Жоба: Тарихи ?айраткерлер.

тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі: Альмишева Л.Ш.

композиторлар
IV. Ақын-жазушылар
V. Хандар
VІ. Билер
VІІ.

Қазақ батырлары

өнерін терең түсініп, оған деген қызығушылығы мен ынта жігерін ояту;
халықтық

мұраны құрмет тұтатын, халқымыздың асыл мұрасын қастерлеуге халық композиторларының, ұлттық аспаптарды білуге, насихаттауға тәрбиелеу.

Міндеттері:

тарихи мұра ретінде бағаланатын халық әндерінің түрлі ерекшеліктеріне бағыттай отырып, халықтық дәстүрді жаңаша қырынан зерттеп оқушыларының жұмысына осылайша үнемі назар аударылып, болашағына жол ашу, үлгі көрсету, бағыт беру.

тәрбие берудің ғасырлар бойы жинақтаған әдіс-тәсілдері мен тәжірибелері өте көп.

Адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы-салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Сол ұрпақты жан-жақты жетілген азамат тәрбиелеу үшін халықтың салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық рөлі орасан зор. Оқушылар санасына туған халқына деген құрмет мен мақтаныш сезімін ұялату, ұлттық рухты сіңіруде бұл жобаның алатын орны ерекше. Ел-жұрт уақыт озған сайын салт-дәстүрге жаңалық енгізіп, оны қоғамдық болмыс көріністеріне бейімдеп, өзгертіп ұлттық дәстүрді қастерлеуге үйретеді. Ұлттық дәстүрлерді сақтау, меңгеру келесі ұрпаққа табыс ету-бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Ата-бабаларымыздың өмір сүрген кезінен бастау алатын рухани мұратымыз-халықтық педагогика. Халықтық педагогика-тәрбиенің негізгі түйіні. Халқымыздың мыңдаған жылдар бойы тірнектеп жинаған рухани мұрасы.

Күтілетін нәтиже

Оқушылар нәтижесінде қазақ музыкасы мен өнерінің тарихы бойына жинақтайды, алған білімін дамытуды ары қарай жетілдіреді.
Айтыс өнері, театр, опера және балет, кино өнері туралы мағлұмат беру арқылы оқушыларды адамгершілікке, эстетикалық көзқарасының талғамының дұрыс қалыптасуына ықпал етеді;
Халықтың мәдени мұрасына қамқорлықпен қарауға, оны бағалай білуге үйретеді;
Халқымыздың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін қастерлейтін қазақ музыкасы мен өнерін құрмет тұтатын азамат тәрбиелейді.

сөздің кестесімен сәби жүрегін тербеп, ой санасын игі адамгершілікке жетеледі.

Сондықтан кең байтақ ата жұртта буын-буынына жалғасып, ұят-аят, әдеп көрген мейірім-шапағат салтанат құрды. Ең керемет сол, ән қанатында халық ойының тереңдігі, шексіз қиялы берік сақталып кейінгі ұрпаққа тарады. Мұның өзі отбасының Отан тұтастығына дейін тамырын үзбеген дәстүрге айналды. «Шілдехана» мен «Қаралы жоқтау» әндер аралығындағы ақын жанды сері халықтың ғұмыры осылай түзілген. Оның жан сарайын, пайым-парасатын, сұлу сазды әндерін тыңдап, айрықша бағалаған жандар көшпенділер өмірінің бұл ерекшелігін назардан тыс қалдырмаған.
Әр ғасырда қазақ жерін көктей шолып өткен француз, неміс, ағылшын, қытай, поляк, орыс саяхатшы-ғалымдарының даланың-күйі жайлы танысып, таңдай қаға жазған шыншыл сөздері осыны айғақтай түседі.
Қазақ әндерінің жанрлық сипаттары өте кең. Тұрмыс-салт әндері, махаббат, жастық күйі, табиғат лирикасы, туған жер, отаншылдық тақырыпты қамтитын өрісі тақырып ішінен сала-салалға бөлініп жатады. Сондай саланың бір тармағы халық тұрмысының асыл арнасын айқын бейнелейтін халық әндерінің жанры деп аламыз.
Халық тарихының алтын діңгегіндей саналатын өнер мұраларының бірегей саласына жататын ән арнасының негізгі бөлігі іспеттес халық әндерінің ұрпақ тәрбиелеудегі рөлі өте зор. Себебі, халық әндерінің қай-қайсысын алсаңыз да оның астарында адамгершілік пен ізеттілік, ұлағаттылық, сезім байлығы, көркемдік, әдемілік жатыр. Халық әндері арқылы халықтың сана-сезімі, ой-өрісі, өмір тәжірибесі кеңейіп отырған.

Узлаг Тархани) (870-950) –
Аристотельден кейін дүние жүзілік білім мен мәдениеттің

екінші ұстазы атанған данышпан, ойшыл, энциклопедист ғалым.
Әйтеке би ( шын аты Айтық) Байбекұлы (1689 – 1766) – қазақтың атақты шешен биі.
Төле би Әлібекұлы (1663 – 1756) – қазақ халқының қоғам қайраткері, атақты шешен.
Қазыбек би Келдібекұлы (1667 – 1763) – қазақтың атақты биі.
Әбілқайыр хан (1693 – 1748) – қазақ ханы.
Дулати. Мұхаммед Хайдар Дулати ( 905 һижра жылы (1499), Ташкент – 958 һижра жылы (1551), Кашмир уәлаяты, Үндістан) – белгілі тарихшы, әдебиетші.
Ахмед Яссауи (т. ж. белгісіз – 1166) – он екінші ғасырда өмір сүрген ақын.
Сүйінбай Аронұлы ( 1815 – 1898) – қазақ ақыны, айтыс өнерінің жүйрігі.
Абай ( Ибрагим) Кунанбаев ( 1845 – 1904) – қазақтың ұлы ақыны, ойшыл, философ, композитор, қазақ жазба әдебиетінің негізін классигі.
Қорқыт Ата ( 8 ғасырда туылған - өлген жылы белгісіз) – атақты ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері.
Абылай хан ( шан аты Әбілмансұр) ( 1711 – 1781) – қазақ ханы, батыл қолбасшы.
Құрманғазы Сағырбайұлы ( 1806 – 1579) – қазақтың күйші – композиторы, домбырашы, халық музыкасындағы аспаптық музыканың ( күйдің) классигі.

850 – 950) – гений, мыслитель, ученый – энциклопедист, признан

вторым авторитетом во всемирной культуре после Аристотеля.
Айтеке би (настоящее имя Айтык) Байбекулы (1689 – 1766) - известный казахский би (судья), оратор.
Толе би (1663 – 1756) Алибекулы – общественный деятель казахского народа, известный оратор. Ведущий би (судья) Старшего жуза.
Казыбек би (1667 – 1763) Келдибекулы – известный казахский би (судья).
Абулхаир хан (1693 – 1748) – казахский хан.
Дулати. Мухаммед Хайдар Дулати (1499 – 1551) – известный историк, литератор.
Ахмед Яссауи (год рождения неизвестен – 1166) – поэт, мыслитель ХІІ века, святой суфий.
Суюнбай (1815 – 1898) Аронулы – казахский акын, непревзойденный мастер айтыса.
Абай (Ибрагим) Кунанбаев ( 1845 – 1904) – великий казахский поэт, мыслитель, философ, композитор, основоположник казахской письменной литературы, классиг.
Коркут Ата (родился в VIIІ веке – дата смерти неизвестна) – знаменитый поэт, непревзойденный исполнитель кюев, персонаж легенды.
Абылай хан (настоящее имя Абильмансур) ( 1711 – 1781) – казахский хан, мужественный полководец.
Курмангазы (1806 – 1879) – великий казахский композитор, исполнитель кюев, домбрист, классиг казахской инструментальной (кюй) музыки.

Tarkhani) 870 – 950.
He is a famous qenius, philosopҺer, scientist-

encyclopedist who is called the second world authority in culture af ter Aristhotel.
Aiteke bi (the true name is Aityk) Baibekuly (1689 – 1766) – the famous Kasakh bi ( ajudqe and speaker)
Tole Bi (1663 – 1756) – Alibekyly – the public leader, well – known speker, judre. Leadihq bi
( a judqe) of Senior Zhuz (Southern Kazakhstan), Tole bi liked to study from the very childhood.
Kazibek bi (1667 – 1763) Keldibekyly – the famous Kazakh bi (a judqe).
Abulkaiq Khan (1693 – 1748) is the famous Kazakh khan.
Dulaty. Mykhammed Khaidar Dulaty (1499 – 1551) is a famous historian, writer.
Akhmet Yassavy (the year of biqth is unknown – 1166) – is a poet – philosopher of 12 century.
Suyunbay (1815 – 1898) Aronyly – Kasakh akyn the unsurpassed master jf «the aitys».
Abay (Ibraqim) Kunanbaev (1845 – 1904) – the qreatest Kazakh poet, thinker, philosopher, composer, the founder ahd classic of Kfzakh written literature.
Korhut Ata (mas born in 8 century – the date of his death is unknown) is a famous poet, unsurpassed master of kuys (national instrumental melodies), the character of many national leqends.
Abilay Khan (the true name is Abilmansur) (1711 – 1781) is the famous Kazakh Khan and brave commander.
Kurmanqazy (1806 – 1879) Saqirbayuly – the qreatest Kazakh composer, performer of kuys (national instrnental melodies), dombra (the nationfl musical instrument) player, the very famous classic of Kazakh instrumntal music.

бермейді. Өз жанынан еш нәрсе шығармай-ақ біреудің шығарғанын жаттап алып

та жыршы атануы мүмкін.
Жырау - әрі ақын, әрі шешен. Ең алдымен, ырғағы бар, ұйқасы бір белгілі өлшемге жататын өлеңді жыраулардың өздері шығаратын болуы шарт. Екіншіден, жыраудың сөздері терең мағыналы, сырты сұлу шешен сөздер, нақыл сөздер болып келуі керек. Үшіншіден, әлеуметтік өмірде кейінгілерге үлгі боларлықтай терең ойлы пікір айтуы қажет. Сонда ғана ол шын мәнісіндегі жырау атағына ие болады.
Асан Қайғы
Доспамбет жырау
Қазтуған жырау
Шалкиіз жырау
Ақтамберді жырау
Жиембет жырау
Үмбетей жырау
Бұқар жырау

Ата – знаменитый поэт, непревзойденный исполнитель кюев, персонаж легенды.
По сведениям

документальных рукописей гениальный старец прожил 195 лет. Служил визирем при трех ханах. История называет имена ханов Игнала, Коль-Еркена, Канлы-хожи, которым он был опорой.
Коркут ата разработал первые законы: о признании земли предков главным фактором, о защите ее от врагов, об использовании земли и воды по определенному порядку, о разумном решении спорных вопросов, о наказании виновных лиц. В народе часто звучала поговорка: «Коркут ата сказал...» Эта поговорка отражала непререкаемый авторитет Коркута во всех концах казахской степи. Он считался признанным родоначальником казахской музыки, песенного искусства и кюев, гениальным композитором, создавшим первые мелодии. До сих пор пользуются и считаются классическими произведения, как «Кюи Коркута», «Мелодии Коркута» и др.
Поэт, оратор, музыкант, композитор, - Коркут является легендарным создателем самого «духовного» казахского музыкальнгого инструмента – кобыза. Кобыз в средние века звучал только в руках «бахсы» - шаманов, жрецов древних языческих ритуалов, магов. Звучание кобыза настолько необычно, настолько завораживает слушателя, что существует поверье о живущей в кобызе душе человеческой.

