Тақырып 10. Жұмыс берушілердің жұмыс берушілермен еңбек қатынастары 1

берушілермен еңбек

қатынастары

1. Қызметкер мен жұмыс берушінің негізгі құқықтары мен міндеттері
2. Еңбек шартын жасасу, өзгерту және тоқтату
3. Жұмыс уақыты және демалыс уақыты. Қызметкерлерге еңбекақы төлеу

міндеттері
ҚР еңбек заңнамасы ҚР Конституциясына негізделеді және ҚР

Еңбек кодексі-нен, ҚР заңдарынан және өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
ҚР еңбек заңнамасының мақсаты еңбек қатынастары тараптарының құқықта-ры мен мүдделерін қорғауға, еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтардың минималды кепілдіктерін орнатуға бағытталған еңбек қатынастарын және еңбек-ке тікелей байланысты өзге де қатынастарды құқықтық реттеу болып табылады.
ҚР еңбек заңнамасының міндеттері ол еңбек қатынастары, әлеуметтік тұрақ-тылық пен қоғамдық келісім тараптарының мүдделерінің тепе-теңдігіне қол жеткізуге бағытталған қажетті құқықтық жағдай жасау болып табылады.
ҚР еңбек заңнамасының қағидалары :
1) еңбек саласында адам және азамат құқықтарын шектеуге жол бермеу;
2) жұмыс бостандығы;
3) еңбек саласында дискриминацияға, мәжбүрлі еңбек етуге және балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу;
4) қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін еңбек жағдайларына құқықты қамтамасыз ету;
5) қызметкердің өмірі мен денсаулығының басымдығы;
6) ең төменгі жалақы мөлшерінен төмен емес жұмыс үшін сыйақы алу құқығын қамтамасыз ету;
7) демалысқы құқығын қамтамасыз ету;

жұмысшылар мен жұмыс берушілердің бірлестіктерге олардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға

құқығын қамтамасыз ету;
10) әлеуметтік серіктестікті нығайтуға және дамытудағы мемлекеттік көмек;
11) еңбек қауіпсіздігі және қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу.
Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 5-бабында: « Әркімнің еңбекті еркін таңдауға немесе оған ешқандай қысым көрсетусіз жұмыс істеуге еркін келісуге, өзінің еңбек ету, кәсіп пен кәсіп түрін таңдау қабілетіне билік етуге құқығы бар» делінген.
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі келесі қатынастарды реттейді:
1) еңбек;
2) еңбекке тікелей байланысты;
3) әлеуметтік серіктестік;
4) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы.
Қызметкер мен жұмыс беруші еңбек қатынастарының субъектілері болып табылады.
Қызметкер мен жұмыс беруші арасындағы еңбек қатынастары, ҚР заңдарында белгіленген жағдайларды қоспағанда, ҚР Еңбек Кодексіне сәйкес жасалған еңбектік келісім шарты негізінде туындайды.

жағдайларда еңбек шартын жасасу, өзгерту, толықтыру, тоқтату және тоқтату;

2) жұмыс берушінің еңбек ұжымдық шартының талаптарын орындау туралы талабы;
3) еңбек қауіпсіздігі және қорғау;
4) еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғау туралы толық және шынайы ақпарат алу;
5) еңбектік, ұжымдық шартының талаптарына сәйкес жалақыны уақтылы және толық жалақы алу;
6) Еңбек Кодекске сәйкес үзілістерді төлеу;
7) демалыс, оның ішінде жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы;
8) егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмесе, бірлестік, оның ішінде кәсіподақ құру, сондай-ақ оған мүшелік, олардың еңбек құқықтарын қамтамасыз ету және қорғау;
9) өз өкілдері арқылы ұжымдық келіссөздерге қатысу және ұжымдық шарттың жобасын әзірлеу, сондай-ақ қол қойылған ұжымдық шартпен танысу;
10) еңбек міндеттерін орындауға байланысты денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу;
11) міндетті әлеуметтік сақтандыру;
12) еңбек (қызметтік) міндеттерін орындау кезінде жазатайым жағдайлардан

14) заңға қайшы келмейтін өз құқықтары мен заңды мүдделерін барлық

тәсіл-дермен қорғау;
15) тең жұмыс үшін бірдей ақы, қандай-да бір кемсітусіз;
16) жеке еңбек дауын шешуге ҚР Еңбек Кодексінде белгіленген тәртіппен келі-сім комиссиясына, сотқа жүгіну;
17) қауіпсіздік және еңбекті қорғау талаптарына сәйкес жабдықталған жұмыс орны;
18) жеке және ұжымдық қорғаныс құралдарымен, арнайы киіммен ҚР заңнамасында, сондай-ақ еңбек және ұжымдық шарттарда көзделген талаптарға сәйкес қамтамасыз ету;
19) денсаулығына немесе өміріне қауіп төндіретін жағдай туындаған кезде жұмысты орындаудан бас тарту, бұл туралы тікелей басшысына немесе жұмыс берушінің өкіліне хабарлайды;
20) жұмыс орнында еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау жағдайларына зерттеу жүргізу туралы еңбек саласындағы уәкілетті мемлекеттік органға және (немесе) еңбек инспекциясына жүгіну, сондай-ақ еңбек жағдайын жақсарту, қауіпсіздік пен қорғауына байланысты мәселелерді тексеруге және қарастыруда өкілдік қатысуы;
21) жұмыс берушінің еңбек және оларға тікелей байланысты қатынастардағы

көлемі мен сапасына және де еңбек жағдайларына сәйкес жалақы төлеу;

23) жеке және ұжымдық еңбек дауларын, оның ішінде ереуілге шығу құқығын Еңбек Кодексте, ҚР өзге де заңдарында белгіленген тәртіппен шешу;
24) жұмыс берушінің жеке деректерінің қорғалуын қамтамасыз ету.
Қызметкердің міндеттері :
1) еңбек міндеттерін келісімдерге, еңбек шартына, ұжымдық шартқа, жұмыс берушінің актілеріне сәйкес орындау;
2) еңбек тәртібін сақтау;
3) жұмыс орнындағы қауіпсіздік және еңбекті қорғау, өрт қауіпсіздігі, өнеркә-сіптік қауіпсіздігі мен өндірістік санитарияны сақтау талаптарына жүгіну;
4) жұмыс беруші мен қызметкерлердің мүлкіне қамқорлық жасауға;
5) жұмыс берушiге адамдардың өмiрi мен денсаулығына, оның және қызметкерлердiң мүлкiнiң сақталуына, сондай-ақ тоқтап қалудың пайда болуы туралы қауiп төндiретiн жағдай туралы хабарлау;
6) еңбек міндеттерін орындауына байланысты өзіне белгілі мемлекеттік құпия-ны, қызметтік, коммерциялық немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрай--тын мәліметтерді жарияламау;
7) жұмыс берушіге келтірілген залалды ҚР Еңбек Кодексінде және ҚР өзге де заңдарында белгіленген мөлшерде өтеуге міндетті.

