Саба?ты? та?ырыбы: Мемлекеттерді? ??рылысы

бар: республикалық және монархиялық басқару; Республикалық және

монархиялық басқарудың әкімшілік территориялық құрылысында қандай
айырмашылықтар бар екендігін түсіндіру.
Дамытушылық:
Оқушылардың дүние танымын дамыту.Өздігінен жұмыс істеуге
дағдыландыру. қазіргі дүние жүзі елдерінің топтастырылуы мен типологиясы; мемлекет аумағы және мемлекеттік құрылымы; елдердің басқару формалары мен әкімшілік-аумақтық құрылымы; халықаралық ұйымдар жайлы мәліметтер айтылады.
Тәрбиелік:
Оқушыларды білімге жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу. Картадағы сандық өзгерістер аумақта соғыстың салдарынан болған жер бөліністеріне, кей жағдайда мемлекеттің ерікті түрде аумағын беруіне байланысты болып келуін түсіндіру.

«Мемлекеттердің құрылысы»

технологиясы

Белгіленген технологияны іске асыру әдістері:
1.Ізденіс әдісі.
2.Картамен жұмыс.
3.Тірек-сызба арқылы жұмыс жасау.
4.Интерактивті

әдістер.
5.Аралас және ауызша сұрау
6.Оқулықпен жұмыс
7.Бақылау және бағалау

Пәнішілік байланыс:
Материктер мен мұхиттар географиясы - Дүние жүзінің саяси картасы
Дүние жүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясы – Дүние жүзінің саяси картасының қалыптасуы және мазмұны.

Пәндер аралық байланыс (қамтитын және қамтылатын пәндер):
Қамтитын:
Экономикалық және әлеуметтік география- Ресейдің ұлттық- мемлекеттік құрылысы
және әкімшілік- территориялық бөлінуі.
Саяси география - Қазіргі дүние жүзі саяси картасының негізгі белгілері
Қамтылатын:
Саясаттану - Саяси билік және мемлекеттік билік
Қоғамтану – Саясат және мемлекет

Сабақтың жабдықталуы
Көрнекті құралдар:
Қазіргі дүние жүзінің саяси картасы. сызбанұсқа: Саяси картаның өзгеруіне
әсер ететін факторлар
Дүние жүзінің саяси картасы
1-8 кестелер
1- схема « Дүние жүзінде мемлекеттің басқару түрлері »
2 – схема «Әкімшілік-территориялық құрылыс түрлері »
Үлестірме материалдар:
1,2 нұсқадағы тесттер, тарқатпа материалдар
Техникалық оқу құралдары:
Интерактивті тақта, электронды оқулық География 10 сынып.
Проектор, компъютер, экран, слайдтар, дискілер «Дүние жүзінің саяси картасы»

Оқу-әдістемелік құралдар:
Негізгі:
1. В.П.Максаковский, Ш.М.Надыров. Экономикалық және әлеуметтік әлем географиясы.
Алматы: «Просвещение-Казахстана» 2004г.
2. Е. Ахметов, Т. Увалиев, Қ. Ахметов. Дүние жүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясы.
Қоғамдық – гуманитарлық бағыт, Алматы «Мектеп» 2006 ж. 5-11 беттер
Қосымша:
1. География 10, жаратылыстану-математикалық бағыты, Алматы «Мектеп» 2010 жыл. 75-78 б.
2. Полулях Л.Н. Дүние жүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясы 2 бөлім.
Тәуелсіз мемлекеттер достсатығының елдері 10 сынып / Қазақ тіліне аударған М. Б. Жакиянова –
Алматы: « 8 & 8», 2010 жыл.
3. Оқушының жеке жұмыс істеуіне арналған тапсырмалары бар дәптер 1 – 7 тақырып 3- 24 бет.

сабаққа дайындығын
2. қадағалау, түгелдеу, көңіл-күйі, денсаулығымен қызығу,
3. «Заман

тынысы» апталық саяси жаңалықтармен таныстыру.