– атақты ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Жазба ескерткіштердегі деректер

бойынша Қорқыт ата 195 жыл жасаған қарт данышпан. Үш хан тұсында уәзірлік қызмет атқарған. Тарихта Қорқыт ата ықпалында болған Инал, Көл – Еркен, Қаңлықожа хан аттары аталады. Бұл хандардың Жетісу (Алмалық, Ыстықкөл), Талас, Сайрам, Қазығұрт, Қаратау, Сыр бойы, Орталық Қазақстан (Ұлытау, Кішітау, Есіл, Нұра, Сарысу), Торғай өлкесі, Ертіс бойы мен Алтайда әкімшілік құрғандығы тарихтан белгілі. Қорқыт ата осы тұста әлеуметтік жора (заң негізін жасап, оны; ата – баба жасаған мекенді ұйық деп білу, оны сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер – суды белгілі тәртіппен пайдалану, дау – жанжалды ақылмен шешу, кіналы болған адамды жазалау сияқты салаларға бөлді». Ел аузында «Қорқыт ата айтты» деген мәтелдер жиі кездеседі. Қорқыт атаның тек қана асқан күйші емес, қазақ музыкасының, ән – күй өнерінің атасы, оның шын мәніндегі күйші – композиторы болғандығын елі ішінде сақталған «Қорқыт күй», «Қорқыт сарыны» тағы басқа музыкалық шығармалары дәлелдйеді.

his death is unhnown)
Korkhut Ata (was born in 8 century

– the date his death is unhnown) is a famous poet, unsurpassed master of kuys (national instrumental melodies), the charcter of many nftional legends. According to the inf ormation of ancient manuscripts the great oid man Korkhut Ata had lived 195 years. Three diff erent Kazakh Khans heeded him as a mihister, we hhow their names from the history: Inal, Kol – Trken. Kanly – Hodzha. Korkhut Ata worked out the first laws of the ackhowledgemeht of ahcestors lahd as the main factor, the laws about its defence against outer enemies and about using water ahd land in the certain order. There are some laws by Korkhut Ata about wise decision of contraversial diestions and punishment of the guilty. There is a proverd in Kazakhstan: “Korkhut Ata said...’ This proverd reflects his indisputable aurhority ih Kazakh steppe.
Korkhut Ata was considered to be recognized as a f ounder of Kazakh music art of sihging, the real composer, who’ d made the first Kazakh tunes and melodies. His musical compositions such as ‘The Kuy of Korkhut”, “The Tunes of Korkhut” ahd others are still popular now and cohsidered to be classical.
A poet, speaker, musician, composer – Korkhut Ata is a legehdary creator of the most spiritual Kazakh musical ihstrument. This is kobuz. In the Middle Ages the kobuz was played only by “a Bakhsy”-i.e. a priest, “shaman” of the ancient pagan rituals. The resonance of the kobuz is so uncommon, it charmed the listeners so much, that there was a superstition about alive soul living in it.

жөнімен таратқанда, Орта Жүз өз ішінде Арғын,
Найман, Қоңырат, Қыпшақ,

Керей, Уақ болып алты арыс ел құраса, соның Керейінен-Абақ және Ашамайлы аталары тарайды. Абақ Керей өз ішінде он екі атаға бөлінсе, соның бір атасы Жастабан ұрпақтарынан Байжігіт туады.
Байжігіттің өмір сүрген кезеңі Шыңғысханның қанды жорығынан көп зардап шеккен Керей тайпасының ата қоныстан ірге көтеріп, жаңа қонысқа орныға қоймаған беймаза шақ болған. Бес жасында ата-анадан жетім қалған Байжігіт өмірдің қиындығын көре жүріп, халық басындағы ауыртпалықты көкірегіне тоқып өскен. Бұл жолда оның жұбаныш тауып, халық қасіретіне араша түсері де домбырасы болған.
Байжігіт шығаған күйлердің мол нұсқасы Шығыс Түркістанда, Өр Алатайда, Семей облысының Шұбартау аудданында күні бүгінге ддейін тартылады. Әйгілі күйшінің мұрасын зерттеп, халқымыздың рухани игілігіне айналуына М.Мағауин, О. Хаймоддин, Т. Әсемқұлов сияқты ғалым-зерттеушілеріміз бен өнерпаз домбырашыларымыз көрп еңбек сіңіріп жүр.
Байжігіттің күйлері. «Азат» (екі нұсқасы бар), «Алмажай», «Аңшының зары», «Ақтабан», «Арман», «Әлдисұр», «Беласар», «Бөкен жарғақ», «Бұлғын сусар», «Былқылдақ», «Дәлдірең торы», «Жетім торы», «Жұмағұл», «Ерке атан», «Қайың сауған», «Қара жорға», «Қашқан қалмақ», «Қоңырат», «Қосбасқан», «Қособа», «Қос сиыр», «Кербалақ», «Көкейкесті», «Көңіл», «Көктөбе», «Күншуақ», «Көкбалақ», «Көк қаршыға», «Нарын», «Сара би», «Секіртпе», «Сылаң торы», «Тоғыз тоты» т.б.

Азау қаласында туады. Сол кезде Донның төменгі ағысын, Азау маңын

мекендеген Кіші Орданы билеуші әскери шонжарлар тұқымынан шыққан болашақ жырау заманы мен ортасының талабына сай тамаша тәрбие алып өскен сияқты. Доспамбеттің бүкіл Дешті-Қыпшақты жақсы білгені, Стамбұл мен Бақшасарайда да болғаны, сахара тұрмысымен қатар мұсылман кенттерінің жайына да қаныққаны аңғарылады. Өз заманындағы талай әскери жорыққа қатысқан жауынгер жырау туыстас түркі тайпаларының арасындағы көп қырқыстың бірінде, 1523 жылдың бас кезінде Астрахань түбінде қаза табады. Өмірмен қоштасқан сәтінде Доспамбеттің жасы әлі отызға да толмаған еді.

атанып кеткен Хасан Сәбитұлы 1361-1370 жылдар аралығында Еділ бойында туса

керек. Тарихи аңыздар Асанның әкесі саятшы екен дейді. Қазан төңкерісінен бұрын жасаған қазақ тарихшыларының еңбегіне қарағанда, Асан Алтын Орда ханы Ұлығ-Мұхамедтің ықпалды билерінің бірі болады. ХҮ ғасырдың 20 жылдарында Ұлығ-Мұхамед Ордадан қуылғанда Асан өз әміршісімен бірге кетеді. Көп ұзамай Қазанда билік құрған Ұлығ-Мұхамедтің ақылгөйлері қатарында болған ақын, хан өлген соң Дәшті-Қыпшаққа қайтып оралады. 1450 жылдарда Әбілхайыр ұлысындағы тартыс кезінде Керей, Жәнібек сұлтандарды жақтайды. 1456 жылы Шу алқабында Қазақ Ордасы құрылған кезде Асан жаңа мемлекеттің ұраншысына айналады. Сірә, Асан қазақтардың бұрынғы Көк Орда жеріндегі үкімі артып, қазіргі Қазақстанның орталық және солтүстік-батыс алқабын қайтадан иеленген уақыты – 1465 жылы әлі тірі болса керек. Аңыздың айтуынша, ақын Сарыарқада – Ұлытауда дүние салыпты.
Сәбитұлы Асан XIV ғасырдың 60-70 жылдар аралығында Еділ бойында дүниеге келген. Халидұлы Құрбанғали өзінің «Тауарих хамса» атты еңбегінде әйгілі Майқы биді Асанқайғының арғы атасы еді дейді.
Асанқайғының өмір сүрген кезеңі Алтын Орданың шаңырағы шайқалып, ұсақ хандықтарға ыдырай бастаған кезі. Асанқайғы өз кезіндегі Берке, Ұлығ-Мұхамед, Әбілқайыр сияқты хандармен, Керей (Гирей), Жәнібек сияқты сұлтандармен заманы ғана бір емес, сонымен бірге аласапыран оқиғаға толы осынау тарихи кезеңнің ахуалына ықпалын жүргізген тұлғалардың бірі. Ол Дешті Қыпшақтан енді дараланып, енді қоныс орнықтыра бастаған қазақ халқының ертеңін ойлап, еңсесін көтеруді өмірлік мұраты еткен дала абызы. Асанқайғы ел қамы, халық тағдыры туралы толғаныстарын күй тілінде де жеткізіп отырған. Бүгінгі күнімізге оның «Ел айырылған», «Асанқайғы», «Желмаяның жүрісі», «Зар» сияқты күйлері жеткен.
«Ел айырылған» күйінің құрылысы қарапайым болғанымен, сарын-сазынан терең күйзеліс лебі айқын аңғарылады. Тіптен, не боларын күні болжай алатын дананың шарасыздығы сияқты торығу да жоқ емес. Мұны бастан аяқ жалықпай сұңқылдап отыратын мұнды сазынан, талмай қайталанатын күрделі қағысынан байқау қиын емес.

өз заманының асқан ақылгөйі. Жыраудың өзі айтқандай, одан қалған «таза

мінсіз асыл сөз» аз болмаса керек, бірақ олардың бәрі біздің заманымызға жетпеген. Оның қазір қолда бар өлеңдерінен ірі сөз зергері, терең ойшыл ақын екенін танимыз. Асан атына «қайғы» деген сөз қосылуы да көп нәрсені аңғартады. Мұнан біз оның халық қайғысын, мұң-арманын, оның тағдырын ойлаумен өткен адам екенін аңғарамыз. Асан қайғы туралы халық аңыздары да оны желмаяға мінгзіп, еліне шұрайлы, жайлы қоныс, шүйгін жер іздеумен өмір кешкен халық қамқоры екенін танытады. Асан ел тыныштығын армандаған.
Мал баққан көшпелі елге керегі – бейбіт тіршілік. Бірақ ол кезде, жаугершілік, басқыншылық, соғыс құнарлы жер үшін ұрыс-қақтығыс жиі болып тұратын.
Олар ел берекесін кетіріп, күйзеліске ұшыратқан. Жырау халық басына төнген осы ауыртпалықты көре білген.
Асан қайғы «Әй, хан, мен айтпасам білмейсің» деген Жәнібек ханға айтқан толғауында «Шабылып жатқан халқың бар, аймағын көздеп көрмейсің» деп күйзелген халқының қамын ойлау орынына «қымыз ішіп қызарып, масаттанып, қызып, өзінен басқа хан жоқтай елеуреп, бақ-дәрежесіне, мансабына мастанған» ханға батыл үн қатады. Жырау бұл жерде ханның мақтаншақ, парықсыз, ұшқалақ мінезін тамаша бейнелеген. Елінің қамын, ертеңін ойламаған ханға жырау «Ойыл көздің жасы еді... Ойылдан елді көшірдің, Жемде кеңес қылмадың, Жемнен де елді көшірдің... Еділ деген қиянға, Еңкейіп келдің тар жерге» деп нали тіл қатады.

тас,
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан сөз,

Жел толқытса шығадды.
Ой түбінде жатқан сөз,
Шер толқытса шығады.

Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер,
Аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтып күн көрер!?
Шыбын шықса жаз болып, таздар қайтып күн көрер,
Жалаң аяқ балапан, қаздар қайтып күн көрер!?

дейтін ну орманды, көкорай шалғынды, сулы жер, қой үстіне бозторғай

жұмыртқалайтын қоныс іздейді.
Асан қайғы Маңғыстауға үш барып, үш қайтыпты:
«Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас» депті.
Жетісуды көргенде: «Мынау Жетісудың ағашының әр бұтағы жеміс екен, шаруаға жақсы қоныс» депті.
Осы күнгі Мерке жеріндегі Аспараны көргенде: «Ей, Аспара, көршіңмен тату бол, шөбіңе суың жетер!» деп жүріп кетіпті.
Баянауыл тауын көргенде: «Баянға жаймай, қой семірмес» деп Асан қазіргі Баянауылды өзіне жайлау етіпті.
Әулиеатаның батысындағы Жуалы жерін көргенде: «Жерің семіз, шөбің шүйгін, қарың мол, топырағың май екен, қадіріңді егін салған ел білер» депті.
Қарсақбай аймағын көргенде (Жезқезған жері): «Айналаң жапан түз екен, тауыңның асты жез екен. Жұртың ашықпас!» деп жүріп кетіпті.
Шыңғырлау өзенін көргенде, Асан түсе қалып, Желмаясын суарады: «Жылқының өзі өскен жоқ. Шыңғырлау, сен құт болған екенсің! деп қонып кетіпті.
Асан шұрайлы қоныс, нулы өлке іздеумен өмір бойы Желмаясымен желіп өткен екен. Ұлытаудың бас жағына келіп дүние салыпты.

“Бәйгеқұмнан” бес шақырым жерде тұр. Түбіне қойылған тақтада бұл ескерткіштің

XVI ғасыр туындысы екендігі көрсетілген.