және бас-қа міндеттерді орындайды.
Жұмыс берушінің құқығы:
1) жұмысқа

орналасу кезінде таңдау еркіндігі;
2) ҚР Еңбек Кодексінде белгіленген тәртіппен және негіздермен қызметкерлер-мен еңбек шартын өзгерту, толықтырулар, бұзу және тоқтату;
3) өз құзыреті шегінде жұмыс берушінің актілерін шығару;
4) өз құқықтары мен мүдделерін білдіру және қорғау мақсатында қауымдастық-тарды құру және оларға кіру;
5) қызметкерлерден еңбек шарттарын, ұжымдық шарттарды, еңбек ережелерін және жұмыс берушінің өзге де актілерін орындауды талап ету;
6) қызметкерлерді ынталандыруға, тәртіптік жаза қолдануға, қызметкерлерді ҚР Еңбек Кодексінде белгіленген жағдайларда және тәртіппен жауапкершілікке тарту;
7) қызметкердың еңбек міндеттерін орындау кезінде келтірген залалды өтеу;
8) еңбек саласындағы өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында сотқа жүгіну;
9) қызметкерге сынақ мерзімін белгілеу;
10) Еңбек Кодекске сәйкес қызметкерлерге кәсіптік, қайта даярлау және біліктілігін арттыруды қамтамасыз ету;
11) ҚР Еңбек Кодексіне сәйкес қызметкерді оқытуға байланысты шығындарын

Кодексінде белгіленген тәртіппен келісу комиссиясына, сотқа кезекпен жүгінуге құқылы.
  Жұмыс

беруші міндетті:
1) ҚР еңбек заңнамасының, келісімдердің, ұжымдық, еңбек шарттарының, өзі шығарған актілердің талаптарын сақтау;
2) жұмысқа қабылданған кезде Еңбек Кодексте белгіленген тәртіппен және шарттарда қызметкерлермен еңбек шартын жасасуға;
3) жұмысқа қабылдау кезінде ҚР Еңбек Кодексінің 32-бабына сәйкес еңбек шартын жасасу үшін қажетті құжаттарды талап ету;
4) қызметкерге еңбек шартында көзделген жұмысты қамтамасыз ету;
5) қызметкерге жалақы және ҚР нормативтік құқықтық актілерінде, еңбек шар-тында, ұжымдық шартта, жұмыс берушінің актілерінде көзделген өзге де төлем-дерді уақтылы және толық көлемде төлеуге;
6) қызметкерді жұмыс тәртіп ережелермен, жұмыс берушінің қызметкердің жұ-мысына (еңбек функциясымен) және ұжымдық шартпен тікелей байланысты басқа актілерімен таныстыру;
7) қызметкерлер өкілдерінің ұсыныстарын қарастыру және қызметкерлер өкіл--деріне ұжымдық келіссөздер, ұжымдық келіссөздер жүргізу және олардың орын-далуын бақылау үшін қажетті толық және шынайы ақпарат береді;
8) ҚР Еңбек Кодексінде белгіленген тәртіппен ұжымдық келіссөздер жүргізуге,

және ұжымдық шарттарға сәйкес еңбек жағдайларын қамтамасыз ету;
10)

қызметкерлерді өз қаражаты есебінен құрал-жабдықтармен, құралдармен, техникалық құжаттамамен және еңбек міндеттерін орындау үшін қажетті басқа құралдармен қамтамасыз ету;
11) жұмыспен қамту туралы уәкілетті органға ҚР жұмыспен қамту туралы заң-намасының талаптарына сәйкес ақпарат беру;
12) мемлекеттік еңбек инспекторларының нұсқамаларын сақтау;
13) егер жұмысты жалғастыру қызметкердің және басқа адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін болса, жұмысты тоқтата тұру;
14) қызметкерлерді міндетті әлеуметтік сақтандыруды жүзеге асыру;
15) қызметкерді еңбек (қызметтік) міндеттерін орындау кезінде жазатайым жағдайлардан сақтау;
16) қызметкерге жыл сайынғы ақылы еңбек демалысын беру;
17) сақталуын және мемлекеттік мұрағатқа қызметкерлердің еңбек қызметін растайтын құжаттарды, олардың зейнетақы төлемдері мен міндетті әлеуметтік сақтандыру төлемдері мен шегерімдері туралы мәліметтерді ұсынуды қамтама-сыз ету;
18) қызметкерді зиянды және (немесе) қауіпті еңбек жағдайлары және кәсіптік ауру ықтималдығы туралы ескерту;

алу жөнінде шаралар қолданады, өндірістік және ҒТП ескере отырып про-филактикалық

жұмыстар жүргізу;
20) әр жұмысшымен орындаған, оның ішінде мерзімнен тыс зиянды және (немесе) қауіпті еңбек жағдайында, ауыр жұмыстардағы уақыт есебін жүргізу;
21) еңбек міндеттерін орындау кезінде қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтірілген ҚР Еңбек Кодексіне және ҚР өзге де заңдарына сәйкес өтеу;
22) еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның және жергілікті еңбек инс-пекцияның лауазымды адамдарына, жұмысшылар өкілдеріне, еңбекті қорғау жө-ніндегі техникалық инспекторларға ұйымдардағы қауіпсіздік жағдайына, еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғауға және ҚР заңнамасының сақталуына тексеру-лер жүргізуге, сондай-ақ еңбекке байланысты сәтсәз оқиғаны тергеуге рұқсат ету және кәсіптік аурулар;
23) тізілімдердің немесе жұмыс беруші анықтаған басқа құжаттардың жүргізі-луін қамтамасыз ету, оларда тегі, аты, әкесінің аты (егер ол жеке басын куәланды-ратын құжатта көрсетілген болса) және он сегіз жасқа толмаған қызметкерлердің туылған күні көрсетіледі;
24) ҚР дербес деректер және оларды қорғау туралы заңнамасына сәйкес қызметкердің жеке деректерін жинауға, өңдеуге және қорғау;
25) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша ішкі бақылау жүзеге асыру.
Жұмыс берушінің Кодексте көзделген өзге құқықтары мен басқа да міндеттері бар.

