ҚАДЫРҒАЛИ ЖАЛАИРИ (Х VI- Х VII ғ.) ЖАМИҒ-АТ ТАУАРИХ (ЖЫЛНАМАЛАР

... Жаза қамшысымен аяусыз жазалар еді. Үйсіз ғаріп және кемтарға

рақым мейірімділік жасар еді.

Қадырғали Жалаири

академик Әлкей Марғұлан: “Оразмұхаммедтің кітапханасында сақталған кітаптардың ең бағалысының бірі

– өзіне дос болған серігі, әрі атақты биі, көркем тілде қазақша жазатын жазушы Қадырғали Жалайырдың шығармасы. Оның кітабы 1598 жылы жазылып біткен, әуелдегі аты қандай екені белгісіз. Жазудың бас-аяғы жоғалып кеткен... (1981ж., “Қазақ әдебиеті” газ-і №1, “Күміс сандық құпиясы” мақаласы).
Шоқан Уәлиханов: “В отношении сведений о киргизах самое первое место занимает “”Сборник летописей” издания Березина, замечательный тем более, что представляет единственные памятники прошедшей жизни казахов. Он написан в конце царствования Бориса Годунова... В нем степных уподоблений, поговорок бездна”...

арнау.

Рашид ад-Диннің “Джами ат-Таварих” атты еңбегінің қысқаша аудармасы

Орыс ханнан Оразмұхаммедке дейінгі хандардың тарихы.

Бұларға қосымша алтынордалық ірі қайраткер Едіге батыр жайында дастаны берілген.

Қадыр Әлінің бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты – өз әміршісі Шыңғысхан ұрпағы Ондан сұлтанның баласы Оразмұхаммедтің хан тағына лайық екенін дәлелдеу.
Екінші бір мақсат: “...патша Борис Федоровичтің мәңгі әділдігін, ақтығын айту және тағы жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханды жоғары мәртебелі патшаның құрметпен хандыққа отырғызғанын көрсету үшін жазылды”.

Шығарма 24 дастанға бөлінген.

Годуновқа арнау және Қадырғали бидің өзі жазған дастандары
KADRGALI ZHALAIRI (ХVI-ХVII

с.)
«ZHAMI ‘AT-TAUARIKH» (THE BOOK OF CHRONICLES) written monument
Dedication to B. Godunov and epics written by Kadygali bi













* Мәтіннің аудармасы Р. Сыздықованың еңбегі негізінде дайындалды.

құрайды.
Таза қыпшақ сөздері

яғни оны қазақтың жазба әдеби тілі деп танытатын белгілер:

Аяқ асты болды
Балдызлай берді
Бір йашады
Ол хатунын йеңгелете (жеңгелей) алды
Көңүл қалышты
Қыз айттурды
Тілегін тіледі
Хатун йіберді
Хатунны айырды
Сөзінден чықмады

Фонетикалық, лексикалық ерекшеліктері:

Қадырғали жылнамасы тілінде қазақ тіліне тән емес, қазіргі нормаға сай келмейтін сөздер мен тұлғалар:

Тағы бір сипат: сөздердің жарыспалылығы, яғни бір мағынадағы сөздің көне жаңа, қыпшақтық-оғыздық, түркілік-арабтық, түркілік-парсылық, арабтық-парсылық түрлері ретінде бірінің орнына бірі қолданыла берген. Мысалы, «әмірші» сөзінің мағынасы бек, әмір, аға \\ мың бегі, мың ағасы; «қатын» хатун, фужин (қытайша), еке (монғол).

берілді
күн туғуш / машрақ
бу күн /

һануз
йурт / мақат
йағы / душман
улуғ / бузург
йарлуқ / фарман
оғул / фарзанд
мың / һазара
кіші / нафар
бөлік / қисм
көб / аксар

дауысты, қатаң, ұяң болып келетіндігіне қарамастан, бір ғана тұлғада жалғанады.

Ауыспалы шақты білдіретін етістік: -ғай жұрнағы (қазіргі қазақ тілінде а+ды, е+ді формасында).

Қимыл есімі: -ғу, -гү, -мақ, -мек (ҚҚТ-н ұқсас).

-ман жұрнағы шақтық мағынада жұмсалады (ҚҚТ-ндегідей).

[Мәтін] (Р. Сыздықова, М. Қойгелдиев.) – Алматы:
Қазақ университетi, 1991. –

272 б.

2. “Асыл мұра”. – Түркі антологиясы.