13-тақырып. Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік

және іске асыру механизмі.
2.Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару теориялары.

3.Қазақстандағы аймақтық саясат: ерекшеліктері, проблемалары, келешегі.

– елдің аймақтарының саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуын мемлекеттік басқарудың

мақсаттар мен талаптар жүйесі.
Аймақтық саясаттың мақсаты – маңызды инвестициялық жобаларды іске асыру, проблемдық аймақтарды ішінара (выборочный) қолдау арқылы аймақтар арасындағы әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіндегі айырмашылықтарды азайту.

мүдделердің ағымды мүдделерден басымдылығы; - территориялық орналасу ерекшеліктерің есептеу арқылы аймақтын

табиғи байлығын тиімді пайдалану; - аймақтағы шаруашылық жүргізетің субъектілірдің кәсіпкерлік қызметің мемлекеттік ынталандыру механизмің қалыптастыру арқылы проблемдық аймақтарды ішінара қолдау; - мемлекет үшін стратегиялық маңызы бар аймақтарды басымдылық дамыту.

- проблемдық шағын қалаларға және алысталған депрессивтік ауыл аудандарына мемлекеттік

қолдау жасау; - елдің қаупсыздығын камтамасыздандыру үшін шекаралық аудандардың экономикалық потенциалың күшейту бойынша мемлекеттік саясатты қалыптастыру және іске асыру; - орталық және жергілікті басқару органдар арасындағы қатынастарды ары қарай жетілдіру; - елдің территориясында тұғындарды рационалды орналастыру.

саясаттың басымдылықтары: - мемлекеттік және аймақтық экономикалық дамудың стратегиясына сәйкес проблемалық

аймақтарда жасалатын құрылымдық өзгерістер; - аймақтың ішінде және сыртында өнімнің өндірісінің және өткізуінің өсуіне әкелетін кәсіпкерлікті дамыту, жұмысбастылықты арттыру, жаңа жұмыс орындарың қалыптастыру; - өндіріс және әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту; - елдегі барлық қызмет түрлерінің экологиялық қауыпсыздығың қамтамасыздандыру; - кедейлік пе жұмыссыздықты төмендету.

мақсатталған заңдарды қабылдау. Алдымен басқару деңгейлердегі функционалдық өкілеттіктерді (полномочия) анықтап

айыру (разграничение), бюджетаралық қатынастарды реттеу. 2. инвестициялық саясатты жүргізу. Инвестициялардың бағыттары: көліктік инфрақұрылымды қалыптастыру; электроэнергиямен тұрақты жабдықтау; сумен, жылумен, отынмен қамтамасыздандыру; білім беру, деңсаулық сақтау жүйелерің дамыту, ғылыми зерттеулерді, инновацияны дамыту. 3. аймақтық проблемаларды шешу үшін бюджеттік құралдардан жеке жоба мен бағдарламаларды қаржыландыру

негізі – орналастыру теориясы және аймақтық өсу теориясы.
Орналастыру теориялары әртүрлі

факторларды есептеп бір немесе бірнеше кәсіпорындарды орналастыру үшін оптималды орын табуға негізделген.

аумақтық айырмашылығы; - Баламалы технолгоияларды пайдалану мүмкіндіктері; - Салықтық, әкімшілік, эконолиялық тәртіптемесі; -

Қалаптасқан нарықтық және технико-технологиялық инфрақұрылымның әсері; - Өнім өмірінің кезеңдері және фирманың даму кезеңдері.

аймақтың экономикалық өсу факторлары, оған аймақтық мамандану, масштаб эффекті, сыртқы

экономикалық қызметтің, еңбек пен капитал миграциясының, аймақтың институционалды құрылымының әсері зерттеледі.

теориялары. Неоклассикалық теория бойынша өндіріс факторлардың оңтайлылығы арқылы аймақтар дамуының

теңдесу процессі стихиялық қалыптасады. Жоғары дамыған аймақтарда пайда бірте бірте азаяды, сондықтан капитал басқа аймақтарға көшуге мәжбүр. Бұл үшін мемлекеттік қатысу қажетті емес.

кумулятивтік факторлар әсерінде өседі, және тек жаңа еңгізілімнің (нововведение) диффузиясы

(равновесное распределение) төмен дамыған аймақтарға жоғары дамыған аймақтарға жету мүмкіндігің береді. Дамыған аймақ даму полюсі ретінде қарастырылады. Осы полюсте экономикалық ресурстар шоғырланады (концентрируются) және басқа аймақтарға өзінің әсерің таратады. Мемлект бұл жағдайда өсу полюстарының дамуын қолдайды, олардың ел территориясында біркелкі (равномерно) орналасуына және диффузиялық процесстердің жандануына (активизация), яғни төмен дамыған әймақтарға істік белсенділіктін тарауына, мүмкіндік жасайды.