Еңбек шарты бойынша қызметкер жұмысты (еңбек міндетін) жеке өзі орындау-ға,

еңбек тәртіптін ережелерін сақтауға міндеттенеді, ал жұмыс беруші қызмет-керді еңбек шартына сәйкес жұмыспен қамтамасыз етуге, ҚР Еңбек Кодексінде, ҚР заңдарымен және өзге де нормативтік құқықтық актілерімен, ұжымдық шартпен, еңбек шарттарымен қамтамасыз етуге міндеттенеді. қызметкердің жалақысын уақтылы және толық көлемде төлеу туралы жұмыс берушінің актілері.
Еңбек шартын жасасу кезінде құқықтар мен мүмкіндіктердің теңдігін бұзуға тыйым салынады.
Еңбек шартының басқа шарттардан айырмашылығы - келесі шарттардың бірі болуы:
1) белгілі бір біліктілікке, мамандыққа, мамандыққа немесе лауазымға байланысты жұмысты (еңбек функциясын) орындайтын қызметкер;
2) жұмыс кесте тәртібіне ұсына отырып міндеттерін өзі-өзі орындау;
3) қызметкердің еңбекке жалақы алу.
1. Еңбек шарты келесілерді қамту керек:
1) тараптардың деректемелері:
- жұмыс берушінің - жеке тұлғаның тегі, аты, жөні (жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілген болса), оның тұрақты тұратын жерінің мекен-жайы және тұрғылықты жері бойынша тіркеу туралы мәліметтер, жеке басын куәландыра-

нөмірі (бизнес сәйкестендіру нөмірі);
- жұмыс берушінің атауы -

заңды тұлғаның және оның орналасқан жері, жұмыс беруші - заңды тұлға мемлекеттік нөмірі мен күні, бизнес сәйкестендіру нөмірі;
- қызметкердің тегі, аты, әкесінің аты (егер ол жеке басын куәландыратын құ-жатта көрсетілген болса), оның тұрақты тұратын жерінің мекен-жайы және тұр-ғылықты жері бойынша тіркеу туралы мәліметтер, жеке басын куәландыратын құжаттың атауы, нөмірі, берілген күні, жеке сәйкестендіру нөмірі;
2) белгілі бір мамандығы, кәсіп, біліктілік немесе лауазым бойынша жұмыс істеу (еңбек функциясы);
3) жұмыс орындау орны;
4) еңбек шартының мерзімі;
5) жұмыстың басталған күні;
6) жұмыс уақыты мен демалыс уақытының режимі;
7) жалақының мөлшері мен өзге де шарттары;
8) ауыр және (немесе) зиянды және (немесе) қауіпті жағдайларда орындалатын жұмыс болса, еңбек, кепілдемелер мен жеңілдіктер жағдайлардың сипаттамасы;
9) қызметкердің құқықтары мен міндеттері;
10) жұмыс берушінің құқықтары мен міндеттері;
11) еңбек шартына өзгерістер енгізу және бұзу тәртібі;
12) тараптардың жауапкершілігі;

жасалған еңбек шартында жұмыс орындарын олардың жеке мүм-кіндіктерін ескере отырып

жабдықтау шарттары болуы керек.
Тараптардың келісімі бойынша еңбек шартына ҚР заңнамасына қайшы келмей-тін өзге де жағдайлар енгізілуі мүмкін.
Еңбек шарттың жасауы:
1) белгісіз мерзімге;
2) осы тармақтың 3), 4), 5) және 6) тармақшаларында белгіленген жағдайларды қоспағанда, кемінде бір жыл көрсетілген мерзімге.
Еңбек шартының мерзімі аяқталғаннан кейін тараптар оны белгісіз немесе белгілі бір мерзімге кем дегенде бір жылға ұзартуға құқылы.
Егер еңбек шарты қолданылу мерзімі аяқталған жағдайда, егер тараптардың ешқайсысы соңғы жұмыс күні (ауысым) ішінде еңбек қатынастарының тоқтатыл-ғандығы туралы жазбаша түрде хабарламаған болса, ол осы тармақта көзделген жағдайларды қоспағанда, бұрын жасалған мерзімге ұзартылған болып саналады. ҚР Еңбек кодексінің 51 бабы, 2 тармақ.
Кем дегенде бір жылға белгілі бір мерзімге жасалған еңбек шарты мерзімін ұзарту саны екі реттен аспауы керек.
Еңбек қатынастарын жалғастыра отырып, еңбек шарты белгісіз мерзімге жасалды деп саналады;
3) белгілі бір жұмыс орындауына уақыты;