әрі ақын,
әрі күйші, әрі би, әоі шешен. Сегіз қырлы,

бір сырлы. Ол өзі туралы:
«...Бұлыт болған айды ашқан,
Мұнар болған күнді ашқан,
Мұсылман мен кәпірдің
Арасын бұзып өтіп дінді ашқан,
Сүйіншіұлы Қазтуған!»-
Дейтіні сондықтан. Алтын Орданың қос босағасындай болған, кіндігі бір ноғай қазақтың қақ бөлінуі, ата жұрты Еділден ірге көтеруді Қазтуған сияқты эпикалық қарымдағы тұлғаның жүрегін қақыратып өтіп, өмірлік қасіретіне айналған. Ол қасіреті шерлі күй, шежіре жыр түрінде сыртқа шыққан.
Қазтұғанның ат жалын тартып мініп, ата жолын қуып, ел ісіне араласқан ортасы Ддешті Қыпшақтың кіндік мекені Еділ мен Жайық арасы, Каспий алабы, Қарасу деген жерлер. Ол қиын кездегі көп қиқушының бірі емес. Сол даланың бағы мен сорын пешенесіне балаған ел басыларының әулетінен шыққан. Оның тепсініп сөйлеп, таусылып айтып, тебірене күй төгуінде осындай гәп бар.
Қазтұған жырларына қарағанда, ол өзінен жасы үлкен Асанқайғының көзін көріп, үлгі-өнеге алған.
Бүгінгі күндерімізге Қазтұғанның «Сағыныш», «Құлақ күй», атты күйлері жеткен.
Қазақ әдебиеті төлбасыларының бірі – Қазтуған жырау Сүйінішұлы шамамен ХҮ ғасырдың 20-30 жылдарында Еділ бойында, қазіргі Астрахань облысының Красный Яр қаласының маңында туады. Көшпенді шонжарлар әулетінен шыққан Қазтуған Еділдің салалары Аққұба, Бозан бойын жайлаған түркі тайпаларының рубасы көсемі, әскербасы батыры болады. Дәшті-Қыпшақта ХҮ ғасырдың ұзына бойына созылған бұлғақ кезінде оның кімдерді жақтағаны, не істегені белгісіз. Тек ғасырдың екінші жартысында өз қарауындағы руларымен бірге Еділден ауып, Қазақ Ордасының құрамына өткендігін білеміз. Сірә, бұл қазақтардың қазіргі Қазақстан жерінің орталық және батыс бөлігін түгелге жуық қайта иеленіп, біршама күшейген шағы, яғни 1460-1480 жылдардың арасы болса керек. Жыраудың бұдан соңғы өмірі туралы дерек сақталмаған.

Тіленшіұлы 1465 жыл шамасында Жайықтың шығыс бетінде дүниеге келеді. Жыраудың

әкесі, сірә, сахара феодалдарының бірі болса керек, ал шешесі кейін Кіші жүздің ұйтқысы болған, орыс деректерінде Сыртқы Орда (Заяицкая Орда) аталатын ұлыстың әмірі Мұса бидің қызы екен. Болашақ жырау үш айлығында анасынан айырылады да, нағашы әжесінің қолына беріледі. Сөйтіп, Шалкиіздің Дәшті-Қыпшақ жерін жайлаған түркі руларының бірінен екіншісіне көшкен бір ғасырға жуық сапары жөргектен басталады. Мұсылманша жақсы білім, сахара салтымен тамаша тәрбие алған Шалкиіз қай атырапта өсіп, ер жетті – бұл жағы белгісіз. Тек айдынды аламан ғана емес, арқалы жырау ретінде де даңқы шыққан Шалкиізді 1490 жылдарда Ноғайлы әміршісі Темір бидің төңірегінен көреміз. Шығармаларына қарағанда, осы кезде жырау бірде әскери жорықтар сапында, бірде әміршісінің нөкері қатарында Қырым, Терістік, Кавказ, Дон бойын тегіс аралап шығады. Алайда, тәкаппар жырау Темірмен үнемі жарастық таба бермеген. Темір өлгеннен соңғы жерде жырау (тәрізі, осы уақытқа дейін өзімен қырбай болып жүрген) Мұса ұрпақтарымен табысады. Өз заманындағы саяси күрестердің ешқайсысынан сыртқары қалмаған Шалкиіз Ноғайлыда ХҮІ ғасырдың 40 жылдары басталған Жүсіп пен Исмайылдың әйгілі тартысы кезінде Жүсіп партиясын жақтайды. Алайда, дұшпандары тарапынан қуғынға, достары тарапынан күндеуге ұшыраған жырау көп ұзамай нағашыларымен біржола араздасып, Қазақ Ордасына қайта өтеді. Шалкиіз бір ғасырға жуық жасап, 1560 жылдарда қайтыс болды деп шамаланады.

күйші – композиторы, домбырашы, халық музыкасындағы аспаптық музыканың (күйдің) классигі.

Алғашқы ұстазы Хан Базар (Орда) күйшісі – Ұзақ. Кейіннен Ұзақпен бірге ел аралап, домбырашылық өнер сайысына түсіп, жұртшылық назарына ілігеді. Бөкей ордасындағы атақты халық күйшілері Байбақты, Байжұма, Баламайсан, Соқыр Есжан, Шеркештің күйлерін үйреніп, орындаушылық шеберлігін шыңдады. Ел аузындағы аңыздарға қарағанда Құрманғазының алғашқы шығармаларының бірі – «Кішкентай» күйі ХІХ ғасырдың 30 жылдарындағы шаруалар көтерілісн бастаған Исатайға арналған. «Ақбай», «Ақсақ киік», «Көбік шашқан», «Түрмеден қашқан», «Адай» күйлерінде нұрлы болашақ, азат өмірді аңсаған халықтың үміті, өмір тартысы суреттеледі. Халық арасында есімдері белгілі Дина, Мәмен, Көкбала, Меңетай, Меңқара, Сүгірәлі, Тоғайбай, Шора тағы басқа ақындар өздерін Құрманғазының шәкірттері санаған. Күйшінің атымен аталатын қазақтың халық аспаптар оркестрінің орындауында Құрманғазы шығармалары бүкіл жер жүзіне тарады.

композитор, исполнитель кюев, домбрист, классиг казахской инструментальной (кюй) музыки.
Первым

его наставником был исполнитель кюев Хан Узак. Странствуя вместе с Узаком, Курмангазы принимает участие в состязаниях домбристов и постепенно завоевывает внимание ценителей искусства. Совершенствуясь у известных народных исполнителей кюев Букеевской Орды Байбакты, Байжумы, Баламайсана, Сохур Есжана, Шеркешти, он проявляет свою одаренность. По легенде, одним из первых сочинений Курмангазы явился кюй «Кишкентай» ( «Малый»), посвященный Исатаю, предводителю восстания бедняков в 30-х г.г. ХіХ века. В кюях «Акбай», «Аксак киик» («Хромой сайгак»), «Вспенившееся море», «Побег из тюрьмы», «Адай» (род Младшего жуза) языком музыки обрисовываются светлые горизонты будущего, чаяния народа о свободной жизни, борьба и перепитии существоавния. Популярные в народе акыны – домбристы Дина, Мамен, Кокбала, Менетай, Менкара, Сугирали, Тогайбай, Шора и др. считают себя учениками Курмангазы. Произведения Курмангазы широко распространяются по всему миру благодаря их блестящему исполнению одноименным Государственным оркестром казахских народных инструментов.

the greatest Kazakh composer, performer of the kuys (national instrnmental

melodies), dombra (the national musical instrument) player, the very famous classic os Kazakh instrumental music.
Uzak Khan, the governor and kuy performer, was his first teacher. Travelling with him, Kurmangazy took part in some competitions of dombra players and attracted gradually the attention of the connoisseurs of music.
Improving the melodies by studing from the famous national performers, he showed his talent. According to the legend his first composition was the kuy named “Kishkentay” – ( “Small”), devoted to Isatay – the leader of Kazakh poor men rebellion in 19 ctetury.
There are a lot of famous kuys by Kurmsngazy such as “Akbay”, “Aksak kiik”, (“The Lame Antilope”), “Kobik Shashkan” ( “The Foamed Sea”), “Escape from the prison”, “Aday”(the tribe of the Junior Zhuz) etc.
By the language of music Kurmangazy described the light horisons of the future, people’s dream of freedom and happiness, their struggle, the life in whole.
Many popular dombra players such as Dina, Mamen, Kokbala, Menetay, Menkara, Sugiraly, Togaybay, Shora ets. considered themeselves the disciples of Kurmangazy. His compositions are spread widely all over the world thanks to the wonderful performances of the Kazakh Stane Orchestra of the National Musical Instruments named in commemoration of Kurmangazy.

ол Ақтөбе, Гурьев, Орал өңірін, Маңғыстау түбегін еркін аралап, бұл

тқңіректің күйшілік дәстүрін терең меңгерген. Исатай, Махамбет сияқты ел қорғаны болған азаматтармен, Соқыр Есжан сияқты дәулескер күйшілермен қадірлес, сыйлас болған. Абыл, Қошқар, Еспай, Кәуен, Арыстан сияқты күйшілердің өнеріне ден қойып өнеге тұтқан.
Боғда өзінің шығармашылығында отбасы, ошақ қасының немесе ауыл арасының күйкі көрністерімен шектелмейді. Ел қамы, халық тағдырына алағ көңілімен әлеуметтік үні айқын күйлер шығарады. Бұл орайда оның шоқтықты күйлері «Қаражаяу», «Боғда», «Бозтөбе» екеніне күмән жоқ. Қазақстан күйшілік дәстүрінде тармақты күйлерді тарту, сол тармақты күйлердің өрісін ұзарту кез келген күйшіге сын болса, Боғда әйгілі алпыс екі тармақты «Ақжелең», «Кербез керік» деп аталатын екі күй қосқан адам.
Боғданың күйлерін бүгінгі күнімізге жеткізушіллердің ішінде О. Сүйіндіков, Н.Қыдырғалиев, М. Өскенбаев, Л. Мұхитов сияқты домбырашыларды ризашылықпен еске аламыз.
Қараұлы Боғданың күйлері: «Боғда», «Бозтөбе», «Жем-су», «Екіндіде ел іздеген», «Кербез Ақжелең», «Кербез керік», «Қара жаяу», «Сегіз лақ» т.б.

келген. Ата дәулетінің арқасыда не ішем, не кием демей, еркін

өсіп, ертерек атқа мініп, оң-солын танып өседі. Өз ортасының әнші-күйші, аңшы-сері азаматтарымен еркін араласып, даланың рухы биік салт-дәстүріне ден қояды. Тек өз ортасының өнерпаздық дәстүрі емес, бір шеті Хиуа мен Қарақалпақстан, бір шеті Түркіменстан арасындағы өнерпаздыққа Абыл көзі мен көкірегін қаңықтырып өседі. Ол өз замандастарының ішінде Құлшар, Боғда сияқты күйшілермен, Балапан сияқты ақындармен қадірлес, сыйлас болған. Абыл «алпыс екі тармақты Ақжелеңді» жеріне жеткізе тартып, оны өз «Ақжелеңімен» толықтырған күйші.
Абыл да өзі өмір сүрген заманның қиындығы мен қызығын күйлеріне арқау етіп, туған елдің әйгілі ұл-қыздарына арнап күй шағарған. Оның күйлерінің сырт бітімі сабырлы сияқты көрінгенімен, іші терең тартысқа толы мазмұнды болып келеді.
Тарақұлы Абылдың күйлері «Абыл», «Ақжелең», «Ақсаққұла», «Әрәнжанның шалқымасы», «Кеңес», «Нартау» т.б.

деген жерінде дүниеге келіп, осы облыстағы Фурманов ауданының Бекалмақ деген

жерінде дүние салған. Мәмен әйгілі Әлікей, Түркеш сияқты дәулескер күйшілердің қанатты өнерін бесік жыры сияқты құлағына сіңіріп өссе, ұлы Құрманғазының жанына еріп тағылым алған. Орайлы жерде Мәмен өз тұрғыластармен өнер сайысына түсуден тартынбаған. Бұл орайда, Дина мен Мәмен арасындағы күй айтысы ел есінде калған.
Мәменді күйші ретінде даралап тұрған қасиет, оның күйлеріндегі түр мен мазмұнның тастан қашалғандай тұтастықта жаратылуы десе лайық. Бөтен дыбыс, бөгде қағыс Мәмен күйлеріне мүлде жат. Оның күйлерінің әуен-сазы мен бітім-құрылысының біте қайнасып жататыны соншалық, бірде-бір дыбыстық иірімдері қақас қадлдырып тарту мүмкін емес. Ол былай тұрсын, Мәмен күйлерінің қат-қаттымен түсетін жүйесін, рет-ретімен тартылатын бөлім-буындарын ауысытырп тартуға да болмайды. Яғни, оның күйлері жанды жаратылыс сияқты, артық біткен ештенесі жоқ, бір ғана демнен жаралып, табиғаттың өз құрсағынан туғандай әсер береді.
Ералыұлы Мәменнің күйлері: «Ақшолпан», «Дұрбелең, «Қайғылы қара,» «Кербез Ақжелең», «Он алтыншы жыл» т.б.

