Профессиональная компетентность учителей и развитие педагогических возможностей

akademik darajasini olish uchun yozilgan Dissertatsiya Bajardi:

N.Raximova Ilmiy rahbar: p.f.d.,SH.SH.OLIMOV Buxoro -2017

of pedagogues and pedagogical ways of improving it

va unung pedagogik mazmuni.
1.2. O’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirish - pedagogik

muammo sifatida.
1.3. O’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishning yo’nalishlari.
I bob bo’yicha xulosa.

- o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishning muhim omili.
2.2. O’qituvchilarning kasbiy kompetentligini

shakllantirishda axborot-metodik ta’minot va uning tarkibiy qismlari.
2.3. O’qityuvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda chet tili va axborot texnologiyalaridan foydalanish.
II bob bo’yicha xulosa

- sinov ishlarini tashkil etish mexanizmi.
3.2 Tajriba - sinov ishlarini

tahlili va natijalari.
III bob bo’yicha xulosa
Umumiy xulosa va tavsiyalar
Ilovalar
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti istiqbolini belgilash, jahon

hamjamiyati mamlakatlari safidan munosib o‘rin egallashga intilish yo‘lidagi keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirish bilan kechmoqda.

Ma’lumki, bo‘lajak pedagoglarning kasbiy faoliyatda erkin va mustaqil amaliy faoliyat ko‘rsatishini ta’minlovchi zaruriy omillardan biri bu ulardagi kasbiy-pedagogik kompetentlikning shakllanganligi bilan asoslanadi.

Mavjud pedagogik pedagogik imkoniyatlardan foydalangan holda o’qituvchining kasbiy kompetentligini shakllantirish juda muhimdir. Chunki davr talabi shuni taqozo etmoqda. Mavzuning dolzarbligi ham aynan shundadir.

zaruriy kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lishi haqidagi qarashlarni buyuk SHarq mutafakkirlari

tomonidan ilgari surilgan ilmiy-pedagogik g‘oyalar misolida ham ko‘rishimiz mumkin.

Jumladan, respublikamizda pedagogika va psixologiya sohasida SH.Qurbonov, J.Xasanboev, E.Seytxaliliov, R.Ahlidinov, N.Xo‘jaev, V.Karimova, F.Akramova, O.Hayitov, Z.Nishonova,YU.Ahrorov, M.O.Ashurov, S.G‘ulomov, N.X.Xo‘jaev,O.A.Abdullaev, I.I.Inomov kabi olimlar o‘z ilmiy yo‘nalishlarida o‘rganib tadqiq etganliklarini ko‘rish mumkin.

Tadqiqot ishi muammosi bo‘lgan ya’ni o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirish muammosi xorijiy olimlardan A.I. SHerbakova, N.V. Kuzmina, A.K. Mar­kova, F.N. Gonobolin, YU.K. Babanskiy, M. Max­mutov, K.D.Ushinskiy, M.M.Lisina, V.A.Artemov, N.E.SHurkova, psixologik aspektda J.Bernal, Dj.Bruner, E.Vidiman, Jozef Tussen Rayno, ihtisodiy tomonidan N.I.Novikov, V.Vlasenko,V.N.Myasishev, L.M.Fridmanlar va boshqalar, o‘zbek olimlaridan N.N. Azizxodjaeva, J. Yo‘ldoshev, A.R.Xodjabaev, U.N.Nishonaliev, N.Sayidahmedov va boshqalar tomonidan atroflicha o‘rganilgan.

va vositalarini aniqlash, ularni amaliyotga tatbiq etish va takomillashtirishga oid

metodik tavsiyalar ishlab chiqish.

kompetentligi va uni shakllantirishning pedagogik imkoniyatlarini aniqlash;
- Markaziy Osiyo

mutafakkirlarining o’qituvchilarda kasbiy kompetentlikni shakllantirishga oid g’oyalarini o’rganish;
- pedagogik texnologiyalarga asoslangan holda o’qituvchilarda kasbiy kompetentlikni shakllantirishni takomillashtirishning omillarini o’rganish;
- kasbiy, pedagogik-psixologik hamda boshqa fanlarni o’qitish jarayonida o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirish imkoniyatlarini o’rganish;
- o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirish yuzasidan metodik tavsiyalar ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etish;
- o‘qituvchilarning o‘quv loyihalarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish malakalarini takomillashtirish;
- ta’lim muassasasi pedagoglarida o‘quv mashg‘ulotlari, ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni tashkil etishga kreativ yondashish ko‘nikma va malakalarini takomillashtirish.

