Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық негіздері

мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға, жазамен

қорқытып, тыйым салынған іс-әрекеттерді істеудің алдын алуға, тұлғаға қылмыстық қиянат келтірілгенде оны одан қорғауға бағытталған құқық нормаларының жиынтығы.

мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін,
қоғамдық тәртіп пен

қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау,
бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады.

мәні қылмыс пен күресуді заң шеңберіндегі, оның талаптарын мүлтіксіз орындай

отырып жүргізуді білдіреді.
Адамдардың заң алдындағы теңдігі принципі – бұл принцип адамның тегіне, ұлтына, нәсіліне, әлеуметтік, мүліктік жағдайына, тіліне, дінге деген көзқарасына қарамастан заң алдында бірдей жауап

лауазымдық және басқа да жағдайларға қарамастан өзінің істеген қылмысы үшін

нақты жауаптылықты мойындауы қажет.

4. Әділеттілік принципі – бұл принциптің мәні қылмыстық жазаға іс-әрекетінде қылмыс құрамының толық белгілері бар адамдар тартылуы керек

5. Демократизм принципі – бұл принциптің мәні сот төрелігін жүзеге асыру барсында қай тілде жүргізу, егер қажет етсе аудармашының көмегімен қамтамасыз етуді білдіреді.

6. Гуманизм принципі – бұл принциптің мәні кішігірім қылмыстарды алғаш жасаған адамдарға кешіріммен қарап, жеңіл жаза тағайындаудан тұрады.

7. Интернационализм принципі – бұл принцип ұлттық теңдікті бұзғаны үшін, басқа мемлекеттің мүддесіне, халықаралық қауіпсіздікке, ұлттар арасындағы бейбітшілікке қарсы қылмыстар үшін жауакершілік белгілейтін нормалардан көрініс табады.

қатерімен тыйым салынған айыпты, қоғамға қауіпті әрекет ( іс-әрекет немесе

әрекетсіздік).

1) Жеке адамға қарсы қылмыстар,
2) Отбасына жəне кəмелетке толмағандарға

қарсы қылмыстар;
3) Адамның жəне азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар;
4) Бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар;
5) Мемлекеттiң конституциялық құрылысына жəне қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар;
6) Меншiкке қарсы қылмыстар;
7) Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар;
8) Коммерциялық жəне өзге ұйымдардағы қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар;
9) Қоғамдық қауiпсiздiкке жəне қоғамдық тəртiпке қарсы қылмыстар;
10) Халықтың денсаулығына жəне адамгершiлiкке қарсы қылмыстар;
11) Экологиялық қылмыстар;
12) Көлiктегi қылмыстар;
13) Мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар;
14) Басқару тəртiбiне қарсы қылмыстар;
15) Сот төрелiгiне жəне жазалардың орындалу тəртiбiне қарсы қылмыстар;
16) Əскери қылмыстар.

түрге бөледi:
Жай қылмыстар
2) Сараланған немесе ауырлатылған қылмыстар

3) Жеңiлдетiлген қылмыстар .

Кiнəнiң нысаны бойынша қылмыстарды екi түрге бөледi:
1) Абайсыз қылмыстар, 2) Қасақана қылмыстар.

Қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi бойынша қылмыстарды мұндай санаттарға бөлу кiнəнiң нысаны мен бас бостандығынан айырудың жоғарғы мерзiмi түрiндегi санкция арқылы нақтыланады.

көмектесуші деп бөледі.

Орындаушы — бұл нақты қылмыс құрамының объективті жағынан

кіретін әрекеттерді толықтай немесе ішінара орындайтын адам.
Қарақшылықта орындаушы ретінде затты тартып алған ғана емес, сонымен бірге жәбірленушінің- қарсыласуын жеңу үшін күш қолданатын адам да қылмысты орындаушы болып табылады.

адам. Ұйымдастырушы ретінде көбіне нақты қылмыстарды тікелей жасаудан қашатын ең

тәжірибелі, қауіпті қылмыскерлер болады.

Басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен қылмыс жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады.
Кеңестерімен, нұсқауларымен, ақпараттар жинауымен қылмысты жасайтын қару немесе құралдар берумен немесе қылмысты жасаудағы кедергілерді жоюымен қылмысты жасалуына жәрдемдескен адам көмектесуші деп танылады..

дəрежесiне қарай, қылмысқа қатысудың мынадай нысандары бар:
• жай қатысу

(алдын-ала сөз байласпаған адамдар тобы),
• күрделi қатысу (алдын-ала сөз байласқан адамдар тобы);
• ұйымдасқан топ;
• қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым).

Жай қатысу (алдын-ала сөз байласпаған адамдар тобы) объективтiк жақтың шегiнен тыс қылмыстық рөлдердiң бөлiнуiнiң болмауымен, ол тек рөлдердiң техникалық- ұйымдастырушылық бөлiнуiнiң орын алуымен сипатталады.

Бұл жерде заңдық мəнi бар рөлдердiң орындаушыға, ұйымдастырушыға, айдап салушыға, көмектесушiге бөлiнуi болмайды.

Əрбiр қатысушы қылмыстың объективтi жағын əр түрлi мөлшерде атқарса да, қылмыстың тiкелей орындаушысы болып табылады.

Жай қатысудың тағы бiр ерекшелiгi əрбiр қатысушының жасаған əрекеттерiнiң орны мен уақытының бiр мезгiлде болуы.

байласып, келiскен қылмысты бiрлесiп жасау туралы күнi бұрын уағдаласқан екi

адамнан кем емес қатысушылары бар адамдар тобымен жасалған қылмыс танылады.

Күрделi қатысу заңи мəнi бар, рольдердiң қатысушылар арасында жеке орындаушыға, ұйымдастырушыға, айдап салушыға, көмектесушiге бөлiнуiмен сипатталады.

Қылмысқа қатысушылар нысаны бойынша əр түрлi əрекеттердi жасайды.

қылмысты бiр немесе бiрнеше қылмыс жасау үшiн күнi бұрын бiрiккен

адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол ұйымдасқан топ жасаған қылмыс деп танылады.

Алдын-ала сөз байласқан адамдар тобы мен ұйымдасқан топ арасында ұқсастықтармен қатар айтарлықтай айырмашылықтар да бар.
Ұқсастығы болып екi нысанның да алдын-ала сөз байласу арқылы пайда болуы табылады.

Алдын-ала сөз байласқан адамдар тобының ұйымдасушылық дəрежесi аз болады, олар негiзi алдын-ала келiсу арқылы көрiнiс табады. Ұйымдасқан топтың мiндеттi белгiсi болып тұрақтылығы, яғни қылмыстық əрекеттi жалғастыру, бiрнеше қылмысты жасау, ал кейбiр кезде ауырлығымен ерекшеленетiн қылмысты жасау мақсатында бiрнеше адамдардың бiрлесуi табылады.

Ұйымдасқан топтың қатысушылары тұрақты қылмыстық қатынасқа, ұйымдастырушылық мезеттерге ие болады: басшылықтың бар болуы, қылмыс iстеудiң жоспарын құруы, конъюнктурамен танысуы, қатысушыларды жинауы, рольдердi бөлуi жəне т.б.

қылмыстық құрылым болып табылады. Олар ұйымдасқан қылмыстың ең қауiптi нысаны

болып табылады. Қылмыстық сыбайластықтың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiнiң жоғарылығы бiрнеше адамның қылмыс жасауымен, олардың рольдерiнiң бөлiнуiмен ғана емес, сонымен бiрге қылмысқа қатысушылардың арасында тұрақтылықтың, ұйымдасушылықтың жəне тығыз топтасқандықпен ұзақ қатынастың болуымен сипатталады.


Қылмыстық қауымдастық əдетте ұзақ уақытқа құрылады. Ол ауыр жəне аса ауыр бiрнеше қылмыстарды жасау, сонымен бiрге күрделiлiгiмен ерекшеленетiн бiр қылмысты жасау мақсатын көздеуi мүмкiн.