маусымдық жұмыстардың ұзақтығына;
6) өз бетінше жұмысқа орналасуға келген

шетелдік жұмысшылардың еңбек қызметі үшін ҚР заңнамасында белгіленген мерзімде, жергілікті атқарушы орган шетелдік жұмыс күшін тартуға берген рұқсаты немесе ішкі істер органдары еңбек иммигрантына берген рұқсаты.
Шағын кәсіпорындар қызметкерлермен ҚР Еңбек Кодексінің 33-бабы 1-тармағының 2) тармақшасында көзделген шектеусіз белгілі бір мерзімге еңбек шартын жасай алады.
Еңбек шартын жасасу үшін келесі құжаттар қажет:
1) жеке куәлік немесе паспорт (он алты жасқа толмаған адамдардың туу туралы куәлігі);
2) мекендеу қағаз немесе азаматтығы жоқ адамның куәлігі (шетелдіктер азаматтарға және азаматтығы жоқ адамдар үшін) немесе босқын туралы куәлік;
3) тиісті білім, машықтарды қажет ететін жұмысқа еңбек шартын жасасқан кезде білімі, біліктілігі, арнайы білімі немесе кәсіби дайындығы туралы құжат;
4) еңбек қызметін растайтын құжат (еңбек өтілі бар адамдар үшін);
5) алдын-ала медициналық куәландырудан өткендігі туралы құжат (ҚР Еңбек Кодексіне және ҚР өзге де нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес осындай тексеруден өтуге міндетті адамдар үшін).
Еңбек шарты жазбаша түрде кемінде екі данада жасалады және оған тараптар

сақталады.
Еңбек шартына, оның ішінде басқа жұмысқа ауысу кезінде

өзгертулерді тараптар жазбаша түрде қосымша келісім түрінде ҚР Еңбек Кодекстің 33-бабының 1-тармағында белгіленген тәртіппен енгізеді.
Адамның жұмысына қабылдау еңбек шарты жасалғаннан кейін ғана жүзеге асырылады.
Жұмыс берушінің кінәсінен еңбек шарты болмаған және (немесе) орындал-маған жағдайда, ол ҚР заңдарында белгіленген тәртіппен жауапты болады. Бұл жағдайда еңбек қатынастары қызметкер жұмыс істеген күннен бастап туындаған болып саналады.
Еңбек шартын жұмыс берушінің кінәсінен жарамсыз деп тану бұрынғы қызмет-кердің төлеу құқығынан, жыл сайынғы ақылы еңбек демалысының пайдаланыл-маған күндері үшін өтемақы төлемінен, басқа төлемдер мен жәрдемақылардан айырылуына әкелмейді.
Еңбек шартының жекелеген шарттарының жарамсыздығы тұтастай алғанда еңбек шартының жарамсыздығына әкелмейді.
Жалдау еңбек шарты негізінде жасалған жұмыс берушінің актісімен ресім-деледі.
Қызметкердің еңбек қызметін растайтын құжат келесілердің кез келгені болуы мүмкін:

еңбек шарты, оның тоқтатылу күні мен себебі;
3) еңбек

шартын жасасу және тоқтату негізінде еңбек қатынастарының туын-дауын және тоқтатылуын растайтын жұмыс берушінің актілерінен үзінділер;
4) қызметкерлерге жалақы туралы анықтамадан үзінді көшірмелер;
5) жұмыс берушінің қолы қойылған, ұйымның мөрімен куәландырылған (болған жағдайда) жұмыс парағы (қызметкердің жұмысы, еңбек қызметі туралы мәліметтер тізімі);
6) аударылған міндетті зейнетақы жарналарының бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан үзінді көшірмелер;
7) Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан әлеуметтік аударымдар туралы ақпарат;
8) қызметкердің еңбек қызметі туралы мәліметтерді қамтитын мұрағаттық анықтама.
Еңбек шартын жасасқан кезде қызметкердің біліктілігі сеніп тапсырылған жұ-мысқа сәйкес келетіндігін тексеру мақсатында еңбек шартында сынақ мерзімі туралы шарт белгіленуі мүмкін. Сынақ мерзімі еңбек шарты басталғаннан басталады.
Сынақ мерзімі қызметкердің еңбек өтіліне қосылады және үш айдан аспауы керек. Ұйымдардың басшылары мен олардың орынбасарлары, бас бухгалтерлер және олардың орынбасарлары, ұйымдардың филиалдары, өкілдіктері басшылары

мерзімі қызметкер нақты жұмыста болмаған кезеңге тоқтатыла тұрады.
Еңбек

жағдайлары өзгерген кезде еңбек шартына тиісті толықтырулар мен өзге-рістер енгізіледі.
Егер еңбек, ұжымдық шартта ескертудің неғұрлым ұзақ мерзімі көзделмесе, жұмыс беруші қызметкерге ҚР Еңбек Кодексінің 46-бабының 1-тармағында көрсетілген себептер бойынша туындаған еңбек жағдайларының өзгергені тура-лы күнтізбелік он бес күннен кешіктірмей жазбаша түрде хабарлауға міндетті.
Қызметкер еңбек жағдайының өзгеруіне байланысты жұмысты жалғастырудан жазбаша түрде бас тартқан жағдайда, қызметкермен еңбек шарты ҚР Еңбек Кодексінің 58-бабы 1-тармағының 2) тармақшасында көзделген негіздер бойын-ша тоқтатылады.
Егер Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 46-бабының 1-тармағында көрсетілген мән-жайлар қызметкерлердің санын немесе штат санын қысқартуға әкеп соқтырса, жұмыс беруші жұмыс орындарын сақтау мақсатында толық емес жұмыс режимін енгізуге құқылы.
Еңбек шартын бұзуына келесілер негізін салады:
1) тараптардың келісімі бойынша еңбек шарты бұзу;
2) еңбек шартының қолданылу мерзімі аяқталуы;
3) еңбек шарты жұмыс берушінің бастамасы бойынша бұзылуы;
4) қызметкер басқа жұмыс берушіге ауысуына байланысты;

6) тараптардың бақылауына жатпайтын жағдайлар;
7) қызметкер еңбек қатынастарын

жалғастырудан бас тарту;
8) ҚР заңдарында көзделген жағдайларды қоспағанда, қызметкерді таңдаулы жұмысқа (лауазымға) ауыстыру немесе оны еңбек қатынастарын жалғастыру мүмкіндігін жоққа шығаратын лауазымға тағайындау;
9) еңбек шартын жасасу талаптарының бұзылуы.
  Еңбек шарты тараптардың келісімі бойынша бұзылуы мүмкін. Тараптардың келісімі бойынша еңбек шартын бұзуға ниет білдірген еңбек шартының тарапы екінші тарапқа еңбек шарты туралы хабарлама жібереді.
Хабарламаны алған тарап шешім туралы екінші тарапқа үш жұмыс күні ішінде жазбаша түрде хабарлауға міндетті.
Еңбек шарты тараптардың келісімі бойынша тоқтатылған күн қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы келісіммен анықталады.
Қызметкермен келісім бойынша жұмыс берушіге оның мөлшері еңбек шартын-да айқындалатын өтемақы төлеумен талаптарды сақтамай жұмыс берушінің еңбек шартын бұзу құқығы берілуі мүмкін.
Белгіленген мерзімге жасалған еңбек шарты мерзімінің аяқталуына байланыс-ты тоқтатылады.
Белгілі бір жұмыс мерзіміне жасалған еңбек шартының мерзімі - жұмыс аяқталған күн.