II. Сабақтың мақсаты мен жоспарын хабарлау (5 мин):
Оқыту модулі А 1.2.
1. Дүние жүзі елдерінің мемлекеттік құрылысы.
2. Әкімшілік территориялық құрылыстың негізгі түрлері

Дүние жүзі елдерінің мемлекеттік құрылысы. Басқарудың негізгі екі түрі: монархиялық,
республикалық туралы түсінік қалыптастыру.
Монархия дегеніміз - мемлекет басшысы император, король, герцог, князь, сұлтан
және т.с.с. болып келетін басқару түрі.

артқа

республикалық туралы түсінік қалыптастыру. Монархия дегеніміз - мемлекет басшысы император,

король, герцог, князь, сұлтан және т.с.с. болып келетін басқару түрі.
Монархия абсолюттік және конституциялық болып бөлінеді.
Абсолюттік монархия - монархтың билігі шексіз болады (Бруней, Бахрейн, Катар, БАӘ,
Оман және т.б.).
Конституциялық монархия - жоғары мемлекеттік билік конституциямен шектеледі
(Бельгия, Ұлыбритания, Испания, Дания, Норвегия, Марокко, Жапония).
Монархияның тағы бір түрі - монарх шіркеу басшысы болатын теократиялық монархия
( Ватикан). Республика дегеніміз - заң шығаратын ең жоғары үкімет билігі сайланатын
өкілетті орган парламенттің, ал атқарушы үкімет билігі - үкіметтің қолында болатын басқару
түрі.
Унитарлық мемлекет (латынның - бірлік деген сөзінен шыққан) - елде бірыңғай заң шығарушы
және атқарушы өкімет билігі болатын әкімшілік-территориялық құрылыс түрі.
Федерациялы мемлекет (латынның «одақ», бірлестік деген сөздерінен шыққан) - бірыңғай
(федералдық) заңдармен және үкімет органдарымен қатар, өздерінің заң шығарушы,
атқарушы және сот органдары болатын жекелеген территориялық құрылымдары
(республикалар, провинциялар, жерлер, штаттар және т.с.с.) бар әкімшілік – территориялық
құрылыс түрі.
Мұндай мемлекеттерге Ресей, АҚШ, Үндістан, Бразилия, Нигерия т.б. жатады.
Мемлекеттердің бірігуінің енді бір түрі конфедерация. Біршама шектеулі мақсаттарға жету
үшін (әскери, сыртқы, саяси және т.б.) құрылады (Швейцария) мемлекеттері туралы
түсінік беру.

артқа

мин):
Үйге берілген тапсырманы «Дүние жүзінің саяси картасы» тақырыбы бойынша-
« Ми

шабуылы», «пікірталас» интерактивті технологиялар арқылы қорытындылау:
Дүние жүзінің саяси картасының обьектілері.( саяси географиялық өзгерістерді, тәуелсіз жас мемлекеттердің пайда болуын,елдердің қосылуын,
ыдырауын, атаулары мен астаналарының өзгеруі т.б. жатады. )
2. Қазіргі заманғы саяси картаның қалыптасуын қанша кезеңге бөлеміз? Ежелгі кезең
(б.з. 5 ғасырға дейін), ортағасырлық кезең, (5- 15ғ. )
3. Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін саяси картада кандай өзөгерістер болды?
4. Халықаралық ұйымдар туралы пікірталаста оқушылардың еркін ойлау қабілеттерін
дамыту.(ЕО, НАТО, ЮНЕСКО, АСЕАН, ОПЕК, т. б.)

