Ойын технологиясы ар?ылы халы? аспаптарымен таныстыру

таныстыру.

Чорғанова Күләш Нұрсапақызы

2015 ж

Жобаның мақсаты:
Ойын технологиясы арқылы оқушылардың шығармашылық белсенділіктері мен

қызығушылығын арттыру .

Бүгінгі күнде жас ұрпақтың санасына туған халқына деген құрмет пен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты сіңіру, сондай-ақ ана тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеп, халықтық салт-дәстүрлерді аялай, ардақтай тәрбиелеу.

қалыптастыру.
Міндеті:
-қазіргі қоғамда қолданыста жүрген саз аспаптарын

анықтап, қолданыс аясына тоқталу;
-қазақ халқының музыкалық аспаптарына қатысты
зерттеулерді жан-жақты қарастыру;
- адам іс-әрекетіне қатысты саз аспаптары мен олардың
өзіндік ерекшеліктеріне тоқталу;

беру саласында жаңа инновация болып табылады.
Жоба өзектілігі:
Жас ұрпақты қазақ

халқының ұмыт болып бара жатқан ұлттық музыкалық аспаптарымен таныстыру. Өйткені оларда халықтың ғасырлар бойы жинақталған бай тәжірибесі сақталған, ұлттық рухани байлықтың қайнар көзі мен мүмкіндігі көрініс тапқан. Сол себепті де қазақы тәрбие, оның ішінде ұлтымыздың музыкалық аспаптарын зерттеу, олардың халық арасындағы маңызын зерттеу жұмысымыз-дың өзектілігін айқындайды.

Ел өмірі мен өнер шежіресінің ажырамас тармағы ретінде қарастырылатын кешенді ғылыми-зерттеу нысанына айналып отыр.

өзін-өзі басқаруы, елге, жерге деген құрметі, эстетикалық талғамы кеңейеді. Аспапта

ойнауға құлшынысы, талпынысы күшейеді

көз жетеді.

музыкалық аспабы. XIX ғасырда қазақ халқының тұрмысында анағұрлым кең тараған

музыкалық аспап екі ішекті домбыра болатын. Егер бұрынғы заманда көне аспаптар ән, жыр, ертегі-аңыздарды сүйемелдеу үшін ғана қолданылған болса, енді домбыра жеке шығарма орындауға арналып, күрделі аспаптардың қатарына қосылды.

Аңыз деректеріне сүйенсек, бұл аспап көне түркілер мен қыпшақтар арасында

кең таралған, танымал аспап. Қазақ жерінде археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген кезде табылған. Көне заманда бұл аспапты аңшылар ұстаған. Зерттеушілердің айтуы бойынша, адырна аспабының көне түрі садаққа ұқсайды. Кейін марал, бөкен, бұғы, киік, арқар тәрізді аңдардың тұлғасына ұқсас болып келген, мүйіз бен құйрық арасына ішектер тартылған екен.

бақсылар ұстанған. Әдетте, олар асатаяқты қылқобыз бен даңғыраның үніне қосып

қолданатын болған. Асатаяқ жасалу тәсіліне қарай "күмбезде, "жалпақ басты", "ай басты", "жылан басты", "сопақша", "қалақша", т.б. болып келеді. Оларды ырғақтатып, сілкіп, шайқап ойнайды. Асатаяқ емен, үйеңкі, қайың, долана секілді қатты ағаштардан жасалады. Бетіне әр түрлі салдыр-гүлдір, шулы дыбыс беретін темір салпыншақтар, сақиналар, шығыршықтар тағылады.

аспап тұрмыста кеңінен пайдаланылған. Аңшылық пен саятшылық кезінде аң-құстарды, мал

баққанда төрт түлікті үркіткен. Сондай-ақ, жаугершілік заманда дауылпазды қаға отырып, әскербасылар белгі беріп, сарбаздарды бір жерге шоғырландырған. Балгер-бақсылар аруақтармен тілдескенде және адамдарды емдеген кезде қолданған. «Қыз қуу», «қазақша күрес», «арқан тарту» т.с.с. ұлттық ойындар дауылпаз сүйемелдеуімен өткізілген.

Ертеректе ел арасында сақталған көне жетігеннің ішегі аттың қылынан тағылып,

тиектің орнына асықтар пайдаланылатын болған. Аспаптың құлақ күйі осы асықтарды әрлі-берлі жылжыту арқылы келтірілген. ішек сандары жетеу болғандықтан, аспап Жетіген аталған.
18 ғ-да қазақ даласын аралаған саяхатшы-этнографтар И.Лепехин, И.Георги, т.б. екі ішекті домбырадан басқа көп ішекті аспаптардың да болғандығын жазады.

Аспап иленген ешкі терісінен жасалады. Қамыс тілі мен тесіктері бар.