samaradorligi quyidagi holatlarda yuqori bo‘ladi, agarda:
- pedagogik kompetentsiya fani

orqali o‘qituvchilarning kasbiy faolligini oshirishning samaradorligini ta’minlash imkoniyatlari keng ko‘lamda o‘rganilsa;
- o‘qituvchilarning kasbiy faolligini oshirishning yaxlit tizim sifatida ishlab chiqilsa;
- pedagogik kompetentsiya fani orqali o‘qituvchilarning kasbiy faolligini oshirishning maqbul shakl, metod va vositalardan unumli foydalanilsa;
- pedagogik kompetentsiya fani orqali o‘qituvchilarning kasbiy faolligini oshirishda an’anaviy va noan’anaviy ta’lim shakllaridan keng foydalanilsa;
- o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirish jamiyatdagi ijtimoiy-madaniy vaziyat nazarda tutgan holda amalga oshirilsa;
- o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirish ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo’lib, uning o’ziga xos omillari, pedagogik shart-sharoitlari, metodlari, vositalari zamonaviylashtirilsa;
- o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishga qaratilgan pedagogik amaliyot to’g’ri tashkil qilinsa, jarayon muvaffaqiyatli kechadi.

va amaliy asoslari yaratildi;
- o’qituvchilarda pedagogik texnologiyalar orqali kasbiy kompetentligini

shakllantirishning mezonlarini ishlab chiqildi;
- o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishning pedagogik imkoniyatlari asoslandi;
- o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishning mexanizmlari takomillashtirildi.

o’rganildi va nazariy asoslari aniqlandi;
- o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishga

doir uslubiy tavsiyalar ishlab chiqildi;
- o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirish yo’l-yo’riqlari takomillashtirildi va unga mos mezonlar aniqlashtirildi.

faolligini oshirishning mazmuni va mohiyatini ilmiy asoslash.
2. O‘qituvchilarning kompetentligini oshirishning

samarali usul va vositalari va ularni amaliyotga qo‘llash.
3. O‘qituvchilarning kasbiy faolligini oshirishga oid Sharq mutafakkirlarining ma’naviy me’rosidan foydalanish yo’llari.
4. O‘qituvchilarning kasbiy kompetentligi va faolligini oshirish yuzasidan metodik tavsiyalar.

va unung pedagogik mazmuni
“Kompetentlik” tushunchasining mohiyati. Bozor munosabatlari sharoitida mehnat

bozorida ustuvor o’rin egallagan kuchli raqobatga bardoshli bo’lish har bir mutaxassisdan kasbiy kompetentlikka ega bo’lish, uni izchil ravishda oshirib borishni taqozo etmoqda. Xo’sh, kompetentlik nima? Kasbiy kompetentlik negizida qanday sifatlar aks etadi? Pedagog o’zida qanday kompetentlik sifatlarini yorita olishi zarur. Ayni o’rinda shu va shunga yondosh g’oyalar yuzasidan so’z yuritiladi.

Inglizcha “competence” tushunchasi lug’aviy jihatdan
bevosita “qobiliyat” ma’nosini ifodalaydi.
Mazmunan esa “faoliyatda nazariy bilimlardan samarali
foydalanish, yuqori darajadagi kasbiy malaka, mahorat
va iqtidorni namoyon eta olish”ni yoritishga xizmat qiladi

Psixologik nuqtai nazardan kompetentlik “noan’anaviy vaziyatlar, kutilmagan hollarda mutaxassisning o’zini

qanday tutishi, muloqotga kirishishi, raqiblar bilan o’zaro munosabatlarda yangi yo’l tutishi, noaniq vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga to’la ma’lumotlardan foydalanishda, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab jarayonlarda harakatlanish rejasiga egalik”ni anglatadi.

Kasbiy kompetentlik – mutaxassis tomonidan kasbiy faoliyatni
amalga oshirish uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarning egallanishi va ularni amalda yuqori darajada qo’llay olinishi