бөлуге болады. 1. Белсенді аймақтық саясат. Ол екі вариантты қарастырады: - инвестициялық

қолдау құралдары көмегімен өсу орталықтарды қалыптастыру (ғылыми-өндірістік кластерлерді құру, белсенді құрылымдық саясат); - төмен дамыған аймақтарды қолдау.

ауыстырмай, табиғи түрінде болып жатқан процессің қолдауды және күшейтуді болжайды.

Бұл жағдайда қате жіберу минималды болады, өйткені мемлекеттік реттеу қалыптасқан беталыс (тенденция) ішінде жүргізіледі. 3. Пассивті аймақтық саясат. Ол аймақтарды ағымды бюджеттік қолдауға бағытталады және неоклассикалық бағытқа негізделген: ресурстардың аймақаралық оңтайлылығы (мобильность) негізінде табиғи теңдесу.

келесімен байланысты:
- объективті табиғатты-климаттық жағдай,
- географиялық орналасу,
-

демографиялық жағдай,
- әртүрлі субъективті факторлар.

қалалары жатады. Оларда әртараптандырылған (диверсифицированный) өнеркәсіп, дамыған қаржы секторы, жоғары

ғылыми техникалық потенциалы бар. Проблемалары: инфрасқұрылымның әлсіз дамуы, ескі техника мен технология, газбен жабдықтау проблемалары, ауаның өте жоғары ластану деңгейі. Екінші топқа көмір сутегі (углеводород) минералды ресурстармен бай облыстары жатады: Атырау, Мангыстау. Проблемалар: шикізат өндіруге бағытталған, әртараптандырылмаған өнеркәсіп, дамымаған ауыл шаруашылығы. Ауыл аудандарында – тұрғындар төмен табыс алады, артта қалған инфрақұрылым, қоршаған ортаға өнеркәсіптің зияны.

Бұнда ірі қазып шығаратын және қайта өндіру кәсіпорындар жұмыс істейді.

Өндеуші өнеркәсіптің кейбір өндірістері де бар. Бұл Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстары. Проблемалары: шикізат өндіруге бағытталған, әртараптандырылмаған өнеркәсіп және шикі зат базасының өте жоғары пайдаланылған (отработанный) деңгейі. Төртінші топ табиғи ресурстармен бай және ауылшаруашылық пайдаланатын жері көп. Бұл – Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл және Онтүстік Қазақстан облыстары. Проблемалары: ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың дағдарыстық жағдайы, ауыл шаруашылығына қызмет істейтін өндірістін төмен дамуы, газбен, сумен, электроэнергиямен жабдықтау проблемалары.

бар: Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан облыстары. Проблемалары: машиножасау кәсіпорындардағы құрделі

жағдай, тәуекелдік егіншілік (рисковое земледелие), ішер судын тапшылығы, экологиялық проблемалар. Алтыншы топ аграрлық аймақтар: Ақмола, Алматы және Қызылорда облыстары. Проблемалары: төмен өмір деңгейі, ауылшаруашылығындағы жұмысбастылығының жоғары деңгейі, Арал проблемасы, ешер судың тапшылығы, қоршаған ортаның жоғары ластану деңгейі.

саясаттың бағыттары: өндеуші өнеркәсәпті, инфрақұрылымды, ғылыми және мәдениет орталықтарды қолдау,

өндеуші өнеркәсіпті модернизациялау және әртараптандыру. Екінші топтағы аймақтар үшін аймақтық саясаттың бағыттары: өндірісті әртараптандыру, мұнайды қайта өндіру және мұнай химиялық өндірісті дамыту, ауыл шаруашылығында кәсіпкерлікті дамыту, ауылшаруашылық өнімді қайта өндірумен айналасатын шағынжәне орта бизнесті дамыту, көлік пен байланыс инфрақұрылымын дамыту, экологияны қорғау.

экологияны қорғау. Төртінші топтағы аймақтар үшін аймақтық саясаттың бағыттары: ірі кәсіпорындардың

потенциалы пайдалану, ауыл шаруашылығына қызмет көрсететің өндірісті дамыту. Бесінші топтағы аймақтар үшін аймақтық саясаттың бағыттары: машинажасау кәсіпорындарды модернизациялау және жаңарту. Алтыншы топтағы аймақтар үшін аймақтық саясаттың бағыттары: ауылшаруашылық өнімді қайта өңдеумен айналасатын шағын және орта бизнесті дамыту, өнеркәсіпті дамыту.