Ұлы Жүз ішінлегі Албан тайпасы. Албан ішінде Сары-Сүйерқұл-Бозым-Құрбан болып өрбиді.

Қожекеннің ел ісіне ерте араласуына әке тәрбиесі ықпал еткен. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Жетісуға тізе батыра бастаған Ресейдің отаршыл саясатына бас имеген Қожеке 1862 жылы төрт жүздей үйді бастап, түріле көшкен беті Текес өзенінің бойына келеді. Қожеке бастаған рулы елдің көшіп келуіне Қытай өкіметі де бейтарап қарамаған. Алғашқыда Қожекеге шын-шекпен беріп, өздеріне қолшоқпар етпекші болады. Бірақ, Қожеке сияқты тіртуар тұлға халқының қамына қиянат болар іске қия баспайды. Ақыры айтқанына көңдіре алмаған Қытай өкіметі Қожекені Күре түрмесінде көмір шоғына қақтап өлтіреді.
Қожеке өзі куә болған, өзін толғандырған өмір құбылыстарының баршасын күй тілінде баяндап отырған. Уақыт құрдымына ұмыт болғанына қарамастан бүгінгі күнімізге Қожекеннің жүзге тарта күйлері жеткен. Оның күйлері күні бүгінге дейін Жетісу, Алтай, Ертіс, Тарбағатай, Бұртала, Іле өңірлерінде тартылады.
Назарұлы Қожекеннің күйлері: «Ағарсынның ақ толқыны», «Аққу», «Арман», «Баекенің естіртуі», «Балаларыма», «Балам-ау», «Боз жігіт», «Бөлтірік», «Біржан сал», «Жиренше», «Қарашаштың қазасын естірту», «Жиреншенің Қаршашты жоқтауы», «Кертолғау», «Көрұғлы сұлтан», «Күй бастар», «Күй шақыртқы», «Қамбархан», «Қолға алынар алдында», «Қос келіншек», «Қинау», «Құл пенде», «Мұңлық», «Өз қолым», «Рабат төренің естіртуі», «Раушан», « Сайрам көл», «Сарбапы бұлбұл», «Тарпу», «Тоқтарым», «Түрмедегі қинау», «Шалқайма» т.б.

Жетібай селосы. Ал, дүние салып топырақ бұйырған жері Маңғыстаудыағы Қарақия

жотасының Доңаза деп аталатын жері.
Қалманбеттен Өскенбай, Үлкенбай атты екі ұл, Көркей, Шырай, Ақжан атты үш қыз өрбіген. Осы бес перзенті де бірін-бір жіббермейтін, бірімен-бірі тайталасқан домбырашылар болыпты. Демек, Өскенбайдың күйшілік өнерінің басттау қадамы өскен ұясындағы әдемі дәстүрде жатыр. Кейін Атырау алабын еркін аралап, Лекер, Жоламан, Мылқайыр сияқты күйшілердің, Тәңірберген, Жолды, Арал, Сүйінбай, Қартбай сияқты ақын-жыраулармен, Әділ, Шалтаман, Тастемір сияқты әншілермен үзеңгілес болып, «Адайдың жеті қайқысының» бірі атанды.
Өзінің туып-өскен ортасындағы күйшілік-домбырашылық өнерді Өскенбай жеріне жеткізе меңгерген. Оның репертуарында екі жүздей күй болған. «Құрманғазы, Дәулеткерей, Абыл дәстүрлерінің ешқайсысына тікелей соқпайтын, творчестволық бағытында да, орындаушылық дәстүрде де өз алдына бір төбе болып тұрған адайлық күйлердің негізгі қорын бір басына жинаған Өскенбайдың біздің халықтық аспап музыкасында алатын орыны ерекше»,-дейді академик Ахмет Жұбанов.
Қалманбетұлы Өскенбайдың күйлері: «Соқыр қыз», «Жаңылтпаш», «Қынжал», «Өрелі мая», «Шөлмек сынған», «Ыңғай төк», «Кербез Айша», «Жирен жоорға», «Жеті бұлбұл», «Бала Науайы», «Өмір күйі», «Ақжелеу» т.б.

Астрахань облысының Қарабайлы ауданында дүние салған.
Сейтекті домбыра тартуға баулап, алғаш

тәлім береген кісі Шошақ деген домбырашы. Кейін Әлікей, Мақар, Салауаткерей, Тұрып сияқты домбырашылармен танысып, сол өңірдің бай музыкасына құлақ қаңдырды. Домбыраға айырықша ден қойып, өз жанынан күй шығара бастайды.
Сейтек өзі өмір сүрген заманның ауырлық-тауқыметін көп көрген күйшші. Оның азатшыл рухы, әділет сүйгіш болмысы кер заманның кесапатты қалпымен бітіспей өткен. Өмірінің көбін қуғын-сүргінде өткізген Сейтек Орда, Үркіт, Астрахань, Москва түрмелерінде болған. «Саяси аса қауыпты» деген айыппен Сібірге жер аударылған. Содан да болар, Сейтек күйлері ішкі мазмұнға бай, толғамдары терең, әуен-сазы мұңды болып келеді. Бұған қоса, домбыраның бар мүмкіндігін еркін пайдалана білген. «Сейтек перне» атанып кеткен бес пернемен тартылатын оқшау сарындағы күйлерімен де Сейтек күй сүйер қауымды айырықша тәнті етеді.
Оразалыұлы Сейттектің күйлері: «Айдау», «Арман», «Балқаймақ», «Бес қыз», «Бұлбұл Айдай», «Ғазиз», «Еркіндік», «Жантаза», «Заман», «Заман-ай», «Көк ала ат», «Қарашаш», «Қызыл сұңқар», «Марш», «Он алтыншы жыл», «Он жеттінші жыл», «Ортпа», «Сексен ер», «Тойбастар» т.б.

ақын, дәулескер күйші. Туып-өскен жері Ішкі Бөкей ордасындағы Бекетай деген

өңір. Бұл-қазіргі Орал облысының Жәңібек ауданына қарайтын жер.
Махамбет өзінің барша болмыс қасиетімен көшпелілер көсемінің соңғы тұяғы. Ол өзі туып-өскен өңірдің Қамбар батыр, Ер Тарған, Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазтуған, Шәлгиіз, Жиембет, Доспанбет сияқты бір туар тұлғалардың өлмес мұрасын көкірегіне тоқып өскен. Әйгілі Сырым батырдың әділет сүйгіш, азатшыл рухы Махамбеттің бесік жыры болып, өмірінің мағынасына айналған. Махамбет өзі өмір сүрген заманның ағымына жүйрік, көзі ашық, көкірегі ояу жан болған. Ол орыс, татар, араб тілдерін тәуір меңгерген.
Махамбет поэзияда қандай дара болса, күйде де сондай оқшау. Оның күйлері адуын мінезімен, асқақ сезімімен дараланады. Азаттық үшін күрес жолында бастан кешкен ауырлық-тауқыметтер, үзеңгіллес серіктерінің өр тұлғалары, туған жердің қадір-қасииеті Махамбет күйлеріне арқау болып отырады.
Өтемісұлы Махамбеттің күйлері: «Ақжелең», «Жайық асу», «Жорық», «Жұмыр-Қылыш», «Исатайдың Ақтабаны-ай», «Қайран Нарын», «Қиыл қырғыны», «Нарын», «Өкініш», «Тарлан», «Шілтерлі терезе» т.б.

туған. Азан шақырып қойған атты Садық екен. Кедейліктің қамытынан құтыла

алмай, қоңсы отырған орыстың Петрушко деген байына жалданып, сол кезден бастап төңірегіндегілер Садықты «Сармалай» деп атап кеткен.
Сыбызғышылықты ата-бабасынан мұра еткен Сармалай есейе келе Сабыр деген сыбызғышыны ұстаз еткен. Сармалай күйлері негізінен өзі өскен ортаның сан сала көріністеріне арналады. Табиғаттың тылсым сыры, оның аясындағы жан-жануарлар болмысы бір сәттік жағдайдан бастау алып, алуан түрлі сезім күйіне ұласады. Сармалай күйлеріне табиғат, қоршаған орта еш уақытта жалаң алынбайды. Ұдайы адам мен табиғаттың, адам мен жан-жануарлар дүниесінің, адам мен қоғамның біте қайнасқан тұтастығын әйгілеп отырады.
Сармалай мұрасы бүгінгі күнімізге әйгілі сыбызғышы Уәлиев Ысқақ арқылы жеткен. Ысқақ 1944 жылы Ұлы Отан соғысында ерлікпен қаза тапты.
Сармалай күйлері. «Ақсақ құла», «Бұлбұл», «Жетім қыз», «Қара жорға», «Қоңыр бұқа», «Нар идірген», «Сансызбай», «Шал бүркіт» т.б.

Тоқа (1830-1914 жылдар)

Шоңманұлы Тоқа қазіргі Жезқазған облысының Жанаарқа ауданындағы Көктал өзенінің бойында дүниеге келген. Арқада Тоқа деген ру аты да бар. Сол Тоқа руынан айырып атау үшін үзеңгі тұстастары күйшіні Сайдалы Сары Тоқа деп атап кеткен.
Тоқа өз төңірегіндегі ел-жұртқа әділдігімен танылған, өнерпаз күйшілігімен даңқы шыққан. Оның іреп айтатын уытты тілі, өз кезінің әділетсіздігіне қарсы шығуы дұшпандарын да көбейтіп баққан. Тоқаның екі жылдай жер ауып, айдауда жүріп қайттуы да өз заманының зорлық-зомбылығымен көп беттескенің аңғартады. Тоқа өз кезінде Тәттімбет, Ықылас, Қыздарбек, Дайрабай сияқты күйшілермен қадірлес, сыйлас болған. Найманнан Шашақ деген домбырашысымен, бала күйші атанған Сүгір Әлиұлымен күй айтысына түскен. Қырғыз Шәбденнің асына қатысып, күй сайысында бас жүлдені жеңіп алған. Тоқа оң және теріс бұрауда көп күй шығарған. Әсіресе, қазақтың күйшілік өнеріне ғажайып рең беретін теріс бұрау күйлерінің дәстүрін Тоқа ілгері дамытып, биікке көтере білген.
Тоқаның күйлері: «Азамат», «Аққу», «Айдос», «Алшағыр», «Балшекер», «Боз айғыр», «Жалғыз ішек», «Жолды қоңыр», «Қосбасар» (үш нұсқасы бар), «Ерке қыз», «Сарыжайлау», «Сары өзен», «Төрт толғау» т.б.

асыл өнерімен ел-жұртын тәнті еткен шағында репрессияның құрбаны болған.
Дәуітбай дәулескер

күйші-композитор, арқалы ақын. Ол жиырмаға жаңа іліккен шағында өз жұртындағы әуқаттылау үйдің қызына ғашық болған. Қыз да көңілін қосып, бас құрауға келісім береді. Бірақ, қыз әкесі оң шырай бермеген соң, Дәуітбай қызды өз келісімімен алып қашып, Монголияның Баян- Өлгий жағындағы нағашы жұртына өтіп кетеді. Мұнан кейінгі өмірі осы өңірде өтеді.
Дәуітбай ел ісіне белсене араласқан, көзі ашық, көңілі сергек жан болған. Монғол Халық Революциясының жеңісін (1921) Дәуітбай үлкен үмітпен қарсы алды. 1924 жылы белгілі қоғам қайраткері Тұрар Рысқұлов Коминтерннің Монголиядағы уәкілі ретінде келгенде, оның жергілікті жердегі арқа сүйеген азаматтарының бірі осы Дәуітбай болған. Тұрардай азаматтың жас та болса бас болғандай зерледі ақыл-парасатына риза болған Дәуітбай оған «Арнау» атты күй шығарған.
Дәуітбай күйлері әсем-сазды ырғағымен, бай әуенімен, сезімтал сырымен ден қойғызады.
Тауданбекұлы Дәуітбайдың күйлері:«Арна», «Арнау», «Жалма айдаған», «Жаяу солдат», «Ертіс толқыны», «»Қайран Бежең», «Тарту» т.б.