жағ--дайларда бұзылуы мүмкін:
1) жұмыс беруші тарлуы - таратылған

заңды тұлға немесе жұмыс беруші жеке тұлға қызметін тоқтатқан;
2) қызметкерлер санының немесе штатының қысқаруы;
3) жұмыс берушінің экономикалық жағдайының нашарлауына әкеп соқтыратын өндіріс, орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер көлемінің төмендеуі;
4) қызметкер аттестаттау нәтижелері бойынша біліктілігі жеткіліксіз болған-дықтан лауазымына немесе орындалған жұмысқа сәйкес келмеуі;
5) өндірістік қызметті жүзеге асыратын ұйымның қауіпсіздігі мен еңбекті қор-ғауды қамтамасыз етуге жауапты қызметкер қауіпсіздік және еңбекті қорғау неме-се өндірістік қауіпсіздік бойынша білімін тексеруден бірнеше рет өтпеген;
6) қызметкердің денсаулық жағдайына байланысты атқарған лауазымына неме-се жұмысына осы жұмысты жалғастыруға кедергі келтіретін және оны жалғасты-ру мүмкіндігін жоққа шығаратын сәйкессіздіктер;
7) сынақ кезеңіндегі жұмыстың теріс нәтижесі;
8) қызметкер бір жұмыс күнінде (жұмыс ауысымы) қатарынан үш немесе одан да көп сағат бойы дәлелді себепсіз жұмыста болмауы;
9) қызметкер алкогольдік, есірткілік, психотроптық, токсикоманиялық мас күй-інде (оның аналогтары), оның ішінде жұмыс күні алкогольдік, есірткілік, токси-команиялық масаңдықты тудыратын заттарды (олардың аналогтары) пайдаланған

тудыратын заттарды пайдалану фактісін анықтау үшін медициналық тек-серуден өтуден бас

тарту;
11) қызметкер еңбекті қорғау немесе өрт қауіпсіздігі немесе қозғалыс қауіпсіз-дігі ережелерін, соның ішінде өндірістік жарақат пен жазатайым оқиғаларды қо-са алғанда, ауыр зардаптарға әкеп соқтыратын немесе әкелуі мүмкін ережелерді бұзған;
12) қызметкер басқа жердің мүлкін ұрлау (оның ішінде ұсақ-түйек) ұрлау, сот үкімімен немесе заңды күшіне енген шешіммен белгіленген жерді қасақана жою немесе бүлдіру арқылы жасаған;
13) ақшалай немесе тауарлық құндылықтарға қызмет ететін қызметкердің кінә-лі әрекеттері немесе әрекетсіздігі, егер бұл әрекеттер немесе әрекетсіздік жұмыс берушінің өзіне деген сенімін жоғалтуға негіз болса;
14) тәрбиелік функцияларды орындайтын қызметкердің осы жұмысты жалғас-тырумен сыйыспайтын имандылыққа жат қылық жасауы;
15) қызметкер еңбек міндеттерін орындауға байланысты өзіне белгілі болған мемлекеттік құпияны және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәлі-меттерді ашуы;
16) тәртіптік жазасы бар қызметкердің еңбек міндеттерін дәлелді себептерсіз бірнеше рет орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны;

ауыстыру кезінде жалған құжаттар немесе мәліметтерді қызметкердің жұмыс берушіге ұсынуы,

егер шынайы құжаттар немесе мәліметтер еңбек шартын жасасудан немесе басқа жұмысқа ауысудан бас тартуға негіз бола алатын болса;
18) жұмыс берушінің атқарушы органы басшысының, оның орынбасарының немесе жұмыс беруші бөлімінің бастығы жұмыс берушіге материалдық залал келтірген еңбек міндеттерін бұзған;
19) ҚР заңдарында белгіленген жағдайларда қызметкердің мемлекеттік құпия-ларға қол жетімділігі тоқтатылған;
20) қызметкер уақытша еңбекке жарамсыздығына байланысты қатарынан екі айдан астам уақыт жұмыс істеуге келмейді, қызметкер декреттік демалыста бол-ған жағдайларды қоспағанда, сондай-ақ ауру еңбекке жарамсыздықтың неғұрлым ұзақ кезеңін уәкілетті мемлекет бекіткен аурулардың тізіміне енгізілген жағдай-ларды қоспағанда. денсаулық сақтау басқармасы.
Өндірістік жарақаттануға немесе кәсіптік ауруға байланысты еңбек қабілетін жоғалтқан қызметкер үшін оның жұмыс орны (лауазымы) еңбекке жарамсызды-ғы қалпына келгенге дейін немесе еңбекке жарамсыздығы анықталғанға дейін сақталады;
21) қызметкер заңды күшіне енген сот актісіне сәйкес одан әрі жұмыс істеу мүмкіндігін болдырмайтын сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасаса;
22) қызметкер ереуілді заңсыз деп тану немесе ереуілді тоқтата тұру туралы сот

орган басшысының, заңды тұлғаның алқалы атқарушы органының мүшелерінің, сондай-ақ «Акционерлік

