Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті Эндокриндік жүйе

бездер әрекетін реттейтін орталық буын


Орындаған:Тұмабекова Меруерт
ОМК 84

жерде гуморальды реттелу дегеніміз — қанның құрамындағы гормондар және минералдық заттардың әсерлері арқылы организм қызметінің реттелуі. Ол ағзаның

ішкі ортасына арнаулы биологиялық белсенді заттарды бөліп шығарады. Ішкі секреция бездері шығарған заттар гормон деп аталады. Бездер бөлген гормондар қанның ағысымен ішкі мүшелерге және мүшелер жүйелеріне келіп, олардың жұмысына әсер етеді.

қызметке қабілетті жекеленген жасушалар бөлетін тым белсенді органикалық биологиялық заттар.

жасушаларға әсер ету.

Гормондардың қасиеті:

ішек бездері);
Ішкі секреция бездері (гипофиз, эпифиз, қалқанша без, қалқанша маңы бездері,

тимус, бүйрек үсті бездері);
Аралас секреция бездері (жыныс бездері, ұйқы безі).

жүйелердің қызметін бақылайды.
Ішкі тұрақтылықты, яғни, гомеостазды қамтамасыз етеді.
Жүйке және иммундық жүйелермен қосыла отырып:
өсуді;
ағзаның дамуын;
жыныстық жетілуін

және репродуктивті қызметін;
энергияны сақтауды бақылап қамтамасыз етеді.
Жүйке жүйесімен бірігіп гормондар:
эмоционалды реакциялардың;
адамның психикалық мансабынның қамтамасыз етілуіне қатысады.

грек, endon — ішкі, krino — бөлу) — инкреттерін (гормондар) организмнің сұйық ішкі ортасына

(қан, лимфа, ұлпа сұйығы) бөлетін бездер. Бұл бездер тек секрет бөлетін соңғы бөлімдерден тұрады, шығару өзектері болмайды және қан тамырларына өте бай келеді.
 Эндокринді бездер (ішкі секреция бездері): орталық және шеткі эндокринді бездер болып екіге бөлінеді. Орталық эндокринді бездерге:
 гипоталамус,
гипофиз және 
эпифиз, ал шеткі эндокринді бездерге:
қалқанша, 
қалқанша маңы, 
бүйрекүсті бездері жатады. 

Басты ішкі секреция бездері (сол жақта — еркек, оң жақта — әйел): 1. Эпифиз 2. Гипофиз 3. Қалқанша без 4. Тимус 5. Бүйрек үсті безі 6. Ұйқы безі 7. Аналық без 8. Аталық без

орталық. Әдеби тұрғыда айтатын болсақ: гипоталамус ішкі секреция бездерінің «композиторы».

Гипоталамус пен гипофиз тығыз байланыста жұмыс істеп, Гипоталамус-гипофиздік жүйені құрайды. Гипоталамус гипофиз безін реттейді, ал гипофиз ағзадағы барлық басқа бездердің жұмысын реттейді. Олар нейрогормондар бөліп рефлекстік және гуморальдік реттеуді жүзеге асырады. Гипоталамус гипофизге әсер ететін статин (гипофиздың гормон түзуін тежейді) және либерин (гипофиздің гормон бөлу белсенділігін арттырады) гормондарын бөледі. Окситоцин және вазопрессин гормондары гипофиздың артқы бөлігінде жиналады.

негізгі жетекші орталығы. Әдеби тұрғыда бұл гормон ішкі секреция бездерінің

«дирижері» болып саналады. Гипофиз - сопақша пішінді, салмағы 0,5-0,7 г. Гипофиз гормондарының барлығы химиялық құрамы бойынша пептидті (нәруызды). Гипофиз үш бөліктен тұрады: алдыңғы, артқы, ортаңғы


Эпифиз (шишковидная железа); (epiphysis, грек, ері — үстінде, рһуо — өскін, бүр) — аралық ми эпиталамусы құрамына кіретін ішкі секреция бездерінің орталық мүшесі. Эпифиз сыртынан дәнекер ұлпалық қапшықпен қапталған. Одан без ішіне қарай дәнекер ұлпалық перделіктер таралып, оның паренхимасын бөлікшелерге бөледі.