өзенінің бойында дүниеге келіп, Шымкент облысының Қызылқұм ауданына қарасты Шәуілдір

селосының маңындағы Шілікті деп аталатын қыстауда дүние салған.
Дайрабай азаттық сүйгіш, жүйрік ат, қыран құсқа құмар, сері көңіл жан болған. Содан да болар, ол Тоқа, Ықылас, Қыздарбек, Әбди сияқты күйшілермен, Жарылғапберді, Ғазиз, Иманжүсіп, Үкілі Ыбырай, Төлебай сал сияқты әйгілі өнерпаздармен дәм-тұзы жарасып, қадірлес-сыйлас болған. Оның есесіне Дайрабай заманымен тіл табыса алмай, Қазан төнкерісінен бұрын да, кейін де құғын-сүргінді көп көрген.
Дайрабай күйлері бітім-құрылысының мінсіздігімен, әуен-сазының мейлінгше бай нақышттарымен, сондай-ақ, айтар ойының сергек те сезімталдығымен дараланады. Оның күйлері аз аяда аста-төк ойды сапырып, тыңдаушы рухын аспандатып, өмірге ғашық етіп үлгереді. Сөз жоқ, бұл біртуар дарының ғана қолынан келер құдірет.
Табиғат оған әншілік, ақындық, күйшілік сияқты ғажайып қасиет дарытқан.
Ерназарұлы Дайрабайдың күйлері: «Әттеген-а»», «Дайрабай» (төрт нұсқасы бар), «Қоштасу», «Қыр, » «Сыр», «Сырдың суы», «Шәуілдір» т.б.

әл Фараби ат Турки (870 - 950)
Әбу Наср Әл

– Фараби – Аристотельден кейін дүние жүзілік білім мен мәдениеттің екінші ұстазы атанған данышпан, ойшыл, энциклопедист ғалым. Алғашқы білімді қыпшақ тілінде Отырарда алады. Бағдатта араб тілін үйренеді. Самарра мен Харрандарда ірі ғалымдармен кездесіп, білімін ұштайды. Түркі, парсы, араб тілдерінде сөйлей де, жаза да білген. Грек, латын, санскрит тілдерін игерген. Бүгінгі ұрпаққа Әбу Наср Әл – Фарабидің 50 шақты еңбегі жеткен. «Альмагеске түсініктеме», «Геометриялық сызықтар жасаудың әдістері», «Астрология», «Китаб әл – мусика әл – кабир» және тағы басқа еңбектері ғылымның сеңгірін көрсететін аса ірі туындылар. Әбу Наср Әл – Фарабидің еңбектері ғылымның барлық саласын қамтиды. Оның аясы кең.

– 950)
Абу Наср Аль Фараби – гений, мыслитель, ученый –

энциклопедист, признан вторым авторитетом во всемирной культуре после Аристотеля.
Первоначальное образование он получил в Отраре на кыпчакском языке (древний казахский язык), в Багдаде изучил арабский язык. Встречаясь с крупнейшими учеными в Самаре и Харранде, он пополняет свои знания. Хорошо владел и писал на тюркском, персидском, арабском языках. Также владел греческим, латинским, санскритским языками. До нынешнего поколения дошли около 50 трудов Абу Насра Аль Фараби. Среди крупнейших сочинений, представляющих научную ценность, «Астрология», «Китаб аль - мусика аль – кабир» и другие. Труды Абу Насра Аль Фараби охватывают все сферы науки, их горизонты беспредельны. Аль – Фараби признан во всем мире, как выдающийся мыслитель древности. Его философские мировозренческие идеи лежат в основе современной физики, астрономии, лингвистики, истории, философии, естествознания и др. Аль – Фараби был назван Аристотелем Востока и стал одной из ярких звезд мировой культуры.

Tarkhani) 870 – 950.
He is a famous genius, philosopher,

scientist – encyclopedist, who is called the second world authority in culture after Aristhotel.
Al – Farabi got primary training in Otrar in Kypchak language (ancient Kazakh). In Bagdad he learnt Arabic language. While meeting with the greatest scientists in Samarra and Harranda he added to his knowledge. He knew and wrote in Turkic, Persian, Arabic languages. Also he learnt Greek, Latin, Sanscrit.
About 50 works of Abu Nasr Al – Farabi have reminded till our generation. Among the greatest compositions, introdusing the best value, are “Astrology”, “Kitab Al – Musika Al – Kabur” and others. The works of Abu Nasr Al – Farabi spread all the spheres of science, their horizons are boundless.
Al – Farabi is confessed in the whole world as an outstanding philosopher of antiguity. His philosophical, world outlooking ideas form the basis of modern Phisics, Astronomy, Linguittcs, History, Philosophy, Logic, Mathemtics, Science and others. Al – Farfbi was called “Aristhotel of the East” and became one of the brightest stars in the world culture.

1904) – қазақтың ұлы ақыны, ойшыл, философ, композитор, қазақ жазба

әдебиетінің негізін қалаушы, классигі. Семейдегі Ахмет Риза медресесінде араб, парсы әдебиетімен және Орта Азия әдебиеті классиктерінің таңдаулы шығармаларымен кең танысады. Шығыс поэзиясына еліктеп өлеңдер және «Масғұт», «Ескендір» поэмаларын жазады. Абай қазақ өлеңінің тақырып шеңберін кеңейтіп, шыншылдық қасиетін арттырады, оның тақырыбына философиялық, эстетикалық нәрлілік пен тереңдік сипаттарын сіңірді. Поэзияның жанрлық баюына оның «Сегіз аяқ», «Көзімнің қарасы», «Сұрғылт тұман» өлеңдері ұйтқы болды. Абайдың көзі тірісінде бірлі – жарым өлеңдері жарық көрді. 1909 жылы Петербургте «Қазақ ақыны Ибриһим Құнанбайұлының өлеңдері» таңдамалы шығармалары араб әрпімен жеке кітапша болып басылды. Абай есімін барша әлемге танытқан М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы жазылды.

поэт, мыслитель, философ, композитор, основоположник казахской письменной литературы, классиг.
Ибрагим Кунанбаев

был сыном султана, правителя северо – восточных районов Казахстана (сейчас Семипалатинская обл.). С самого детства Ибрагим получил глубокое гуманитарное образование, полюбил книги, поэзию, - во многом под влиянием своей матери, чья любовь осветила его жизненный путь. Именно мать называла его ласкательно – уменьшительным именем Абай, которое стало его именем в литературе.
В совершенстве зная классическую литературу Востока и Запада, Абай создает новую литературу – в его стихах заговорила древняя степь, по – новому зазвучал казахский язык, в котором Абай открыл новые грани и новую глубину. Стихи Абая, его проза, его музыка насыщены глубокой лиричностью, мягким юмором, обличением пороков и воспеванием добра, любовью к своему народу. Его поэмы «Масгут», «Ескендир» ( «Александр Великий»), стихи «Очи черные», «Густой туман» и др. стали классикой не только казахской, но и мировой литературы.

Abay (Ibragim) Kunanbaev (1845 – 1904)

Abay (Ibragim) Kunanbaev (1845 – 1904) – the greatest Kazak poet, thinker, philosopher. composer, the founder and classic of Kazakh written literature.
Ibragim Kunanbaev was a son of a sultan ( a governor) of Eastern Kazakhstan (njw it is Semipalatinsk district). From the very childhood Ibragim got deep humanitarian education. Beihg inf luenced by his mother he was fond of books and poetry. It was his mother whose love had lighted his way. And his name in literature – “Abay” – it was the tender name given him by the mother.
Abay’ s poetry, his prose and music are full of deep liricism, soft humour, exposure of disgrace and praising of goodness, great love to his nation. His poets “Masgut”, “Eskendyr” (Alexander the Great), “Black eyes” ets. became the classic not only for Kazakh but for the warld Literature.

958 һижра жылы (1551), Кашмир уәлаяты, Үндістан)
Мұхаммед Хайдар Дулати –

белгілі тарихшы, әдебиетші, Моголстан мен оған іргелес облыстардың тарихы жөніндегі аса құнды түпнұсқа болып саналатын «Тарихи Рашидидің», «Джаханнама» дастаның авторы. Дулати жан – жақты білімді адам болған. Қазақстан мен Орта Азия, Моголстанның өткен тарихын, Дулат тайпасының феодал топтарының тарихын жақсы білген. «Тарихи Рашиди» еңбегінде Қазақ хандығы құрылғанға және одан кейінгі Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақтағы оқиғалар, Моголстанның құлауы, феодалдық соғыстар, сыртқы жауға қарсы Қазақтардың қырғыздармен және өзбектермен достық одағының қалыптасуы және басқа да көптеген мағлұмат беріледі.

известный историк, литератор, автор поэм «История Рашиди», «Джаханнама», ставших особо

бесценными источниками по истории Моголистана и прилегающих к ней областей. Дулати был всесторонне образованным человеком. Он прекрасно знал историю Казахстана и Средней Азии, Моголистана, историю возникновения племени Дулат. В его фундаментальном труде «История Рашиди» описывается строительство Казахского ханства и последовавшие затем Семиреченские (Жетысуские) и Восточно – Дешт – Кипчакские события, крушение Моголистана, феодальные войны, упрочение союза казахов с кыргызами и узбеками в борьбе с внешними врагами и множество других сведений.

Dulaty. Mukhammed Khaidar Dulaty (1499 – 1551)

Dulaty. Mukhammed Khaidar Dulaty (1499 – 1551) is a famous historian, writer, autor of poets “Rashidy’s history”, “Zhakhaynama”, which became very valuable sources of Mogolistan’s history and its neighbourhood.
Dulaty was an educated man in all fields. He knew history of Kazakhstan and Middle Asia, Mogolistan and also history of Dulat tribe’s origin.
In his basic poet “Rashidy’s history” the creation of Kazakhstan state and following events in Zhetysu and in the East of Desht Kypchak’s region, Mogolistan’s disaster, feudal wars, strengthening of Kazakh union with Kyrghyz and Uzbek people against outer enemies and other inf ormation are described.

ғасырда өмір сүрген ақын. Қазақ халқының көне мәдениеті тарихында айрықша

орны бар. Яссы шаһарында тұрған. Кейін Яссауи атанады. Ахмед Яссауи Бұхар қаласында діни білім алғаннан кейін Түркістанға келіп, сол кезде Орта Азияда кең тараған софылық діни – мистикалық идеялардың насихатшысына айналады. Сүлеймен Бақырғани, Софы Аллаяр, Ахсани және тағы басқалар оның жолын қуып, софизмнің жаршысы болған. Ахмед Яссауидің бүгінгі ұрпаққа жеткен шығармасы «Диуани Хикмет» ( «Даналық жайындағы кітап»). Онан қазақ халқының ежелгі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, эконмикасына қатысты бағалы фактілер табуға болады. Ахмед Яссауи туралы ел аузында көптеген ұнамды аңыз - әңгімелер бар.

мыслитель ХІІ века, святой суфий.
Жил в городке Яссы. Позже и

сам обрел имя Яссауи. Получив религиозное образование в г. Бухаре, Ахмед Яссауи прибывает в г. Түркестан и становится пропагандистом религиозно – мистических идей суфизма, получивших в то время широкое распространение в Средней Азии. Сулеймен Бакыргани, Софы Аллаяр, Асхани и др. стали его последователями и распространителями суфизма. До наших дней дошло сочинение Ахмеда Яссауи «Диуани Хикмет» ( «Книга мудрости»). В нем встречаются факты, имеющие прямое отношение к древней истории, литературе, культуре, этнографии, экономике казахского народа. Из уст народа можно услышать немало замечательных рассказов – легенд об Ахмеде Яссауи. Суфизм – течение в исламе, предполагающее возможность прямого контакта верующего с Богом. Легенды рассказывают об особой святости Ахмеда Яссауи и о его неоднократных беседах с Аллахом.
Сам город Туркестан, где жил, проповедывал и был похоронен мусульманский святой суфий, приобрел священный статус. Слава Ахмеда Яссауи распространилась по всему исламскому миру. Знаменитый восточный правитель, великий Тамерлан, приказал построить в Туркестане мавзолей Ахмеда Яссауи, ставший выдающимся памятником средневековой архитектуры. Сегодня Туркестан встречает пилигримов со всех концов света, приходящих поклониться памяти великого святого.