Тапсырма 1. тест

артқа

құрылыс тәуелсіз және тәуелді елдер болып екіге бөлінеді. Тәуелсіз елдер

мемлекеттік атауға ие болды. Барлық мемлекеттің ¾-і республикалық дәрежеге ие.
Республиканы бөлу мемлекеттің басшысына байланысты болады. Республикаларда
мемлекеттің басшысы президенттің мәртебесі жоғары болады. Парламенттік республикаларда
үкіметтік жұмыстарды президент атқарады.
Басқару жүйесі аралас болған мемлекеттерде президент пен парламент басқарады,
олар бір-бірін қадағалап отырады.
Монархия жер шарында көп емес. Монархияның билігі шектеулі. Монархиялық билікті
конституция және парламенттік билік шектеп отырады.Монархияның бір бөлігін
конституциялық деп атады,соның ішінде көп ғасырлық тарихы бар Ұлыбритания елі.
Әлемде абсалюттік монархия бар жоғы алтау ғана қалды. Монархияның тағы бір түрі шіркеу
басшысы монарх болатын теократиялық монархия.
Қай елдің болса да, мемлекеттік құрылысы ең алдымен ондағы басқару түріне байланысты.
Басқарудың негізгі екі түрі бар.

артқа

¾- республикалар болып табылады. Республика дегеніміз заң шығаратын ең жоғары

өкімет билігі
сайланатын өкілетті орган парламенттің, ал атқарушы билік үкіметтің қолында болатын басқару түрі.
Саяси тәуелсіздікті жеңіп алғаннан кейін азат болған елдердің көпшілігі мемлекетті басқарудың
республикалық түрін қабылдады. Египет,Эфиопия,Иран секілді мың жылдық монархиялар да
республикалар болып жарияланды.Республикалар екі түрге бөлінеді: президенттік, парламенттік.
Президенттік республикада – президент өте үлкен басымдылыққа ие бола отырып,үкіметті өзі
басқарады.
Парламенттік республикада – басты тұлға президент емес, ол үкімет басшысы болып табылады.
Монархиялық басқару- әлдеқайда аз таралған, өйткені дүние жүзінде не бары 30 монархия бар.
Европада-12, Азияда-14, Африкада-3, Мұхиттық аралда-1. Монархия дегеніміз – мемлекет басшысы
император, король, герцог, князь, сұлтан және т.б. болып келетін басқару түрі. Мұндай жоғары өкімет
билігі атадан балаға мұра ретінде беріліп отырады.
Монархияда үш түрге бөлінеді: теократиялық монархия,конституциялы монархия, абсолюттік монархия.

артқа

құдай)
монархия деп аталады.
Абсолюттік монархияда монархтың билігіне мүлде шек

қойылмайды. Монарх заң шығарушы және атқарушы өкімет билігін өзі жүргізеді, сонымен қатар, ол қорғаныс министрі, жоғары сот және діни басшы болып табылады.
Конституциялық монархияда заң шығару билігі-тек парламенттің қолында, ал атқарушы билікті
тек үкімет жүргізеді. Монарх мемлекет символы ретінде патшалық етеді, бірақ басқармайды.
Дүние жүзігдегі ең көне конституциялы монархиялы ел Ұлыбритания.

артқа

түрлері

артқа

байланысты болады.Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы және федерациялы
елдер

болып бөлінеді.
Унитарлы мемлекет- (латынның unitas бірлік деген сөзінен шыққан) парламенттің шығарған
заңы бүкіл аумаққа бірдей таралып, әкімшілік-аумақтық бірліктер (мысалы,облыстар) тікелей
үкіметке бағынып,ортақ заң жүзеге асырылады.
Федерациялы мемлекет- (латынның foederatio-одақ, бірлестік деген сөздерінен шыққан)-бірыңғай
(федералдық) заңдарымен және өкімет органдарымен қатар, өздерінің заң шығарушы, атқарушы
және сот органдары болатын жекелеген территориялық құрылымдары (республикалар, провинциялар,
автономиялар, штаттар, т.с.с.) бар әкімшілік-аумақтық құрылыс. Дүние жүзінде әкімшілік-аумақтық
құрылыс федерация болып табылатын 20-дан астам мемлекет бар.