бойының биіктігі 130 см, өйелдерде 100-120 см-ден ас-пайды. Терінің дәнекер

ұлпасының нәруыз синтезі бұзылып, тері құрғап, бетке көп әжім түседі.
Ергежейлілік (гр. «nanos» — тым аласа бойлылық) — гипофиз, бүйрек үсті бездері, қалқанша бездердің зақымдануынан пайда болады. Себебі бұл бездердің жұмысын орталық жүйке жүйесі реттейді. Ергежейліліктің 2 түрі бар: біріншісі — дене бітімінің сәйкестілігі (пропорционалды), екіншісінің дене бітімінің сәйкессіздігі (мүшелерінің пропорциясының сақталмауы)
Алыптылық әсіресе жас кезде сүйектің ұзынынан қарқынды өсуі кезінде байкалады.
Аяқ-кол сүйектері ұзарып,
маңдайы мен бет сүйектері алға шығыңқы болып,
тілі аузына сыймайтын ауруға ұшырайды. Мұндай ауруды акромегалия (гр. «аkros» — аяк-қол сүйектері, «mega» — үлкен) деп атайды. Дыбыс сіңірлері жуандап, даусы «гүжілдеп» жағымсыз шығады. Бұл ауруды тек рентген сәулесімен емдейді.

орналасқан. Оның салмағы-15-30 г. Ол өзара байланысты екі бөліктен тұрады.

Қалқанша без қанның құрамындағы йодты сіңіріп, жинақтайды. Йод бұл без гормондарының құрамына енеді. Қалқанша бездің тироксин (тетрайодтиронин, Т4) деп аталады. Сонымен қатар кальцитонин және трийодтиронин (Т3). Тироксин дененің өсу және даму, зат алмасу (нәруыз, май) әрекеттері мен жүйке жүйесінің қозуына әсерін тигізеді. Қалқанша без зат алмасуға, адамның өсуіне, дене салмағына, қимылына және ой еңбектерінің дамуына әсер етеді.

жағына жанаса орналасқан. Без паратгормон бөледі. Паратгормон - күрделі құрылысты зат. Ол

денедегі кальций мен фосфаттардың алмасуын, тағамның ішектен қанға тез сіңірілуін, зәрмен бірге шығарылуын реттейді. Кальция алмасудың реттелуі паратгормонның және D дәруменінің қатысуымен болады. D дәрумені жетіспегенде сүйектің құрамында кальций азайып, оның қаттылық, мықтылық қасиеті төмендейді.

— қанды тазартуға және удан арылтуға көмектесетін, дененің

құрсақ бөлігіндегі оң жақ қабырғалардың астына орналасқан ішкі мүше.
Бауыр — адам ағзасының химиялық зертханасы. 300 миллиардқа жуық бауырдағы жасушалар қаннан ағзаға қажетті қышқылдар мен қорек болар өнімдерді бөліп алады. Оларды сүзгілеп, қажетті жеріне жеткізіп отырады.
Алкогольді ішімдіктер, вирустар мен майлы (жирный) тағамдар бауырдың қас жауы. Сондықтан ондай заттардан сақ болуымыз қажет.
Бауырдың атқаратын қызметтері:
1. Ас қорту кезінде мүшелердің қажетті энергиямен, атап айтқанда, глюкозамен қаматамасыз ету және әр түрлі энергия көздерін глюкозаға түрлендіру (айналдыру);
2. Ағзадағы қажетсіз химиялық қалдықтарды ағзадан шығарып тастау;
3. Ағзадағы қан жасау немесе жаңарту кезінде қан плазмасындағы ақуыздарды синтездеу;
4. Холестерин мен оның эфирін синтездеу, липидтер мен фосфолипидтерді синтездеу және ағзадағы липид алмасуын реттеу;
5. Он екі елі ішек пен аш ішектің кейбір бөлігіндегі ас қорту процесіне қатысатын гормондар мен ферменттерді синтездеу;
6. Өт қышқылы мен пигменттерін синтездеу;
7. Кейбір дәрумендердің қорын толтырып отыру және сақтау. Мысалы, майларды ерітетін А және Д дәрумендерін, суды ерітетін В12 дәрумендерін сақтап, қорын арттыру. Сондай-ақ, катиондардың қоры да бауырда болады.

Сыртқы секреция бездері

Бауыр

ірісі. Бұл бас, дене және құйрық бөлімдерден тұрады. Басы ұлтабармен

жанасады. Без екі типті клеткалардан тұрады: біреуі гормондарды (инсулин, глюкагон), басқалары ішекке ұйқы сөлін бөледі. Оның құрамына маңызды ас қорыту ферменттері, оның ішінде трипсин, липаза, амилаза және т.б. трипсин белоктар мен пептидтерді аминқышқылдарға дейін ыдыратады, липаза майларды глицеринге және май қышқылына, ал амилаза қалған полисахаридтерді глюкозаға дейін ыдыратады.