Аспап аузын арнайы тығынмен бекітеді. Дыбыс шығаратын екі сырнай түтікше бекітеді. Желбуазды мойынға асып алып жүру үшін оған қайыстан бау бекітеді. Аспап сырт келбеті меске ұқсас болады. Желбуаз аспабы ерекше күтімді қажет етеді. Күйе түспес үшін оны тазалап, бірқалыпты температурада ұстап тұрады.

бар аспап. Қылқобыз аталуы да осыдан болар. Қобыз үнінің төмендеп

қайта жоғарылап дыбыс шығаруы — шектеріне саусақтың ұшын ғана тигізіп, сәл ғана басып шертіп, керілген қылды ысқышпен үйкеп ысқылап тарту арқылы ысқышты аспапқа «іліп қойғандай» етіп көлденең ұстап ысқылап сүйкеп-сүйкеп көсеп-көсеп жібергенде флажолетті обертонды қою-қошқыл сазды мұңлы болып шығады.
Оны ұқсатады: « — Оның даусы аспаптың ішегін аттың жалынан керілген қылдан тартылған еспе ысқышпен үйкелегенде аққудың үніне ұқсас дауыс шығады» — дейді (П. Паллас). Енді біреулер қобыз үнін адам даусына ұқсатады (Б. Сарыбаев) ащы, зарлы, өксікті үн шығарады деген де пікір айтады.

аспап өзге аспаптардан өзіне ғана тән үнімен ерекшеленеді.
Аспапты жасап шығару

шеберге аса үлкен қиындық тудырмайды. Ені 2-3 см, ал ұзындығы 10-15 см болады. Жұқа ағаштар кесіліп, бір жіпке я сымға тізіледі. Жұқа ағаштар бір-бірімен беттескен кезде араларында саңылау болуы керек. Бұл дыбыс жаңғырығының жақсы болуына ықпал етеді. Сақпан тасжарған, ырғай, сондай-ақ, жеміс ағашынан жасалады.

Ағаштан жасалған шаңқобызға жіп байланып, сол жіпті серпіп тарту арқылы

ортасындағы тілше тербеліп дыбыс шығарады. Ол ашалы сым темірден не күмістен жасалған. Шаңқобыз арасына бекітілген тілін саусақпен шалып тарту арқылы орындалады. Негізгі дыбысы (тоны) тілдің мөлшеріне байланысты. Дыбыс көлемі бір октава шаңқобыз тартушы тіл қимылы арқылы да түрлі дыбыстар шығарып отырады. Кейде орындаушылар саусақтарына коңырау іліп алып та ойнайды.

соғып тұратын үскірік салқынның ызыңдаған дыбысына келгендіктен ел арасында Үскірік

деген атауға ие болған. Үскіріктің дыбыс бояуы сазсырнайдың тембріне ұқсас; дыбыс диапазоны 2-октаваның до, ми, фа, соль ноталары ғана ойналады. Үскіріктің ұзың 12 см, биіктігі 5,8 см, ал үрлейтін тесігінің кеңдігі 7,7 см болса, оның оң жағындағы тесігі 0,5 см, ал сол жағындағы тесігі 0,4 см-дей. Халықтың аңыз әңгімелерінде Үскіріктің тасбақаға, түйеге, құсқа ұқсайтын түрлері болғандығы айтылады; оны көбіне балалар ойнаған әрі жеңіл әндерді орындауға пайдаланған. Қазақтың музыка аспаптары тарихын зерттеуші Б.Сарыбаевтың еңбегі нәтижесінде қайта туған Үскірік аспабы қазіргі уақытта “Отырар сазы”, “Сазген”, т.б. оркестрлер мен ансамбльдерде кеңінен пайдаланылады.

Бабыр; ауд. Б. Қожабекұлы. - 2-басылымы. - Алматы: Ататек, 1993.

- 447 б.
2.А.Диваев. Қамбар батыр. Ташкент. 1922.
3.Кобланды батыр: казахский героический эпос / сост.Кидайш-Покровская Н.В. - М.: Наука, 1975. - 446 с.
4.Ә.Қоңыратбаев. Қорқыт ата кітабы. – Алматы, 1986.
5.М.Әлдербаев. ДОМБЫРА ТУРАЛЫ АЗ-КЕМ ӘҢГІМЕ // Егемен Қазақстан. - 2008. – 27 ақпан(№ 51-54). - C. 1
6.Сартқожаұлы-нің  түріктану, алтайтану Орталығының қолжазба  қоры. Астана. 20

7.Б.Ш. Сарыбаев. Қазақтың музыкалық аспаптары. Алматы. «Өнер». 1981.
8.(Уәлиханов Шоқан. «Қазақ халық поэзиясының түрлері туралы»// Көп томдық шығармалар жинағы// - Алматы, 2010.- 376 б.)
9. Жұбанов А. Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жөнінен /Кітапта: Жұбанов А. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1966. – Б.307-321
10. З.С. Жәкішева. Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары. Алматы: «Алматыкітап баспасы». ЖШС. 20
11. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна” ЖШС, 2005