№2 Дәріс Су қоры. Әлемдік су қоры Қазақ ұлттық аграрлық университеті Алматы 2019

зерттеу әдістері.

тыңайтқыштар, улы химикаттар және тағы басқа заттар (азот, фосфор және

басқа биогенді элементтер мен олардың қосылыстары, органикалық заттар, пестицидтер, тұрмыстық қалдықтар, мұнай және мұнай өнімдері) жатады.

болып табылады. Су топырақтың бұзылу өнімдерімен, тыңайтқыштармен, улы химикаттармен, мал

шаруашылық кешендерінен шайылған сулармен ластанады. Мал шарушылық кешендері кейбір аймақтарда негізгі табыс көзі болып табылады. Алайда 100 мың ірі қара мал басы бар кешен қоршаған ортаны миллион халқы бар қаламен бірдей ластандырады.
Жер үсті немесе жер асты суларына химиялық заттардың, микроорганизмдердің немесе басқа заттардың түсуі судың ластану көзі деп аталады.

қоғамдық игілік ретінде
Мемлекет барлық су ресурстарына ақылға қонымды басшылықты қамтамасыз

етуге және оларды қазіргі және болашақ ұрпақтың сондай-ақ Жердегі бүкіл тіршіліктің мүддесінде экологиялық функциялармен бірге қорғауы тиіс.
2-ші принцип - Су ресурстары саласындағы сот төрелігі, жер пайдалану және меншіктің экологиялық функциялары
Жер мен су және су ресурстарының экологиялық функциялары арасындағы тығыз өзара байланысты ескере отырып, су ресурстарын немесе жерді пайдалануға құқылы немесе ұмтылатын кез келген адам экологиялық функциялар мен су ресурстары мен байланысты экожүйелердің тұтастығын қолдауға міндетті.
3-ші принцип - Су ресурстары саласындағы сот төрелігі және байырғы және текті халықтар, тау-кен қоғамдастықтары және су жинау аумақтарының өзге де халықтары үшін
Байырғы және текті ұлттардың дәстүрлі су ресурстары көздері мен байланысты экожүйелерге құқықтарын және олардың олармен өзара байланысын құрметтеу керек, бұл ретте су ресурстары мен байланысты экожүйелерге қатысты кез келген жұмыстарды жүргізу үшін олардың ерікті алдын ала, саналы келісімі талап етіледі.

халықты экологиялық және гидрологиялық функцияларды және су ресурстары мен байланысты

экожүйелердің тұтастығын сақтауда қамтамасыз ететін салымды назарға ала отырып, осындай қорғау шараларын ынталандырудың тиісті тетіктерін әзірлеу және енгізу қажет.
4-ші принцип - Су ресурстары саласындағы сот төрелігі және оның алдын алу
Қымбат тұратын шараларды болдырмау үшін сумен жабдықтаудың жаңа көздерін немесе байланысты экожүйелерді қалпына келтіру, түзету немесе игеру жөніндегі постфактум алынған залалды түзетудің басым күші бар озық технологияларды және озық табиғат қорғау тәжірибесін ескере отырып, су ресурстары мен байланысты экожүйелерге болашақ залалды болғызбауға тиіс.
5-ші принцип - Су ресурстары саласындағы сот төрелігі және сақтық шаралары
Сумен байланысты дауларды шешу кезінде сақтық қағидаты қолданылуы тиіс. Суда, адам денсаулығы мен қоршаған ортаға елеулі және қайтымсыз залал тәуекелінің болуы мен дәрежесін анықтаудағы ғылыми белгісіздік пен күрделілікке қарамастан, судьялар оңтайлы қол жетімді ғылыми жетістіктерді ескере отырып, қажетті сақтық шараларын қорғауы және жүргізуі тиіс.

түсіндіру қағидатына сәйкес, белгісіз жағдайларда су ресурстары мен қоршаған ортаға

қатысты келіспеушіліктер шешілуі тиіс, ал қолданылатын заңдар су ресурстарымен байланысты экожүйелерді қорғау мен сақтау пайдасына көп дәрежеде оң шешімін табуы тиіс
7-ші принцип - Ластайтын адам төлейді, пайдаланушы сыртқы экологиялық шығындарды өтейді
Экологиялық факторлар су ресурстарына және олардың көрсетілетін қызметтеріне бағаларды бағалау және белгілеу кезінде ескерілуге тиіс:
"ластайтын адам төлейді" принципі - судың ластануын және экожүйенің тозуын тудыратын адам ластануға байланысты шығындарды, теріс әсерді қоспағанда және оны жоюға, сондай-ақ адамның денсаулығына және қоршаған ортаға келтірілген кез келген залалды қалпына келтіруге, жоюға және өтеуге байланысты шығындарды көтеруге тиіс.,