артқа

Украина, Венгрия, Италия
Ресей, АҚШ, Югославия, БАӘ, Малайзия, Үндістан, Нигерия, Эфиопия,

ОАР, Канада, Мексика, Венесуэла, Бразилия, Австрия, Бельгия, ГФР, Швейцария, Пәкістан

2- схема. Әкімшілік – территориялық құрылыс түрлері

артқа

–нұсқау 1; тест (тест –нұсқау 1; тест –(тест –нұсқау 1;

тест –нұсқау (тест –нұсқау 1; тест –нұсқау 2)

Оқулықтың қосымшасында берілген мағлұматтарды пайдаланып, "Дүние жүзі елдерінің
мемлекеттік құрылысы" деген тақырыпта кесте құрастырыңдар.

1-кесте Мемлекетті басқару формасы

артқа

Кесте, диаграммамен жұмыс

қосымшасында берілген
мағлуматтарды пайдаланып, мемлекеттерді аумағының көлемі мен халқының санына

қарай топтастыра отырып, кестені толтырыңдар.

3-кесте

артқа

Теңізге шығу мүмкіндігі жоқ елдерді бөліп жазыңдар.
4-кесте
5-кесте
артқа

8-кесте
- Дүние жүзі елдерінің мемлекетінің басқарудың неше түрі бар? (2

түрі: республика, монархия)
- Дүние жүзі елдерінің мемлекеттік құрылысы? (унитарлық, федерациялық)
- Дүние жүзінде неше монархия бар? (31 монархия: Еуропада – 12, Азияда – 14,
Африкада – 3, Мұхиттық аралдарда - 2)
- Монархиялық басқару дегеніміз? ( Ең жоғарғы билік иесі – монарх болып табылады әрі ол атадан балаға мирастыққа беріліп отырылады )
Ұлыбритания Достастығының саяси экономикалық бірлестігіне қандай мемлекеттер кіреді?
(«Британ Ұлттар Бірлестігі» 70 жылдан аса өмір сүруде, оған 50 мемлекет кіреді. )
- Доминион дегеніміз не? ( отарға айналған елді айтамыз)
- Егеменді мемлекет дегеніміз не? (Тәуелсіздігі тән алынған мемлекет.)
Федеративтік мемлекеттерді ата: (Ресей, Еуропада-5, Азияда- 5, Африкада – 4, Америкада-7,
Австралия мен Мұхиттық аралдарда -2 )

артқа

ата.
Республикалық ел басқару түріне жататын елдерді ата.
Конституциялық монархия елдері.
Абсолюттік монархия

сақталған елдер.
Басқарудың монархиялық формасы сақталған елдерді түсіру кескін картаға.
Саяси әкімшілік құрылымы жағынан федеративтік мемлекеттерді белгілеп түсіру кескін картаға.
Елді Республикалық басқару формасы қандай түрге бөлінеді?
Елді монархиялық басқару түрлері қандай?
Дүниежүзіндегі мемлекеттік құрылымының қандай түрлерін білесіңдер?
Жаңа индустриялық елдер.

VII. Үйге тапсырма беру (5 мин):

артқа

мәселелер:
халықтың саны және ұдайы өсуі.
демографиялық дағдарыс,
демографиялық жарылыс,
демографиялық саясат.
Үй

тапсырмасын орындауға ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі:
В.П.Максаковский, Ш.М.Надыров. Экономикалық және әлеуметтік әлем географиясы. Алматы: «Просвещение-Казахстана» 2004г.

Қосымша:
1. География 10, жаратылыстану-математикалық бағыты, Алматы «Мектеп» 2010 ж. 78-85 б.
2. Полулях Л.Н. Дүние жүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясы 2-ші бөлім. Тәуелсіз мемлекеттер достсатығының елдері 10 сынып / Қазақ тіліне аударған М. Б. Жакиянова – Алматы: « 8 & 8», 2010 жыл.
3. Оқушының жеке жұмыс істеуіне арналған тапсырмалары бар дәптер 8-тақырып. 3 -4 б.

артқа