қоғамдар туралы» ҚР Заңына сәйкес ішкі аудит қызметі қызметкерлерінің және корпоративтік хатшының заңды тұлғаның мүлкі меншік иесінің немесе меншік иесі (орган (уәкілетті орган) уәкілеттік берген тұлғаның шешімі бойынша) өкілеттігінің тоқтатылуы немесе заңды тұлғаның уәкілетті органы;
24) қызметкер зейнет жасына жетуі;
25) қызметкер жұмыс берушіге белгісіз себептермен бір айдан астам уақыт жұмыста болмауы.
Толық емес жұмыс уақыты бойынша еңбек шарты жұмыс беруші бастамасы бойынша осы жұмыс негізгі болып табылатын қызметкермен еңбек шарты жа-салған кезде бұзылуы мүмкін.
Қызметкер өз бастамасы бойынша осы баптың 3-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, жұмыс берушіні кемінде бір ай бұрын жазбаша түрде хабардар ете отырып, еңбек шартын бұзуға құқылы. Еңбек шарты жұмыс берушінің қызметкеріне еңбек шартының тоқтатылғандығы туралы хабарлаудың неғұрлым ұзақ мерзімін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қызметкердің бастамасы бойынша еңбек шарты жұмыс берушінің жазбаша ке- лісімімен, ҚР Еңбек Кодексінің 56-бабының 1-тармағында көзделген хабарлама мерзімі өткенге дейін бұзылуы мүмкін.

берушіні жазбаша түрде хабарлауға құқылы. Егер жұмыс беруші жаз-баша хабарлама берілген

күннен бастап жеті күндік мерзім өткеннен кейін еңбек шартының талаптарын орындамаса, қызметкер үш жұмыс күнінен кешіктірмей жазбаша түрде жұмыс берушіні хабардар ете отырып, еңбек шартын бұзуға құқылы.
Кезең ішінде хабарлама тараптардың келісімі бойынша кері қайтарып алынуы мүмкін.
Хабарландыру мерзімі аяқталғаннан кейін қызметкер материалдық жауапты тұлғалардың кінәсінен жұмыс берушінің мүлкін (құжаттамасын) толық қабылда-маған және тапсырған жағдайларды қоспағанда, жұмысты тоқтатуға құқы-лы. Материалды жауапты қызметкерлермен еңбек шартын бұзған күн - жұмыс берушінің мүлкін (құжаттамасын) қабылдау аяқталған күн.
Еңбек шарты тараптардың еркіне тәуелді емес келесі жағдайларға байланысты тоқтатылуға жатады:
1) жергілікті атқарушы органдар шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған рұқсатты қайтарып алған немесе тұруға визаның біткен кезде;
2) қызметкер немесе жұмыс беруші - жеке тұлға еңбек қатынастарын жалғасты-ру мүмкіндігін болдырмайтын жазаға сот үкімі заңды күшіне енген кезде;
3) қызметкер немесе жұмыс беруші - жеке тұлға қайтыс болған кезде, сондай-ақ сот қызметкерді немесе жұмыс беруші - жеке адамды қайтыс болды немесе ха-

іс-әрекетке қабілетсіз немесе іс-әрекетке қабілетсіз деп таныса, нәтижесінде қызметкер еңбек

қатынастарын жалғастыра алмайды;
5) осы жұмысты бұрын атқарған қызметкер қайта қабылданған кезде;
6) қызметкер келісімшарт бойынша әскери қызметке, құқық қорғау органда-рында және арнаулы мемлекеттік органдарда қызметке қабылданған кезде қыз-меткер тиісті құжатты берген күннен бастап үш күннен кешіктірмей ұсынады.
Еңбек шартының тоқтатылған күні - үкімнің немесе сот шешімінің заңды күші-не енген күні, қызметкердің немесе жұмыс берушінің - жеке адамның қайтыс болған күні.

Еңбек ережелерін жұмыс беруші бекітеді.
Еңбек тәртібінің ережелерінде

жұмысшылардың жұмыс уақыты мен тынығу уақыты, еңбек тәртібін қамтамасыз ету шарттары белгіленеді.
Жұмыс уақыты болуы мүмкін қалыпты ұзақтылығы, төмендеген ұзақтылығы және толық емес .
Қалыпты жұмыс уақыты аптасына 40 сағаттан аспауы керек.
Толық емес жұмыс уақыты осы Кодексте белгіленген қалыпты уақыттан аз болып саналады, оның ішінде:
1) толық емес жұмыс уақыты, яғни күнделікті жұмыс (жұмыс ауысымы) ұзақтығының нормасының төмендеуі;
2) аяқталмаған жұмыс аптасы, яғни жұмыс аптасындағы жұмыс күндерінің санының қысқаруы;
3) күнделікті жұмыстың (жұмыс ауысымының) қалыпты ұзақтығының бір уақытта қысқаруы және жұмыс аптасындағы жұмыс күндерінің санының қысқаруы.
Жұмысшылар үшін бес күндік жұмыс аптасы екі демалыс күнімен белгілене-ді. Бес күндік жұмыс аптасында күнделікті жұмыстың (ауысымның) ұзақтығы жұмыс ерекшелігін ескере отырып және жұмыс аптасының белгіленген ұзақты-ғына сәйкес жұмыс берушінің актісімен анықталады.

беруші еңбек және ұжымдық шарттардың талаптарына немесе жұмыс берушінің актісіне

сәйкес белгілейді.
Өндірістік және еңбек жағдайлары бойынша, бес күндік жұмыс аптасын енгізу практикалық емес ұйымдарда бір күндік демалысымен алты күндік жұмыс аптасы белгіленеді.
Күнделікті жұмыстың ұзақтығы 8 сағаттан аспауы керек, ҚР Еңбек Кодексінде және ҚР өзге де заңдарында көзделген жағдайларды қоспағанда.
Күнделікті жұмыстың (жұмыс ауысымының) ұзақтығы, күнделікті жұмыстың (жұмыс ауысымының) басталуы мен аяқталуы, үзілістердің уақыты жұмыс кестесінің, еңбек шартының және ұжымдық шарттың ережелерінде белгіленген шарттарға сәйкес анықталады.
Жұмыс беруші қызметкер нақты жұмыс істеген жұмыс уақытының есебін жүргізуге міндетті.
Қызметкер жұмыс істеген және жұмыс істемеген уақыт есепке алынады. Бұл жағдайда үстеме жұмыс, түнгі уақыттағы демалыс, мереке, іссапар күндерінің уақыты бөлек есепке алынады.
Жұмыс уақытының есебін жүргізу нысаны мен тәртібі жұмыс берушінің актісі-мен айқындалады.
Демалыс уақытының түрлері:
1) жұмыс күні (жұмыс ауысымы) кезіндегі үзілістер:

ауысым ішіндегі және арнайы үзілістер;
2) күнделікті (ауысымаралық) демалыс;

3) демалыс күндері (ауысым аралық);
4) мереке күндері;
5) демалыс.
Күнделікті жұмыс (жұмыс ауысымы) кезінде қызметкерге кем дегенде жарты сағат демалу және тамақтану үшін бір үзіліс берілуі керек.
Тынығуға және тамақтануға арналған үзіліс беру уақыты, оның ұзақтығы еңбек кестесінің, еңбек шартының және ұжымдық шарттың ережелерімен белгіленеді.
Демалу мен тамақтанудың үзіліс уақыты жұмыс уақытына кірмейді. Өндіріс жағдайында үзіліс мүмкін емес жұмыс орындарында, жұмыс беруші қызметкерге жұмыс уақытында арнайы жабдықталған жерде демалу және тамақтану мүмкіндігін беруі керек. Мұндай жұмыстардың тізімі, демалу мен тамақтану тәртібі мен орны ұжымдық шартта немесе жұмыс берушінің актілерінде белгіленеді.
  Жұмыстың жекелеген түрлерінде жұмысшыларға жұмыс уақытына кіретін өнді-ріс пен еңбекті ұйымдастыру технологиясы мен ұйымдастырылуына байланысты ауысым ішіндегі үзілістер беріледі. Жұмыстың түрлері, мұндай үзілістердің ұзақ-тығы мен тәртібі ұжымдық шартта немесе жұмыс берушінің актілерінде айқындалады.

бөлмелерде жұмыс істейтін жұмысшыларға, сондай-ақ тиеу-түсіру жұмыстарымен айналыса-тын жұмысшыларға жұмыс

уақытына кіретін жылыту немесе салқындату және демалу үшін арнайы үзілістер беріледі. Жұмыс беруші жұмысшыларды жылыту-ға, салқындатуға және демалуға арналған жабдықтармен қамтамасыз етуі керек.
Жұмысшыларға апта сайын демалыс күндері беріледі.
Бес күндік жұмыс аптасында жұмысшыларға аптасына екі күн, ал алты күндік жұмыс аптасында бір күн демалыс беріледі.
Бес күндік және алты күндік жұмыс аптасында жексенбі - жалпы демалыс күні. Бес күндік жұмыс аптасындағы екінші демалыс күні ұжымдық шартта немесе еңбек ережелерінде белгіленеді.
Үздіксіз өндірісте немесе өндірісте жұмыс істейтін, өндірістік немесе техника-лық жағдайға байланысты немесе халыққа үздіксіз үздіксіз қызмет көрсету қа-жеттілігіне байланысты демалыс күндері мүмкін емес, сондай-ақ вахталық әдіс-пен жұмыс істейтін жұмысшыларға (жұмысшылар тобына) аптаның әр түрлі күндерінде кезек-кезек демалыс беріледі. ауысым кестелеріне сәйкес (ауысым кестелері).
Бірінші күні Құрбан айт мұсылман күнтізбесі бойынша атап өтілетін, 7 қантар - православиелік Рождество қарамастан қолданылатын жұмыс режимдері мен ауысым кестелерін (кестелері сағаттар) қоғамдық демалыс күндері болып табылады.

өтініші бойынша басқа демалыс күні беріледі немесе ҚР Еңбек Кодексінің

109-бабында көрсетілген мөлшерде төлем жасалады.
Қызметкерлерге келесі демалыс түрлері беріледі:
1) жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы;
2) әлеуметтік мерекелер.
Жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы қызметкердің тынығуына, еңбекке қабі-леттілігін қалпына келтіруге, қызметкердің денсаулығын және басқа да жеке қа-жеттіліктерін жақсартуға арналған және бірдей жұмыс (лауазым) және орташа жалақысы бар белгілі бір күнтізбелік күндерге беріледі.
Қызметкерлерге жыл сайынғы ақылы еңбек демалысының келесі түрлері ұсы-нылады:
1) жыл сайынғы негізгі ақы төленетін еңбек демалысы;
2) жыл сайынғы қосымша ақы төленетін еңбек демалысы.
  Әлеуметтік демалыс ол ана болуға, балалардың күтіміне, өндірістен қол үзбей білім алу үшін және өзге де әлеуметтік мақсаттар үшін қолайлы жағдайлар жасау мақсатында белгілі бір кезеңге жұмыстан түскен қызметкердің босату білдіреді.
Қызметкерлерге әлеуметтік демалыстың келесі түрлері беріледі:
1) ақысыз демалыс;
2) оқу демалысы;
3) жүктілікке және баланың (балалардың) тууына, жаңа туған баланы (балалар-

толғанға дейін оның күтімі бойынша ақысыз демалыс.
Әлеуметтік демалыста

болу мерзімі, егер ҚР заңдарында өзгеше көзделмесе, еңбек өтілі бойынша есептеледі.
Жыл сайынғы негізгі ақы төленетін еңбек демалысы, егер ҚР Еңбек Кодексін-де, ҚР өзге де нормативтік құқықтық актілерінде, еңбек шартында, ұжымдық шартта және жұмыс берушінің актілерінде көбірек күндер көзделмесе, күнтізбе-лік 24 күндік мерзімге беріледі.
Жал ақы
Қызметкерлерге еңбекақы төлеу саласындағы мемлекеттік кепілдіктерге:
1) ең төменгі айлық жалақы;
2) ең төменгі сағаттық жалақы;
3) үстеме жұмыс үшін ақы төлеу;
4) мереке және демалыс күндеріндегі жұмыс үшін ақы төлеу;
5) түнгі жұмыс үшін ақы;
6) қызметкердің жалақысынан ұстап қалу мөлшерін шектеу;
7) жалақы төлеудің тәртібі мен мерзімдері.
  Қызметкердің айлық жалақысының мөлшері қызметкердің біліктілігіне, орын-далған жұмыстың күрделілігіне, саны мен сапасына, сондай-ақ еңбек жағдайла-рына байланысты сараланады. Айлық жалақы ең жоғары мөлшермен шектел--мейді.