O‘qituvchining kasbiy–pedagogik tayyorlash sifatini tubdan oshirish uning

mazmuni bilan bevosita bog‘liqdir. Pedagogik kadrlar tayyorgarligi sifatini sezilarli darajada oshirish uchun pedagogik va texnik bilimlar sintezini ta’minlash zarur.
Pedagogik kompetentlik pedagogik mahorat tushunchasiga bog‘liqligini N.V.Kuxarev shunday ta’riflaydi: «Psixologik – pedagogik tayyorgarligidan kelib chiqadigan o‘qituvchi shaxsining aniq sifatlarini va pedagogik masalalarini eng samarali usulda echadigan fazilatlar to‘plami».
A.K.Markova o‘qituvchini kasbiy kompetentlikka ega bo‘lgan o‘qituvchi deb aytadi, qachonki pedagogik faoliyatini, pedagogik muomalani etarlicha yuqori darajada oshirsa, yoshlarni o‘qitishda va tarbiyalashda yuqori natijalarga erishsa. Kompetentli o‘qituvchi o‘zining kasbiy bilimlarini, psixologik fazilatlarini o‘z mehnatida qo‘llashni bilishi kerak.

shakllantirishda o‘qitish texnologiyasiga katta e’tibor berilmoqda. Oliy ta’lim muassasalarining professor-o‘qituvchilar

tarkibi tomonidan ishlab chiqilayotgan va foydalanilayotgan o‘qitish texnologiyalari bo‘lajak mutaxassis kasbiy kompetentligining qaror topishi va tarbiyalash ta’lim tizimining tarkibiy qismi bo‘lib, kasbni egallashning kasbiy-ahamiyatli bazasini dastlabki yaratishga, kasbiy faoliyatni yuqori darajada amalga oshirish uchun nazariy, amaliy va motivatsiyali tayyorgarlikning va qodirlikning sekin-asta shakllanishiga yordam beradi.
Kompetensiya o‘z bilimlarini tinmay boyitib borishni, yangi axborotlarni o‘rganishni, shu kun va davr talablarini his etishni, yangi bilimlarni izlab topish mahoratini, ularni qayta ishlashni hamda o‘z amaliy faoliyatida qo‘llashni talab qiladi. Kompetensiya egasi bo‘lgan mutaxassis muammolarni echishda o‘zi o‘zlashtirib olgan, aynan shu sharoitga mos metod va usullardan foydalanishni yaxshi bilishi, hozirgi vaziyatga munosib bo‘lgan metodlarni tanlab olib qo‘llashi, to‘g‘ri kelmaydiganlarini rad etishi, masalaga tanqidiy ko‘z bilan qarashi kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.

kompetentligini shakllantirishda quyidagi bir qator ko’nikmalarga ega bo’lishi lozimligi belgilab

olindi.
O`qituvchilar o’z faoliyati jarayonida ibrat, namuna ko’rsatish bilan yoshlarning faolligini, his-tuyg’usini, hatti-harakatini rivojlantirishi va ta’sir eta olishi muhimligi aniqlandi;
Har bir mashg’ulot uchun material tanlash, uni murakkablashtirish va oldingi hamda keyingilari bilan aloqasini ta’minlashni nazarda tutish, mashg’ulot o’yin, mehnat topshiriqlari va shu kabilarni yoshlarning yosh imkoniyatlari, ularni tarbiyalash va rivojlantirish istiqbollarini hisobga olish tizimi aniqlandi;
Pedagogik jarayonni o`qituvchilar jamoasi va yoshlar bilan ishlashni qamrab olib, ta’limiy-tarbiyaviy vositalar majmuidan foydalangan holda rejalashtirildi;
O’z ish o’rnini tashkil etish, zarur qo’llanma va hujjatlarni tayyorlash, ularni berilgan talablar asosida yuritishi belgilab berildi.

- o’qituvchi kasbiy kompetentligini shakllantirishning muhim omili
Biz o‘qituvchilarning kasbiy

nuqtai nazarini tahlil qilar ekanmiz, uning faoliyati ko‘p hollarda loyihalash xususiyatiga ega. Kasbiy kompetensiya tuzilishi va mazmuni ikki asosiy tarkibiy qismdan iborat. Kasbiy kompetensiya – bu bilim, mahorat va tajriba uzviyligi bo‘lib, loyihalash mutaxassis faoliyatini ro‘yobga chiqaruvchi omil hisoblanadi.