және өнеркәсіптік мақсаттар үшін пайдаланатын адам, оларды пайдалану мен кез

келген қалдықтарды түпкілікті жоюды қоса алғанда, су ресурстарын және олардың экожүйелік қызметтерін ұсынудың барлық кезеңінде шығындар негізінде бағаны немесе жарналарды төлеуге тиіс; төлем сондай-ақ экологиялық шығындарды қоса алғанда, осындай қызметтерді ұсыну шығындарын көрсету үшін тұрмыстық сумен жабдықтау қызметтері үшін белгіленуге тиіс, бұл ретте мұндай шығындарды жабуға қабілетсіз адамдар сумен жабдықтау мен санитарияның тиісті қызметтерінен айырылмайтынына кепілдік беру үшін тиісті әлеуметтік қорғау шаралары қабылдануға тиіс.,
өзгермейтін міндеттемелер – су ресурстарының экологиялық жай-күйін және олардың экожүйелік қызметтерін қалпына келтірудің құқықтық міндеттемелері ресурсты кез келген пайдаланушы мен осы ресурс орналасқан учаскенің кез келген меншік иесі орындауға жатады және бұл міндет басқа тұлғаларға пайдалану немесе құқық беру кезінде тоқтатылмайды;
8-ші принцип - Су ресурстары саласындағы сот төрелігі және суды тиісті басқару

сүйене отырып және басшылықтың ашықтығын, есеп берушілігін және тұтастығын қамтамасыз

етуді ескере отырып, су ресурстары мен байланысты экожүйелерді қорғау, сақтау және тұрақты пайдалану үшін су туралы қолданыстағы заңдардың болуы және олардың тиімді орындалуы және сақталуы қажет.
9-шы принцип - Су ресурстары саласындағы сот төрелігі және экологиялық интеграция
Табиғатты қорғау және экожүйелер мәселелері су құқығын жүзеге асыру және енгізу кезінде ескерілуі тиіс. Су және онымен байланысты мәселелер бойынша істерді қарау кезінде судьялар судың қоршаған ортамен, жер пайдаланумен маңызды және ажырамайтын байланысын ескеруі тиіс, сондай-ақ бұл істерді тек суға қатысты салалық мәселелер ретінде бөлек қараудан аулақ болуы тиіс.
10-шы принцип - Су ресурстары саласындағы сот төрелігін іске асыру нормалары
Судьялар су ресурстары саласында сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тиісті құқықтық рәсімдерді қамтамасыз етуге ұмтылуы тиіс, бұл ретте адамдардың немесе топтардың мемлекеттік ведомстволардың қарамағындағы су ресурстары мен қызметтер бойынша ақпаратқа тиісті қол жеткізуіне, сумен байланысты шешімдер қабылдау процестеріне қатысу мүмкіндігіне және сот пен әкімшілік талқылауларға, сондай-ақ құқықтық қорғау мен өтемақыға нақты қол жеткізуге кепілдік беруі қажет.

100,5 км3 құрайды, оның 56,5 км3 Республиканың аумағында қалыптасады. Қалған

44,0 км3 су көршілес мемлекеттерден түседi: Қытайдан - 18,9; Өзбекстаннан - 14,6; Қырғызстаннан - 3,0; Ресейден - 7,5 км3;
Қазақстан сумен қамтамасыздандыруда ТМД елдерінің арасында соңғы орынды алады;
Меншiктi сумен қамтамасыздандыру 1 км2 жерге 37 мың м3 және бiр кiсiге 6,0 мың м3-ке тең;
Республиканың әр түрлi аймақтарында климаттық ерекшелiктерiне қарай, су қорының 90%-ы көктемгі мерзiмде өтеді;
ҚР-ның негізгі ірі өзендері: Ертіс, Сырдария, Іле, Тобыл, Жайық, Есіл, Шу, Талас, Нұра т.б;
ҚР-ның ірі теңіздері мен көлдері: Балхаш, Алакөл, Зайсан, Арал, Каспий т.б;

сапасының талаптарына сай емес;
Айналмалы қолданудың және қайтадан сумен жабдықтаудың деңгейі

төмен;
Су шарушылық объектілері және жүйелердiң техникалық күйi өте төмен деңгейде;
Трансшекаралық өзендердің мәселелерінің шешілмеуі;
Су қорларының ластануы;
Арал теңiзiнiң мәселесi;

«Гидрология». Оқу құралы. Қызылорда, 2010ж
Исмаилова К.Б. «Жалпы гидрология». Электрондық оқулық.

Жетісай, 2013ж
Михаилов В.Н., Добролюбов С.А. Гидрология. Учебник. Москва.: Берлин 2017
Шамова В.В. Гидрология. Учебник. М.: изд-во НГАВТ., 2010