сілекей) — ауыз қуысына сілекей бөледі.
Слюнные железы: 1. Құлақаймағы сілекей безі 2. Жақасты сілекей

безі 3. Тіласты сілекей безі
Орналасу орнына сәйкес сілекей безі — қабырғалық және қабырғадан тыс жатқан бездер болып екіге бөлінеді. Қабырғалық сілекей безі ауыз қуысы мүшелерінің кілегейлі қабығында (ерін, ұрт, таңдай, тіл бездері) орналасады. Қабырғадан тыс жатқан сілекей безі ауыз қуысымен өздерінің өзектері арқылы жалғасады. Бұларға шықшыт, тіласты (бұғақ) және төменгіжақ (ал- қым) бездері жатады. Сілекей безінің сөлі ауыз қуысына түскен азықты дымқылдандырып жібітеді. Сілекейдің құрамында көмірсуларды ыдыратуға қатысатын ферменттер болады

организмде көптеген қызмет атқарады, ас қорыту безі ретінде он екі елі

ішекке өт бөледі. Өт ұйқы безі мен ішек сөлдеріндегі ас қорыту ферменттерінің белсенділігін аттырады, майды тым ұсақ талшықтарға ыдыратады.
Ішек-қарыннан қанға сорылған улы заттарды залалсыздандырады, қанды микробтардан арылтады.
Бауыр диафрагманың артқы бетінде орналасады. Оның алдыңғы дөңес диафрагмалық артқы ойыс ішектік беттер болады. Бауырдың дорзальдік жиегі доғал, ал оң, сол және вентральдік жиектері жұқа қырлы келеді. Төменгі қырлы жиектегі ойықтар бауырды бірнеше бөліктерге бөледі. Бауырдың ортаңғы ойығы оны екіге: оң және сол бөліктерге бөледі. Бауырдың іштік бетінде жылқы, түйе, бұғыдан басқа жануарларда өттік қап пен одан шығатын өтқаптық өзек көрінеді.
Артқы висцеральдік беттің ортаңғы тұсындағы бауырға қақпалық вена енетін бауыр қақпасы болады.
Бауырдың оң бөлігінің бауыр қақпасынан жоғары жатқан бөлігін құйрықтық бөлік дейді.
Микроскоппен препараттан жылқының бауырын қарау керек. Көлденең кесінді ортасында жақсы көрінетін орталық вена саңылауы бар бір бөлігін тауып алу керек те, үлкен ұлғайтқышпен зертеу керек. Еске алатын жағдай, ол бауырдың барлық бөлімдерінің құрылысы бірдей деп түсіну. Бөлімнің паренхимасын бауыр жасушалары құрайды. Олар көп бұрышты және тартпа (тяж) ретінде орналасады.

бір және көп жасушалы бездері.
Олар тері сыртына әртүрлі заттар

бөліп шығарады.
Бездердің сөлдері теріні майлайды,
организмның жылу реттеу қызметіне және хемокоммуникация процестеріне қатнасады,
зат алмасу қалдықтарын шығарады,
қорғану және шабуылдауда үлкен қызмет атқарады.

бөледі. Сөлді арнайы өзектері арқылы басқа жерде орналасқан мүшелерге, ал

гормондарды тікелей қанға бөледі. Сондықтан бұл бездер әрі сыртқы, әрі ішкі секреция бездеріне жатады. Аралас бездерге ұйқыбез бен жыныс бездері жатады.

қуысының сол жағында асқазанның астына таман орналасады.

Ұйқыбездің сыртқы секрециялық

(экзокриндік) қызметі:
өзінен бөлінетін ұйқыбез сөлі (панкреатин) өзекшесі арқылы тікелей ұлтабарға құйылады.
Ішкі секрециялық (эндокриндік) қызметі: ұйқыбездің әр жерінде топтанып орналасқан ерекше жасушалар жиынтығына байланысты.
Сәби және жас кезде ағзаның өсуіне әсер ететін инсулин гормоны, ал қартайғанда глюкагон гормоны көбірек бөлінеді.
Ұйқыбездің экзокриндік қызметі асқорыту ферментін бөлу болса, эндокриндік қызметі инсулин, глюкагон гормондарын бөлумен байланысты.