Bugungi kunda ta’lim tizimi anchagina qiyinchilik tug‘dirayotgan, tadqiqotchilar tomonidan turlicha hal etilayotgan masala bilan to‘qnashib turibdi, bu kompetensiya tushunchasining mazmuni va uning chegaralari, uning tarkibiga kirgan qismlarining hajmi masalasidir. Yuqoridagi fikrlardan kompetentlikning uch asosiy guruhi ajratib ko‘rsatiladi:
1. O‘z­o‘ziga, shaxs sifatida, hayot faoliyati sub’ekti sifatida munosabatda bo‘ladigan kompetentliklar.
2. Insonning boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabatlariga taalluqli kompetentliklar.
3. Insonning barcha turdagi va shakldagi faoliyatiga taalluqli kompetentliklar.

qismlari
O`qituvchilarni tayyorlashda ularning kasbiy kompetentligini shakllantirishda

axborot - metodik ta’minot muhim ahamiyat kasb etadi. Axborot texnologiyalaridan masofaviy ta’lim tizimi hamda o’qitish vositalaridan samarali foydalanishi ta’lim sifati va samaradorligigi oshirishda umum o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda asosiy omillardan xisoblanadi. Masofaviy ta’lim tizimi an’anaviy ta’lim tizimini amalga oshirishda muammolarga duch kelingan yoki shart — sharoit ushbu jarayonni taqozo qilganda qo’llaniladi. Bu jarayon ma’lum muhitda ta’lim samaradorligini oshirishga zamonaviy texnologiyalardan etarlicha foydalanishga zamin yaratadi.

foydalanish
«Axborot-kommunikativ kompetentlik» tushunchasini turli nuqtai nazardan, kasbiy kompetentlikning tarkibiy qismi

sifatida ham, shaxsning axborot madaniyatining tarkibiy qismi sifatida ham baholash mumkin. Ahamiyatli belgilar sirasiga axborot texnologiyalari asoslarini bilish, kompyuterdan zaruriy texnik vosita sifatida foydalanish, ta’lim makoni sub’ektlarining faol ijtimoiy pozitsiyasi va motivatsiyasining ifodalanganligi, axborotni izlash, tahlil qilish va foydalanishga oid bilim, ko’nikma va malakalarning jami kiritiladi.

bu ijodiy rivojlanish, pedagog atrofda o’zgarishlarga tez moslasha olish va

boshqarish, tez kirishish qobiliyati, jarayonning ijtimoiy - iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishi pedagogning kasbiy darajasiga bog’liq.
O’qituvchining kasbiy kompetentligini shakllantirishda pedagogik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatni pedagogik jarayonni hosil qilishga imkon beruvchi, sharoitlarning to’plami sifatida qayd etiladi.
O’qituvchilarni tayyorlashda ularning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot - metodik ta’minot muhim axamiyat kasb etadi. Axborot texnologiyalaridan masofaviy ta’lim tizimi hamda o’qitish vositalaridan samarali foydalanishi ta’lim sifati va samaradorligigi oshirishda umum o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda asosiy omillardan xisoblanadi.

ishlari
Tajriba-sinov ishlarini olib borishdan ko’zlangan maqsad o’qituvchilarda kasbiy kompetentligini shakllantirish

imkoniyatini yaratuvchi pedagogik shart-sharoitlar va omillarni aniqlab chiqishdan iborat.

nazorat guruhi O’rta
tajriba guruhi Past * nazorat guruhi Past

kasbiy kompetentligini shakllanganlik darajasi aniqlandi.

guruhi yuqori
nazorat guruhi o’rta
nazorat guruhi past

darajasi

darajasi

darajasi

bo’yicha olib borilgan tajriba-sinov ishlarining samaradorligi quyidagicha belgilandi:
Umumta’lim maktab o’qituvchilarida

kasbiy kompetentligini shakllantirish omillari bilan bog’liq nazariy va amaliy tadqiqot natijasida «Kasbiy kompetentlik» tushunchasi mazmuni va uni ishlab chiqishning asosiy yo’nalishlari aniqlandi, bu muammoni pedagogik tayyorgarlikka nisbatan qo’llash shart-sharoitlari belgilandi.
Bizning nazariy qarashlarimiz asosida pedagogika fanining metodik ta’minoti shartlari aniqlandi va umumta’lim maktab o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish imkoniyatlari belgilandi.

ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo’lmaydigan dolzarb masalaga duch

kelmoqdamiz. Mening fikrimcha, ta’lim - tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo shu erda. O’qituvchi o’quvchilarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak” - deb ta’kidlagan edi.
Ushbu fikrlardan xulosa chiqargan holda umumta’lim maktab o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirishda quyidagi bir qator ko’nikmalarga ega bo’lishi lozimligi belgilab olindi.
Bo’lg’usi o`qituvchi o’z faoliyati jarayonida ibrat, namuna ko’rsatish bilan yoshlarning faolligini, his-tuyg’usini, xatti-harakatini rivojlantirishi va ta’sir eta olishi muhimligi aniqlandi.
Har bir mashg’ulot uchun material tanlash, uni murakkablashtirish va oldingi hamda keyingilari bilan aloqasini ta’minlashni nazarda tutish, mashg’ulot o’yin, mehnat topshiriqlari va shu kabilarni yoshlarning imkoniyatlari,ularni tarbiyalash va rivojlantirish istiqbollarini hisobga olish tizimi aniqlandi:

"Ta’lim to’g’risidagi Qonuni" Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: - Sharq,

1998 y.
Karimov I.A. Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori: O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida so’zlagan nutqi. T.: - Sharq, 1998 y.
Karimov.I.A. Yangi uy qurmay turib eskini buzmang!:. "Komsomolskaya pravda" gazetasi jurnalistlari savollariga javoblar, 1993 yil 12 fevral.-T.: O’zbekiston, 1993.-21 b.
Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni -xalq, millatni- millat qilishga xizmat etsin: "Tafakkur" jurnali bosh muxarririyatining savollariga javob,- T.:O’zbekiston, 1998.- 94 b.
Karimov.I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda: O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o’n to’rtinchi sessiyasidagi ma’ruzasi 1999 yil 14 aprel.-T.:O’zbekiston,1999.- 48 b.
Karimov.I.A. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat O’zbekiston,1992. 62 bet.
Karimov.I.A. “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” T.: O’zbekiston 1992.0-78 b.
Karimov.I.A. Buyuk maksad yo’lidan og’ishmaylik.-T.: O ’ zbekiston, 1993.-486.
Karimov.I.A. O’zbekiston iqtisodiy siyosatini ustuvor yo’nalishlari. E.:O’zbekiston, 1993.-56 b.
Karimov.I.A. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat mafkura. - T.- O’zbekiston, 1993.-261 b.U.

Al Adab al mufrad:(Adib durdonalari).-T.:O’zbekiston ,1990.-196 b.
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil

al Buxoriy. hadis.-T.:Qomuslar bosh taxririyati,1991.-560 b.
Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq-T.:O’qituvchi, 1992.-160 b.
Ajdodlari o’giti, hikoyalar, hikmatlar. To’plovchi B.Ahmedov.- T.:O’qituvchi,1990. -240b.
Amir Temur o’gitlari.-T.:Navro’z, 1992.-64 b.
Abu Nasr Farobiy “Baxt saodatga erishuv yo’llari” (“Risola fi-tanbeh ola asbob as-saodat”) 17 b
Jovliev T.An’analar -hayot sabog’i.-T.:O’zbekiston,1992.-90 b.
Kaykovus.Qobusnoma-T.:Meros, 1992.-173 b.
Aminov A.h. Umumiy o’rta ta’lim pedagog xodimlari malakasini oshirish tizimini takomillashtirishning nazariy-amaliy asoslari: Ped. fanl. nomz.diss.
T.: 2004. - 156 b.
Ma’naviyat yulduzlari: Markaziy Osiyolik mashhur siymolar, allomalar, adiblar ma’sul muxarrirlar.:M.M.Xayrullaev.-T.:A Qodiriy nomidagi xalq merosi nashr., 1999.-400 b.
Inoyatov I.Yu., Abilov M.X. Vatan himoyasi - muqaddas burch. - T.: “O’zbekiston” nashriyoti, 2001. - 81-93-b.
Ma’murov M. Yaproq ildizdan quvvat oladi.-T.:O’zbekiston, 1990.-5
Inoyatov U.I. Ta’lim sifatini nazorat qilish va boshqarish g’g’ Kasb- hunar ta’limi.- 2004.- №1.-B. 3-4.
Musurmonova O.Yuqori sinf o’quvchilarini ma’naviy madaniyati shakllantirishning pedagogik asoslari: Pedagogika fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dis.-T.:1993.-289 b.

«Fan va texnologiyalar». 2004.
Muslimov N.A. Kasbiy ta’lim o’qituvchisini kasbiy

shakllantirishning nazariy-metodik asoslari: Ped. fanl. dokt. ... diss. T.: 2007. - 349 b.
Kushvaktov N.X. O`quvchilarni milliy-manaviyat qadriyatlarini o’rganish va tayyorlashning pedagogik va kompyuterli asoslari: Ped.fan.nomz. diss. - T.: 2006. - 174 b.
INTERNET SAYTLARI
www.gov.uz
www.uza.uz
www.lex.uz
www.ziyonet.uz
www.edu.uz
www.uzedu.uz
www.markaz.uz
www.i-u.ru
www.google.ru