Yassavy (the year of birth is unknovn – 1166) –

is a poet – philosopher of 12 century. He takes remarkable place in the history of ancitnt Kazakh culture.
He lived in Yassy town. Later he found his name – “Yassavy”. He got religious education in Bokhara them went to Turkestan and became a propagandist of religius ideas of Suphism, wich were wide spreaded in the Middle Asia of that time. Suleimen Bakhyrgany, Sophy Allayar, Ashkhany and others became Yassavy’s followers and spreaders of Suphism.
The composition of Akhmet Yassavy “Diuany Hikmet” (“The Books of Wisdom”) has reminded till our days. There are facts relating to the ancient history, literature, culture, ethnography, economy of Kazakh nation. From people’s lips you can hear a lot of remarkable stories (legends) about Akhmet Yassavy.
Suphism is a tendency in Islam that assumes an opportunity of the direct contact between the believer and God. Legends tell us about special sanctity of Akhmet Yassavy and ris repeated “conversation with Allah”.
Turkestan city itself, where the holy Mussulman supher lived, preached and was burried, took the holy sratus.
The fame of Akhmet Yassavy spread about the whole Islam world. Famous eastern ruler. Tamerlan the Great, ordered to build in Turkestan city the Akhmet Yassavy Mausoleum, that became an outstanding monument of the medieval architecture. Today Turkestan recepts piligrims, who came here to bow to the memory of the great holy, from the different parts of the world.

өнерінің жүйрігі. Халық қамын көздеген Өтеген, Қарсай, Сұраншы, Саурық батырлар

туралы дастандар шығарған. Қатаған ақынмен, Тезек төремен айтыстары мәлім. Оның шешендік нақылдары, болыс, билерге арнаған «Мақсұтқа», «Қасымға», «Жетісу билеріне» және тағы басқа өлеңдері бар. «Менің пірім – Сүйінбай, Сөз сөйлеймін сыйынбай...» деп Жамбыл Жабаев жыр бастарда үнемі сыйынып отырған. Ол батырлық эпостың тамаша жыршысы да болды.
Мұхтар Омарханұлы Әуезов оған: «Сүйінбай – Жетісу ақындарының алтын діңгегі»,- деп баға берген. Қай шығармасында да Сүйінбайдың ақындық тапқырлығы, турашылдығы, қайсарлағы айқын көрініп отырады.

Суюнбай Аронулы
(1815 – 1808)

Суюнбай Аронулы – казахский акын, непревзойденный мастер айтыса.
Написал поэмы, посвященные защитникам народа батырам Утегену, Карасаю, Суранши, Саурыку. Популярны в народе его айтысы с акыном Катаганом и торе Тереком. Широко известны его красноречивые изречения, посвящения волостным правителям и биям («Максуту», «Касыму», «Биям Семиречья») и другие стихи. Великий поэт
Жамбыл Жабаев перед выступлением всегда выражал почтение Суюнбаю строками: «Мой кумир – Суюнбай, Слово беру смело...» Он был замечательным воспевателем героического эпоса. Высокую оценку творчеству Суюнбая дал Мухтар Омарханулы Ауэзов: «Суюнбай – золотое ядро акынов Семиречья».

Kazakh akyn the unsurpassed master of “the aitys”.
He wrote the

poets devoted to the people’s defenders, to the batys (“fighets, commanders”) such as Utegen, Karasay, Suranshy, Sauryk. His aitys with the akyns Katagan and Terek is well – known. His eloguent sayings, devoted to the rulers and judges, and his poets are very famous also.
The greatest Kazakh akyn Zhambyl Zhabaev always had expressed his respect to Suyunbay bef ore the perf ormances by these lines: “My ideal – that is Suyunbay. Now I begin to sing without fear...”
Suyunbay was a wonderful singer of Kazakh heroic epos. Kazakh classic writer Muktar Auezov appreciated him very high: “Suyunbay is a gold nucleus of the Kazakh akyns”.

Ол шамамен 410-453 жылдарда өмір сүрген.
Еділ есімі (тарихта ол Аттила

деп аталып кеткен) тарихта Александр Македонский, Юлий Цезарь сияқты ұлы қолбасшылардың қатарында аталады. Ол құл иеленуші қоғамының жойылуына зор ықпал еткен. Еділдің ерліктері жайында ағылшын, француз тілдерінде аңыздар, әңгімелер өте көп. Француз драматургі Вернер Цахариас «Ғұн патшасы Атилла» атты трагедиясын жазды. Мұнда Еділ құл иеленуші Рим империясын құлатушы батыр ретінде мадақталады.
Еділ Ғұн патшасы болып 434 жылы таққа отырады. Бұл кезде ғұндар Еділ мен Рейн аралығын алып жататын.
Ғұн мемлекеті V ғасырдың ортасында қатты күшейеді.
Еділ патша Рим империясына шабуыл жасайды. Рим империясы Еділдің күшіне шыдамай, құлайды. Сөйтіп, Еуропада құл иеленушілік құрылыс жойылады.

Ұлықбек (1394-1449)

Ұлықбек-Ақсақ Темірдің немересі. Атасы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек 15 жасында Орта Азия мен Оңтүстік Қазақсатнның едәуір бөлігінің әміршісі болды, алайда ол ақыл-парасатын атасы сияқты соғыстарға емес, табиғат құпиясын білуге арнады. Осы мақсатпен Самарқанда обсерватория салдырды. Бірнеше қалаларда жаңа бағыттағы жоғары оқу орындарын, медересселер ашады. Ұлықбек медресесінің ғимараты күні бүгінге дейін сақталған.
Ұлықбек жайында замандасы, ақын Әлішер Науаи былай деп жазды: «Сұлтан Ұлықбек-Әмір Темірдің әулеті, дүниеде теңдесі жоқ патша болды. Оның тұыстарының бәрі о дүниеге сапар шекті. Оларды қазір кім біледі? Ал Ұлықбек болса ғылымға қол созып, көп нәрсені игерді. Оның ашқан заңдары мен ережелері адамдар керегіне жарай береді».
Ұлықбек жастайнан поэзияға, пәлсапа, тарихқа, әсіресе, астрономияға құштар болды. Ол Платон, Аристотель, Птолемей сияқты грек ғалымдарының еңбектерімен ерте танысты. Орта Азияның ұлы ғұламалары Әл-Фараби, Әл-Бируни, Әбу Әли Ибн Сина (Авиценна) еңбектерін жете меңгерді.

халықтарының байырғы заманда елі билеген атақты әйел патшаларының бірі. Грек

жазбаларында оны «массагет» деп атайды. Тұмар ханша есімінің тарихқа еніп, әлемге танылуы-Ахемен әулетінен шыққан, «төрт құбыланың тұтас билеушісі» атанған парсының әйгілі патшасы Кирдің (ж.ж.с.д. 558-530)-Орта Азияға басқыншылық жорықпен келген, «жеңілуді білмейді» деп дәріптелген әскерін ашық шайқаста тас-талқаның шығарып жеңумен тікелей байланысты.
Мемлекетінің аумағын тойымсыздықпен кеңейте беруді ойлаған Кир патша батыс елдеріне аттанбас бұрын әуелі шығын жағын қауіпсіздендіру мақсатымен түркі-сақ еліне аттандырып, олардың ханшасы, сол кезде күйеуі өліп жесір отырған Тұмардың (Томириске) өзіне тұрмысқа шығуын сұрайды.
Бұл Кирдың түркі-сақтармен соғысуға желеу іздеу еді. Тұмар ханша Кирдың ұсынысын қабылдамай тастайды. Осыны желеу еткен Кир өзінің жау қайдалап жұтынған жаужүрек жауынгерлерін шығысқа қарай қаптатады. Аракс дариясына жетіп, үстінен қалқыма көпірлерді құруды кемелердің кермесінде мұнара қамалдар тұрғызуды әмір етеді.

тюркских народов Средней Азии)
Обитали когда-то у Азовского моря воинственные амозонки.

Прекрасно владея луком и боевым топором, они проводили время в бесконечных битвах. Ради продолжения рода амазонки вступали в брак с чужеземцами, отдавая на воспитание или убивая мальчиков и оставляя себе девочек. Пологают, что их имя происходит от обычая выжигать у девочек левую грудь (с др. греч. «амма-грудь»), которая мешает стрелять из лука.
Вместе с троянцами амазонки защищали от эллинов древнюю Трою. В этой войне Ахилл убил героиню амазонок Пенфесилею. Геракл осадил город амазонок Фемискару и добыл пояс царицы Ипполиты. Тесей взял в жены Антиопу (мать Ипполиты). Они основали город Эфес и посторили в нем храм Артемиды.
Скифы называли амазонок «эорпата», что значит «мужебийцы». Однажды амазонки попали в Кремны на Азовском море, там жили скифы. Скифы пожелали иметь детей от смелых воительниц, поэтому их юноши женились на амзонках. Народ, произошедший от этого союза, называются сарматы (савроматы). Сарматы основали государсттво на реке Илек, в степях южного Приуралья. Потомки царицы Ипполиты сыграли значительную роль в истории кочевых народов Древнего Казахстана и Средней Азии.

земле Турана и Персии беспощадные воины, унося тысячи жизней. Царь

Турана Афрасиаб и его извечный враг царь персов Хосров не щадили воинов, посылая их из одной битвы в другую.
Однажды персидский царевич Сиявуш увидел среди гуляющих девушек дочь Афрасиаба царевну Фарангиз и влюбился в нее. И она, увидев царевича, поняла, что если кому и суждено стать ее мужем, то только царевичу Сиявушу.
С трудом согласился царь Афрасиаб на брак любимой дочери и персидского царевича.
И тогда царевич Сиявуш решил построить город справедливости Сиявушград, в котором процветали бы доброта и милосердие, справделивость и правда, равнество и свобода. Долго трудились бок о бок сакские и персидские воины, забыв о вековой вражде. Наконец, возвели они город из белого мрамора, украсили его стены и ворта искусной резьбой, поставили на четрех сторонах свта высокие башни. Вот-вот должна начаться свадебная церемония. Но помешали коварные враги. Клевета разрушила мир, а возлюбленные погибли. И война Турана и Ирана началась снова.
Город влюбленных, в котором мечтали жить царевна Фарангиз и ее возлюбленный царевич Сиявуш, был разрушен, и даже место, где он когда-то возвышался над степью, неизвестно никому.

красавица Зарина. В один из погожих дней выехала она прогуляться

по просторам родной степи.
Стрелой взлетел ее белый конь на врешину холма, и Зарина заметила у его подножия незнокомое войско. А те, увидев всадника, пустились в погоню. Но Зарина сумела вырваться из окружения. Позади остались преследователи, лишь царевич Мидии Стриангей молнией несся на своем вороном коне. А догнав, увидел, как соскочил с головы ее серебряный шлем, рассыпались по спине золотые волосы, сверкнули гневно глаза черней черемухи. Поняв, что перед ним женщина, витязь отбросил меч, соскочил с коня. Красота Зарины так поразила Стриангея, что он влюбился без памяти в царицу саков.
Зарине тоже пришелся по душе прекрасно сложенный и отважный витязь. Долго беседовали они, и она поняла, что он еще и добр. Не раз вместе охотились царица саков и принц мидиян. И чувства их возрастали. На смену вражды к народам пришли мир и согласие.
Наконец, Стриангей предложил Зарине соединить их судьбы и объединить цварства! Зарина была бы рада принять его предложение, но думала она не только о себе, но и судьбе своего народа. Целый год размышляла она, тысячу дум передумала и поняла, что если станет женой Стриангея, то царствовать будет он. Вместе с ней и народ ее будет подвластен ему. И отказала. В ту пору между Тураном и Мидией не было войн, ни набегов. Этот мир ценой личного счастья подарила своему народу Зарина.