жұмыс уақытын есепке алу үшін жұмыс берушінің құжаттарында ескеріледі.

Осы уақыт ішінде толық белгіленген жұмыс уақытының нормативін жасаған және еңбек нормасын немесе еңбек міндеттерін орындаған қызметкердің айлық жалақысының мөлшері ҚР республикалық бюджет туралы заңымен тиісті қаржы жылына белгіленген ең төменгі айлық жалақының мөлшерінен төмен бола алмайды.
ҚР республикалық бюджет туралы заңымен жыл сайын тиісті қаржы жылына белгіленген ең төменгі айлық жалақы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен болмауы керек және үстемеақылар мен жәрдемақылар, өтемақылар мен әлеуметтік төлемдер, үстемеақылар және басқа да ынталандыру төлемдерін қамтымайды және жұмыс істеген уақытына сәйкес төленеді.
Өзінің еңбек міндеттерін орындаған қызметкердің сағаттық жалақысының ең төменгі мөлшері тиісті күнтізбелік жылдағы жұмыс уақытының балансына сәйкес жұмыс уақытының орташа айлық санына бөлінген айлық жалақының ең төменгі мөлшерінен төмен болмайды.
Еңбек шартының, ұжымдық шарттың және (немесе) жұмыс берушінің актіле-рінің шарттарында көзделген бірінші деңгейдегі қызметкердің айлық жалақысы-ның ең төменгі мөлшері немесе айлық тарифтік ставкасының мөлшері тиісті қар-жы жылы үшін ҚР заңнамасымен белгіленген ең төменгі айлық жалақы мөлшерінен төмен болуы мүмкін емес. республикалық бюджет туралы.

емес жұмыс не-месе толық емес жұмыс уақытында нақты орындалған жұмыс

үшін, сондай-ақ уақытша немесе бір реттік жұмыс үшін ақы төленетін жалақы белгіленуі мүмк-ін. ҚР Еңбек Кодексінде қарастырылған жұмыскерлердің жекелеген санаттары үшін жұмыс уақытының қысқаруымен сағаттық жалақы белгіленеді.
Жұмыс уақытының жиынтық есебі үшін өтем ауысым кестесіне сәйкес нақты жұмыс істеген жұмыс уақытының санына есептеледі. Бұл ретте жалақы ведомосі тиісті күнтізбелік жылдағы жұмыс уақытының балансына сәйкес тарифтік ставка (лауазымдық жалақы) және жұмыс уақытының айлық нормасы негізінде есептелген сағаттық тарифтік мөлшерлеме бойынша жасалады.
Қызметкердің жалақысы еңбек шартымен жұмыс берушінің қолданыстағы еңбекақы төлеу жүйесіне сәйкес белгіленеді.
Жалақы жүйесі еңбек шарттарымен, ұжымдық шарттармен және (немесе) жұ-мыс берушінің актілерімен анықталады.
Қызметкерлердің өндірістің тиімділігі мен жұмыс сапасын арттыруға деген қы-зығушылығын арттыру мақсатында ұжымдық шартта және (немесе) жұмыс берушінің актілерінде айқындалған бонустық жүйелер және еңбекке ынталанды-рудың басқа түрлері енгізілуі мүмкін.
Жалақы жүйесі біржолғы ынталандыру төлемдерін қоспағанда, жұмысшылар-дың жалақысында кем дегенде 75% негізгі жалақы үлесін қамтамасыз етуі керек.
Мереке және демалыс күндеріндегі жұмыс үшін ақы еңбек немесе ұжымдық

жасалады, бірақ қызметкердің күнделікті (сағаттық) ставкасының негізінде бір жарымнан кем

емес.
Түнгі уақыттағы жұмыстың әр сағаты еңбек шартының немесе ұжымдық шарт-тың және (немесе) жұмыс берушінің актісінің талаптарына сәйкес көбейтілген мөлшерде төленеді, бірақ қызметкердің күнделікті (сағаттық) мөлшерлемесі негізінде бір жарым еседен кем емес.
Жалақы ҚР ұлттық валютасымен айына кемінде бір рет келесі айдың бірінші онкүндігінен кешіктірілмей белгіленеді және төленеді. Жалақы төлеу күні еңбек шартында қарастырылған. Егер жалақы күні демалыс немесе мереке күндеріне сәйкес келсе, төлем олар қарсаңында жасалады.
Жалақы төленген кезде жұмыс беруші ай сайын әр қызметкерге тиісті кезеңдегі оған тиесілі жалақының құрамы, жүргізілген шегерімдердің мөлшері мен негіз-дері туралы, соның ішінде ұстап қалған және аударылғандығы туралы ақпаратты жазбаша түрде немесе электронды түрде, зейнетақы жарна-лары, сондай-ақ төленетін ақшаның жалпы сомасы хабарлауға міндетті.
Бес күндік және алты күндік жұмыс аптасы үшін орташа жалақыны есептеу іс жүзіндегі жұмыс уақыты үшін тиісті кезеңдегі орташа күндік (сағаттық) жалақыны есептеу кезінде белгіленген үстемеақылар мен жәрдемақыларды, сыйлықақыларды және басқа ынталандыру төлемдерін ескере отырып жасалады. жалақы жүйесінің тұрақты сипаты.

Еңбек Кодексіне сәй-кес тиісті төлем (төлем) байланысты болатын оқиғаның алдындағы

күнтізбелік 12 айды құрайды. Күнтізбелік 12 аз жұмыс істеген жұмысшылар үшін орташа жалақы нақты жұмыс істеген уақытына белгіленеді.
Ұжымдық шартта, егер бұл жұмысшылардың жағдайын нашарлатпайтын болса, орташа жалақыны есептеудің басқа кезеңдерін де қарастыруы мүмкін.

2. Қызметкерлердің негізгі міндеттері қандай?
3. Жұмыс берушілердің

негізгі құқықтары мен міндеттері қандай?
4. Еңбек шартын жасасу және бұзу тәртібі қандай?
5. Жұмыс уақыты мен демалыс уақыты дегеніміз не?
6. Жұмысшыларға еңбекақы төлеу қалай ұйымдастырылады?