» дээш,
Корушпейн баар тывалар бис
Кодээ чернин

ховузунда
Корейлер дег демниг болза.

«Чадаана депчуртун кагган,
Чанган куш» деп турувуста,
Чанывыска оскелер кээп,
Чаза базар чыгыы-ла дыр.

Кызыл хоорай базаарында,
Кыргыс чоннун ажылгырын.
Кызыгаар ажык турган болза,
Кыдаттар шуут долза хону.

каггаш,
Оожум, топтуг эдеришсе.

Оске черде тояп келбээн,
Ору дээрден ужуп

батпаан
Оскен-торээн Тывавыска-ла
Оскележиир кандаай чон бис

Эрги Тыва уезинин
Эптиг-чоптуг чанчылы чок,
Эри –кызы хундулешпес,
Элдеп-чиктиг тывалар бис.

Чемирик бо чуртталагада
Чеме-хала чуу-даа турза,
Четтинчикпеш, найыралдыг
Черивиске чурттап корзе.

Сандай –оол, М. Кандаай чон бис : шулук / М. Сандай-оол // Шын. – 2006. – нояб 4. – а.10.

ажыл чок артары
Кижин кадыынга хоразы
-Аас-дыл азы шош- соода болур

байдал тургузары
-Эзирик байдалда орук озал-ондаанын болуру
- Кижи тынынга айыыл тургузары
-Кем-херек уулгедиишкиннеринин ооскуп болуру
- Чаш ажы-толдун ыы-сыызы
-Чаш-ажы толдун хайгаарал чок артары
- Ог-булеге чарлыр чылдагааны тургузары…..
база оон-даа оске таварылгалар
Арагалаашкын кажан-даа эки чувеге чедирбес, харын-даа кижинни бакка онааштырып, коргунчуг чуулдерни кылдыртып, кижизиг аажы-чанын оскундуруп, арын-нуурун чидиртирин утпаалынар.

албадавайн турар, ол дээрге силернин боттарынарнын быжыг туружунардан,
арын-нуурунерден хамааржыр

деп чувени угаап-билип корунер!

Ынчангаш арагалаашкынны шегледир дээш, ону тургузуп болур чылдагаанарны эвээжедир дээш байдалдарны туругзары чугула.

Ажы-толдун аас-кежиктиг чуртталагазын оштаан куда –дойну, чаш
ажы-толдун 3 харлааны, эргим, чоок улузунун найыр-доюн канчап эрттирбезил?

Чугаа хоруушукун дугайында эвес, а чуу-даа чувени ойлуг-хемчээлдиг, аайлыг-баштыг, аянныг чараш кылырында.

Ынчангаш шупту чувенин ужур-човун угаап, бодамчалыг болуп, чараш байырлалдар калбак арагалаашкынче шилчий бербезин оваарып чоруурувус тон чугула-дыр !