боролся за объдинение феодальной Грузии, яростно отбиваясь от сельджукских турков,

персов и внутренних врагов, не желавших объединиться. И внутренние враги были большей угрозой, ибо сказано в «Книге моего деда Коркута», не страшен враг внешний, а страшнее враг внутренний. Феодалы устраиавли заговоры, боясь усиления царской власти.
Однажды они так досадили царю Давиду, что он обратился за помощью к родственникам жены, кыпчакам.
Жена Давида IV Гурандухт (принцесса Турандот) была дочерью хана кыпчаков Шарагана (Шарухана). Царь Давид пригласил к себе на службу Атрака, сына хана Шарагана и брата принцессы.
С кыпчаками враждовали воинственные осетины, но царь Давид убедил их пропустить через Осетию 40000 отборных кыпчакских воинов, не считая 5000 всадников личной охраны. Так кыпчаки помогли царю Давиду сломить сопротивление грузинской знати, объеденить Грузию и отбить нашествие сельджукских султанов.
Позднее историю о кыпчакской царице Гурандухт узнали в Европе, и итальянский драматург Карло Гоцци написал пьесу «Принцесса Турандот», в которой главной героиней была дочь Турана-Гурандухт.

(1223-1277)-түркі әулеті Баһриден шыққан мамлюктердің Египетті билеген төртінші сұлтаны. Оны

тарихи шығармаларда Бейбарыс, Бибарыс деп те атайды. Оның шыққан тегі-қыпшақ. Бірақ қай жердің қыпшағы дегенге келгенде әр түрлі деректер айтылып, бірі-Хорезм, Дербент қыпшақтарының десе, екіншілері маңғыстаулық елі дегенді айтады. Соңғы зерттеулер бұл дұләмалдықтың түйінің шешіп, Бейбарысты қыпшақ тайпасының Беріш руынан шыққан атақты әулеттің тұқымы екенің анықтауға мүмкіндік берді. Араб елдерінің «Мың бір түнмен» қатар қоятын халық романы-«Бейбарыста» оның әкесі Жамақ, шешесі-Әйек деп, олардың нақты есімдерін аттап көрсеткен. Байбарыс өмір бойы қыпшақ тілінде сөйлеген. Алдыңғы Азиядағы араб тілдес халықтармен тілмәш арқылы түсініскен.
Байбарыс Дамаскінің базарында 800 дирхемге құлдыққа сатылғаннан кейін жаңа қожайыны Айдакин Бундукларидің атымен әл-Бундуклари деген есімге ие болды. Кейін Байбарыстың ерекше қабілетін байқаған Айюби әулетінің сұлтаны Салих Нажумиддин оны өзінің жеке гвардиясының бір бөліміне сардар етіп алады. Сөйтіп ол енді жаңа әміршісінің атымен өзіне әл-Салихи деген есімді қабылдайды. Ол осында жүргенде крест жорығына қатысушыларға қарсы күресте Египет әскеріне қолбасшылық етеді.
Египеттің жаңа сұлтаны Муизәддин Айбек Айюби әулетінің соңғы сұлтаны Муаззам Тураншахты өлтірушілерді жазалау науқаның бастаған кезде, Байбарыс бас сауғалап, Сирияға қашып кетеді. Содан мамлюктер Айбекті өлтіргеннен кейін ғана ол Каирға қайта оралады. Мұнда таққа жаңа отырған Мұзаффар Сайффудин Кутуз сұлтан оны әскеріне басшы етіп, Сирия жеріне ішкерлей кірген моңғоларға қарсы күреске аттанады.

қазақ ханы, батыл қолбасшы. 15 жасында жоңғарларға қарсы соғысқа қатысып,

ерлік көрсеткен. Орта жүз ханы Әбілмамбетпен бірлесіп, елді шығыстан торыған жауға қарсы күреске ұйымдастырады. 1771 жылы Әбілмамбет өлгеннен кейін хан болады. Абылай хан өктем әкім, айлакер дипломат, өте шешен, үлкен өнер иесі – арқалы күйші. Оның «Алабайрақ», «Ақ толқын», «Қайран елім», «Қара жорға», «Шаңды жорық» және тағы басқа күйлері әлі күнге дейін белгілі, Ресей патшасы, Қытай империясы, Жоңғар, Бұхар, Хиуа хандары Абылай хан тұсында қазақ елімен қызу қарым – қатынас жасады. ХVIII ғасырда Қазақстанды жаулап алуды көздеген Жоңғар хандығы мен Маньчжур – Қытай империясына қарсы күресте үш жүздің басын қосып күшін біріктіруде Абылай хан зор үлес қосты.

казахский хан, мужественный полководец.
Свою отвагу он проявил в 15 лет,

участвуя в сражениях против джунгар. Объединившись с ханом Среднего жуза Абильмамбетом, он организовал совместную борьбу с врагами, угрожавшими с Востока. В 1771 году, после смерти Абильмамбета, стал ханом.
Абылай хан слсл принципиальным акимом (правителем), тонким дипломатом, непревзойденным оратором, мастером искуства кюйши. До сих пор известны его кюи «Алабайрак», «Светлая волна», «Родная земля», «Черный иноходец», «Пыльный поход» и др. В период правления Абылай хана тесные связи с ним поддерживали царская Россия, Китайская империя, Джунгарские, Бухарские и Хивинские ханства. Абылай хан сыграл решающую роль в объединении оборонительных потенциалов трех жузов против угрозы оккупации Казахстана Джунгарским ханством и Маньчжур – Китайской империей в ХVIII веке, став легендарным «защитником народов». В памяти поколений он остался как правитель «золотого века», расцвета казахского государства. Абылай, бывший «и лисой, и волком», сумел сохранить мир с крупнейшими державами своего времени, не потеряв независимости Казахского ханства. Более того, в очень сложной обстановке он смог сплотить, укрепить и значительно усилить свое государство. А его мужество и отвага вошли в народный эпос. Имя «Абылай» стало «ураном» (боевым кличем) казахов.

Khan (the true name is Abulmansur) is the famous Kazakh

Khan and brave commander.
He showed his bravery when he was 15, taking part in the battles against Jungar warrors. Unittles with Abulmambet (the Khan of the Midlle Zhuz) he organized a struggle against the enemies threatening from the east. In 1771 he became a Knan after Abulmsmbet’s death. Abulay Khan was spoken as a ruler of principles, smart diplomat, unsurpassed speaker, master of kuys (national instrumental melodies). His kuys ‘Alabayrak”, “Lidht wave”, “Motherland”, “Black horse”, “Dusty campaign” and others are still known.
Tsarist Russia, Chinese Empire, Bokhara, Jungar and Khivin states had close friendship with Abilay Khan during his reign. Avilay Khan played decisive role in the unification of militaru potencials of all three Zhuses against the threat of Kazakhstan’s occupation in 18-th centry by Jungar state and Manchzhur – Chinese Empire, having become a legendary “people’s gefendeer”.
Generation rememberd him as a ruler of “gold centery” – the period of Kazakh prosperity. Abilay, bting “either fox and wolf”, kept peace with greatest countries of his time, not losing Kazakh independence. And more, he united, consolidated and made csniderably strong his cuntry in the difficult situation.
His bravery and courage in a battle were praised in Kazakh epos. The name “Abilay” had become “the Uran” (battle call) for Kazakh people.

султанов. Прославившись завидной силой, тактикой, организаторскими способностями вести наступление, дошел

до ханского трона. В период активизации освободительной борьбы казахского народа против джунгар, у подножья гор Ордабасы, народным собранием Абульхаир был избаран вождем казахских ополченцев. Он стал налаживать дружеские связи с Россией. Опираясь на Российскую империю, он намеревался закрепить свои устремления, объединить казахские три жуза, организовать управление из одного центра и передавать бразды правления государством не детям правителя, а путем передачи наследия в надежные руки. В годы «великого бедстивя», когда джунгарские феодалы вели непрерывные войны, стремясь уничтожить казахов, как нацию, Абульхаир обратился за помощью к России и в 30-х г.г. ХІХ в. принял российское подданство, введя в состав Российской империи Младший и Средний жузы. Этот исторический шаг сыграл огромную, хотя и неоднозначную, роль в развитии Казахстана, открыв казахскую степь влиянию европейской культуры.

қазақ сұлтандарының кіші буыны. Алғашында Тәуке ханның ықпалында болған. Күшімен,

айласымен, шабуылды ұйымдастыра білушілігімен даңқы шығып, хандыққа қолы жеткен. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресі өрлеген кезде, Ордабасы тауының бөктеріндегі халық жиналысында Әбілқайыр қазақ жасақтарының бастаушысы болып сайланды. Ресеймен татулық байланыста болуды көздеді. Ресей империясына арқа сүйеу арқылы өз ықпалын күшейтуді, қазақтың үш жүзін түгел бағындырып, бір орталықтан басқарылатын билік орнатуды, сондай – ақ өкімет билігін балаларына сайлау жолымен емес, мұрагерлік жолымен қалдырып отыруға үміттенді. 1740 жылы Әбілқайыр қазақ жасақтарын бастап барып Хиуаны басып алды. Онда біраз уақыт хан болып тұрады.

Abulhair (1693 – 1748)

Abulhair (1693 – 1748) – one of the famous Kazakh sultans. He came of the junior branch of Kazakh sultans (“a sultsn” – a ruler of some district). On becoming famous for his strength, tactics, organizing ability, he’d got Kazakh Khan’s throne.
During the upsurge of Kazakh liberation moving against the Jungars Abulkhair was elected the leader of the people’s army. He began to set friendly connections with Russia. With the help of Russia he was going to unite the three Kazakh Zhuzes (“Zhuz – one part of Kazakh State”),
to organize the governing from one centre, to elect the ruler for his personsl gualities but not for being the child of Khan.
It was the time of ‘great disaster” when Jungar feudals were waging uninterrupted war trying to exterminate Kazakh ptople as a nation.
Abulkhair Khan appealed to Russia and in the thirties years of 18 ctntury took out Russian citizenship, including Junior and Senior Zhuzes in Russian Empre.
This historical step played a great though strange role in the development of Kazakhstan, having discovered Kazakh steppe to the influence of European culture.

1756) – қазақ халқының қоғам қайраткері, атақты шешен. Ұлы жүздің

төбе биі. Жастайынан үздік оқып, арабша, парсыша тарихи кітаптарды, аңыз, хисса тарихтарын ел арасынан тыңдап, өзінен бұрынғы өткен шешен билер мен хандар, бабалары тапқыр, өнегелі, нақыл, шешен сөздерін ойына түйіп өседі. 15 – 20 жасында билікке араласып, әділдігімен, шешендігімен елге танылады. «Жеті Жарғы» әдет заңын шығарушылардың бірі болды. Орта жүздің аға биі Қазыбек Келдібекұлымен, кіші жүздің аға биі Әйтеке Байбекұлымен бірге әз Тәукенің басты кеңесшісі болды. Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр, Жәнібек батырмен бірыңғай халық майданын құрып, азаттық күресін басқарды. Өзі билік еткен Шымкент, Түркістан және Ташкент қалаларында көпшілік пайдаланатын ғимараттар салу ісіне белсене араласқан.

общественный деятель казахского народа, известный оратор. Ведущий би (судья) Старшего

жуза. С детства проявил прилежание к учебе, зачитывался историческими книгами на арабском, персидском языках, интересовался историями легенд, изучал мудрые изречения, меткие, точные и нравственные слова, высказанные красноречивыми биями и ханами, биями – предками Жанту, Жарылкамыс, расширяя кругозор.
Стал одним из авторов первого правового свода казахов «Жеты Жаргы». Вместе со старшим бием Среднего жуза Казыбеком Келдибекулы и старшим бием Младшего жуза Айтеке Байбекулы был ведущим советником мудрого хана Тауке. Организовав вместе с батырами Кабанбаем, Богенбаем и Жанибеком единый народный фронт, возглавил освободительную борьбу против джунгар. Активно участвовал в возведении уникальных архитектурных сооружений в городах Шымкенте, Туркестане и Ташкенте.

Tole Bi Alibekuly (1663 – 1756)

Tole Bi Alibekuly (1663 – 1756)– the public leader, well – known speaker judge.
Leading bi (a judge) of Senior Zhuz (Southern Kazakhstan), Tole bi liked to study from the very childhood. He was iond of reading a numer of historical books in Arabic and Persian Ianguages, interested in the history of easten legends, studied wise sayings of eloguent judges and khans, broadening his outlook. He’d become one of the autors of the legendary Code “Zhety Zhargy” (the first Kazakh Code of Laws). Together with the supreme judge of the Middle Zhuz (Central and Eastern Kazakhstan) Kazibek Keldibekuly and the supreme judge of the Junior Zhuz (Northern and Western Kazakhstan) Aiteke Baibekuly he was the leading cunsellor of Tauke Khan.
Having organized, together with the baturs (fighters, commanders) Kabanbay, Bogenbay and Zhanibek the united people’s front, he become the leader of the liberation struggle against the Jungars (very agressive and cruel nation from Nothern China).
Being the leader not only in a war but in a culture also Tole bi participated actively in the creation of the unigue architectural structures in Tashkent, Turkestan, Shimkent.