глюкозаны реттейтін гормон. Инсулин гормонын Канада ғалымдары 1921 жылы жасанды

жолмен бөліп алған. Инсулин жасушалардың жарғақшасы арқылы глюкозанын өтуін жылдамдатады және оның біраз бөлігін гликогенге айналдырады.
Гликоген - глюкозаның жүздеген молекуласынан құралған полисахаридтер. Ол суда ерімейді, сондықтан қанда болмайды. Тағамнан алынған артық мөлшердегі көмірсулар гликоген түрінде бауырда, бұлшықеттерде кор ретінде жиналады.

Дені сау адамның қанында глюкозаның мөлшері 4,6-6,7 миллимоль/ л. Глюкоза - ағза үшін энергетикалық және пластикалық материал. Май мен нәруыз алмасуына да әсер етеді. Нәруыз түзілу кезінде жасуша жарғақшасынан аминқышқылдардың тасымалдануын күшейтеді. Инсулин зат алмасудың көптеген реакциясына қатысады.

арықтайды.
Бұл ауруды суды көп қажет ететіндіктен, «сусамыр» дейді. Үйқыбезден

бөлінетін екінші гормон - глюкагон. Бұл гормонның қызметі инсулин гормонына керісінше. Егер қанда глюкоза жетіспесе, глюкагон гликогеннің глюкозаға айналуына әсер етеді. Қанда глюкозаның мөлшері көбейеді.

аз пайдалану;
диета сақтау;
денеге инсулин гор-монын жіберу;
«толбутамид», «надизан»

және т.б. дөрілерді ішу қажет.

әсер етеді
(дауыстың жуандауы, сақал-мұрттың шығуы, бұлшықеттерінің даму ерекшеліктері және

т. б.). Андрогендер - бауыр, бүйрек, бұлшықеттегі нәруыздың түзілуін күшейтеді.

сперматозоидтар, әйелдер-де жұмыртқа жасушасы түзіледі.
ішкі секрециялық белгісі: жыныс бездерінде

түзілген жыныс гормондары бірден қанға бөлінеді. Ер адамдардан бөлінетін жыныс гормондары - андрогендер (грекше - еркек), оның негізгісі - тестостерон. Әйелдердің жыныс гормондары экстрогендер деп аталады.

γένος — шығу, шығу тегі) — аталық жыныс гормондары.. Бұлардың

негізгі өкілі — тестостерон гормоны.
Эстрогендер (лат. estrus - ағын ) — аналық безінің фолликуласында, ұрық жолдасында түзіледі.
Шағын мөлшерде бүйрек үсті безінің қабығында жəне ұрық безінде синтезделінеді. Эстрогеннің үш түрі белгілі. Олар: эстрадиол, эстрон жəне эстриол. Эстрогендер көбінесе белокпен байланысқан түрінде қан арқылы таралады. Əйелдің нағыз жыныс гормоны болып табылатын эстрадиол, одан басқа екі эстроген негізінде эстрадиол метаболизмі кезінде түзіледі.

- еркек гормондары өндіріледі. Егер олардың арақатынасы бұзылса, еркек әйел

пішінді бола бастайды, ал әйелге мұрт және сақал өсуі мүмкін.

Ішкі секреция бездерінің біріне-бірінің әсері. Гуморальдық және жүйкелік- гуморальдық реттелу. Ішкі секреция бездері жұмысының бірімен-бірі өзара күрделі байланысы негізінен мына факторлармен анықталады:

әрбір мүшенің жұмысына әр түрлі бездерден бөлінетін бірнеше гормондар бір мезгілде әсер етеді;
бір бездің гормоны басқа бездің жұмысына әсерін тигізеді. Мысалы, гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормоны бүйрекүсті бездерінің қыртыс қабатының дамуына әсер етеді.

Бұл жерде гуморальды реттелу дегеніміз — қанның құрамындағы гормондар және

минералдық заттардың әсерлері арқылы организм қызметінің реттелуі. Ол ағзаның ішкі ортасына арнаулы биологиялық белсенді заттарды бөліп шығарады. Ішкі секреция бездері шығарған заттар гормон деп аталады. Бездер бөлген гормондар қанның ағысымен ішкі мүшелерге және мүшелер жүйелеріне келіп, олардың жұмысына әсер етеді.