ХVII ғасырдың аяғы мен ХVIII ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген

қазақтың атақты биі. Орта жүзді билеген. Тәуке, Семеке, Әбілмәмбет, Абылай хандардың тұсында мемлекет басқару ісіне белсене араласып, қазақ хандықтарының ішкі және сыртқы саясатына едәуір ықпал жасап отырған. Жоңғар басқыншылығына қарсы халық күресін ұйымдастырушылардың бірі. «Тәуке заңдарының жинағы» немесе «Жеті Жарғыны» жасауға қатысқан. Абылай жоңғарлардың қолына түскенде оған белсене араласып, құтқарып алады. Ресеймен достық қарым – қатынаста болуды мақұлдап, Цин империясымен тығыз байланыста болуға қарсылық білдірген. Қазыбек би ел арасында Қаз дауысты Қазыбек атанып кеткен.

Қазыбек би Келдібекұлы (1667 – 1763)

казахский би (судья), живший в период конца ХVII – начала

ХVIII веков.
Правил Средним жузом. Активно участвовал в делах государственного правления во времена ханов Тауке, Семеке, Абильмамбета, Абылая, способствовал действенности внутренней и внешней политики казахских ханов. Стал одним из организаторов всенародной борьбы против джунгарских оккупантов. Участвовал в разработке первого свода казахских законов «Сборник законов хана Тауке» («Жеты Жаргы»). Поддерживая налаживание дружеских связей с Россией, он одновременно выступал против тесной связи с Циньской империей. В народе Казыбек би слыл как «Каз дауысты Казыбек» - «Казыбек с гусиным голосом» («каз» значит «гусь») – то есть «звонкоголосый», тот, чей голос звучал в самых дальних степях, как голос Родины.

Kazibek bi Keldibekuly (1667 – 1763)

Kazibek bi (1667 – 1763) Keldibekuly – the famous Kazakh bi (a judge), lived in the period of the end of 17 century – the beginning of 18 century.
He governed Midlle Zhuz (Central and Eaztern Kazakhstan) and took part actively in the state affairs during the reign of Tauke Khan, Semeke, Abilmambet, Abilay Khan, helping the efficacy of the domestic and foreign policy of the Kazakh Khans.
Kazibek bi was one of the leaders of the nation – wide struggle against Jungar invaders (very agressive and cruel nation from Norhern China).
Being the well – known judge and speaker he participated in the cretion of the first Kazakh Code of Laws – “The Laws of Tauke Khan” (“Zhety Zhargy’). Supporting the frendly connections with Russia, he stood up against the close relations with Tsin Empire.
Among the people Kazibek bi was known as “a man with goose voice” (“kaz” in Kazakh Language means “a goose”) – i.e. “resounding voice”. He was considered as a man whose voice had been heard in the most distant steppes as a voice of MotherLand.

(шын аты Айтық) Байбекұлы (1689 – 1766) . – қазақтың

атақты шешен биі. Әбілқайыр ханға дейін кіші жүзді басқарған. Әйтеке би жас жағынан атақты Төле би мен Қазыбек биден кіші. бірақ өзінің даналығымен ел билеп, өз замандастарынан қалыспаған, ешкімнің атақ – даңқына табынбаған. Оның даналық сөздері осы уақытқа дейін халық аузында сақталған. Тәуке хан дәуіріндегі қазақ хандығының аса көрнекті билерінің бірі ретінде «Жеті Жарғыны» шығаруға елеулі үлес қосқан. Ол бір орталыққа бағынған қазақ хандығын құруға белсене атсалысты.

Айтеке би (наст. ИмяАйтык) Байбекулы (1689 – 1766).

Айтеке би Байбекулы – известный казахский би (судья), оратор. До Абылая хана он возглавлял Младший жуз. Айтеке би был по возрасту младше знаменитых Толе би и Казыбек би. Однако он прекрасно управлял страной, никому из современников не уступал, перед славой и заслугами не преклонялся. Его мудрые изречения до сих пор живы среди народа. В эпоху Тауке хана, он, как один из виднейших биев Казахского Ханства внес заметный вклад в сотворение первого свода законов казахской степи «Жеты Жаргы» («Семь указов»). Айтеке би активно ратовал за объединение казахского народа, за единое и сильное государство, за справедливое общество.

1766)
Aiteke Bi (the true name is Aityk) Baibekuly (1689 –

1766) – the famous Kazakh bi (a judge and speaker). Bef ore Abilay Khan he had governed the Junior Zhuz (Nothern and Western Kazakhstan). Aiteke bi was younger than Tole bi and Kazibek bi, another famous judges. However he ruled the country very wisely and never made concessions to anyone, not worshipped any glory or treasure. His wise sayings have been alive amoung the people up to now. In the regin of Tayke Khan Aiteke bi as one of the outstanding Kazakh judges took part in the creation of the first Code of Laws named “Zhety Zhargy” (“Seven Decrees”).
Aiteke bi struggled actively for the unification of the Kazakhs, for the independent Kazakh State, for the fair society.

жапонның самурайлары, индиялықтардың кшатрийлары сияқты тек әскери кәсіппен шұғылданған. Басқа

кәсіппен айналысуды олар өздеріне ар санаған. Сондықтан батырлардың бар өмірі соғыста өткен. Соғыс негізінде Отанды жаудан қорғау, елді басқыншылардан азат ету, халықтың қонысын, жерін кеңейту, жау қолында өлген ата кегін қайтару мақсаттарымен жүргізілген. Үлкен соғыс алдында батырлардың жекпе-жекке шығуы-олардың басты міндеттері болған. Жекпе-жек бірнеше күнге созылған.
Қазақ халқы ғасырлар бойы күні кешеге дейін жаугершілік жағдайда өмір сүріп, өз елін, жерін, тәуелсіздігін үнемі қорғап отыруға мәжбүр болған.
ХVІІ-ХVІІІғ. өмір сүрген тұлғалар: Абылай хан, Қабанбай батыр, Наурызбай батыр, Баян батыр, Райымбек батыр, Ханкелді батыр, Малайсары батыр сынды халқы үшін өшпес ізін қалдырған батырлардың ерлік істтерінің қайнар көзі-елін, жерін сүю, халқының ар-намысын қорғау, мемлекеттік тәуелсіздікті сақтау еді.

заманымызға жеткен, қағаз бетіне түскен жыр, әңгіме әзірше төртеу. Олардың

ішіндегі толығырағы және ең көркемі Сағымбайұлының ел аузынан жазып алған нұсқасы. Жырда батырдың өз халқының қамы үшін, ел намысы, ел кегі жолындағы күрестерінің, көп жорықтарының соңғы бір кезеңі, батырдың өз өмірінің ақырғы белесі суреттеледі. Қабанбай елінен аулақ сапарда жүргенде, ежелден өштесіп, ішіне кек сақтап жүрген қырғыздың Аманалы деген батыры Қабанбайдың елін шабады. Жауына елінің кегін жіберіп көрмеген ел қорғаны Қабанбай батырға бұл қорлық қатты батады.
Қарт батыр халқына хабар айтып, жауына аттанбақ болады. Қабанбай хабарын есітген қазақтың атақты батырлары тұс-тұстан Қабанбай туының астына жиыла бастайды.
Көкжарлыдан көкжал Барақ, Шақшақ ұлы, Жәңібек батыр, ақылгөй қарт Бұхар, батырдың інісі Дәулетбай, Жанатай батыр келеді.
Сөйтіп, қазақ халқының қол бастаған батырлары, топ бастаған көсемдері, сөз бастаған шешендері түгел жиналады. Қабанбай батыр бастаған қазақтың еңіреген ерлдерң ту алып, тұлпар мініп, егескен жауының еңсесңн басып, ел кегін алу жорығына шеру тартып кетеді. Батырлар күні-түні жолбарыстай жортып, Алатауға келліп, жаумен кездесе алмай, жау жерінде айлап жатады. Бөгенбай, Барақ сияқты бас батырлардың да шыдамы таусылып, Қабанбайға қайтуға рұқсат бер дейді. Қабанбай бұларға тоқтау айтып, жауды жеңбей елге қайтуға рұқсат бермейді. Соны айтып, ер Қабанбай күлімдейді: «Қой қайтпайық, сабыр ет, інім»,-дейді. Сол күні жел жоқ, бұлт жоқ шаңқай түсте Ақ туы Қабанбайдың дүрілдейді. Жауды аңсаған ерлер қанды майдан ұрысқа қамданды. Қаруылға кісі жіберіп, жау хабарын асығыс күтеді. Сол кезде көшіп кедле жатқан бір тайпа көрінеді. Жауды көріп қауанған ерлер, аттарына асығыс аттанып, ұрысқа даярланып, көш алдына шығады.

болады. Ол інісімен араздасып, бөліне қөшкенде, аңдып жатқан жауына абайсызда

кездеседі. Аманалы жаудан беті қайтпаған еңіреген ер, қамал бұзған қайсар батыр. Көштің алдын тосқан қаптаған жауына жалғыз қарсы шығады. Аманалы батыр Қабанбай қолынан алдын кес-кестеп, қазақ батырларын иіріп тастайды, Оған жекпе-жекке ешкім шыға алмай, қаймығып қалады.
Жібермей, қолдың алдын иіреді, батырлар ыза болып күйінеді. «Ұмтылды шыдай алмай Жантай батыр, Найзамен түйреп мүны жіберді». Жекпе-жекке шыққан Богенбайды да найза шайқап жақындатпайды. Көкжарлы көк жал барақ барған шақта, найзамен іліп тастайды. Ызаға шыдай алмай сексен сегіздегі қарт Бұқар жырау ұмтылады.
Сөйтіп, Аманалы қазақтың даңқты батырларын жекпе-жеке шыдатпай, бірінен соң бірін түсіре береді. Әрбір батырды Аманалы қаңбақ құрлы көрмейді. Қырғыз батырының асқақтығына шыддай алмай, Қабанбайдың інісі Дәулетбай батыр шығады. Жекпе-жек айқаста Аманалыға Дәулетбай да қарсы тұра алмайды. Күші басым Аманалы Дәулетбайды найза ұшына іліп алып көтереді. Қазақ батырларына бұл қорлық қатты батады. Ту ұстап тұрған Қабанбай бұдан ары шыдап тұра алмайды. Інісін жау найзасының ұшында көрген қарт батыр томағасын сыпырған қарындай жетіп келеді.
Көбекең кейін тұрған қолды бастап,
Қырғыздың көрініп тұр өнері асқақ.
Ұмтылды таудан құүлай ер Қабанбай,
Ақ туды Шағалаққа бере бастап.
Найзадан Дәулетбайды тастай берді,
Дұшпаның Қабанбайдай көзі көрді.
Құдайдан тілегенім сен едің деп,
Ат қойып Қабанбайға жетіп келді.
Қабанбай асқақтаған Аманалыны найзамен іліп алып, басынан тоғыз қабат айналдырып жерге ұрады.

қолын бастаған Бөгенбай қарт бола бастаған кезде аға жүгін жеңілдетер

Қабанбай шықты. Екі қолбасшы қазақ бағына туған қос жұлдызы болды. Олардың орны Абылайды қоршаған батырлардың ішінде ерекше еді. Бөгенбай батыр VIII ғасырда қазақ батырларының ең жасы үлкен ақсақалы. Ол 1708 жылы 28 жасында 30 мың қолға қолбасшы болып, қазақ елінің берекесін алып, құтын қашырған қазақ-орыстарды талқандап, Еділден ары асырып тастады. Үмбетей жыраудың:
Балдырғаны білектей,
Бүлдіргені бүйріктей.
Бөденесі үйректей,
Шортаны тайдай шулаған,
Ұзыны шексіз, ені алыс
Еділден өттін, Бөгенбай!-
деп жырлауы осыдан. Қарабалта түбінде қырғыздармен болған шайқаста Бөгенбай батыр 77 жаста екен. Сонда батыр қазақ қолының басы-қасында 49 жыл болған болып шығады.