Ұйымдасқан топты, қылмыстық сыбайластықты құрған адам ұйымдасқан топты не қылмыстық сыбайластықты басқарғаны жəне ұйымдастырғаны үшiн, сонымен қатар өзiнiң ниетiмен қамтылған барлық жасаған қылмыстары үшiн Ерекше бөлiмнiң тиiстi баптарында көрсетiлген жағдайларда жауаптылыққа тартылады.

іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті органдары арқылы айыптауын

қылмыстық жауаптылық деп түсінеміз. Қылмыстық жауаптылық қылмыстық әрекет немесе әрекетсіздік орын алған соң туындайды.

қылыққа моральдық саяси баға беріп мінез және мемлекет, қоғам тарапынан

қылмысын бетіне басу.

Заңдылық – қылмыс істеген адамға қолданылатын күштеу шаралары.

қылмыстық жолмен келтірілетін зияннан қорғау мақсатында қауіп төндіруші адамға материалдық,

моральдық және өзге де зиян келтіру қылмыс болып танылмайды.

Қоғамдық немесе мемлекетік заңмен қорғалатын мүдделерге қауып төндіру;

дайындалу, оқталудан аяқталғанға дейінгі кезеңдерді айтамыз.
Қасақана қылмыс

сатылары:
қылмысты істеуге дайындалу,
қылмыс істеуге оқталу
қылмысты аяқтау.

іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға

сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады.

іс-әрекет немесе әрекетсіздік, егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес

мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып табылады.

атынан тағайындалатын мәжбүрлеу шарасы. Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сонымен

қатар, сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасалынуынан сақтандыру мақсатында қолданылады.

салу,
2)Белгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу

құқығынан айыру;
3) Қоғамдық жұмыстарға тарту;
4) Түзеу жұмыстары;
5) Əскери қызмет бойынша шектеу;
6) Бас бостандығын шектеу;
7) Қамау;
8) Тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау;
9) Бас бостандығынан айыру;
10) Арнаулы, əскери немесе құрметтi атағынан, сыныптық шенiнен, дипломатиялық дəрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан жəне мемлекеттiк наградаларынан айыру;
11) Мүлкiн тəркiлеу;
12) Өлiм жазасы.

жəне балама, яғни негiзгi де қосымша да болып табылатын жазалар.

Негiзгi

жазаларға: қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; əскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау; тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлiм жазасы.

Қосымша жазалар – негiзгi жазаға қатысты көмекшi сипатқа ие жаза түрлерi. Оларға: арнаулы, əскери немесе құрметтi атағынан, сыныптық шенiнен, дипломатиялық дəрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан жəне мемлекеттiк наградаларынан айыру; мүлкiн тəркiлеу. Жазаның балама түрiне айыппұл салу жəне белiгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру жазалары жатады.

қылмыстық жаза тек мемлекет тарапынан қолданылатын мәжбүрлеу шарасы;
- жаза тек

қылмысты жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады;
- жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеумен байланысты болады;
- жаза тек сот үкімімен, мемлекет атынан тағайындалады;
- сот үкімі бойынша тағайындалған жаза кінәліге сотталғандық атағын белгілейді.

мен жүкті әйелдер жазасын өтеуді кейінге қалдыру;  айыптау үкімінің ескіру мерзімі

өтуіне байланысты жазаны өтеуден босату; 
рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде жазадан босату. 
Қылмыстық жауаптылықтан босату, жазадан босату немесе жазаны одан әрі, өтеуден босатудың бір – бірінен айымашылығы оларды қолдану негіздеріне байланысты болады. 

белгілі бір қызметпен айналысуы құқығынан айыру;
В) түзеу жұмыстары;
Г) қамау;
Д) бас

бостандағынан айыру;
тағайындалады.
Кәмелетке толмағандарға жеңілдететін мән-жайлар ретінде жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар жиынтықта ескеріледі..
Әділ жаза деп кәмелетке толмағандардың түзелуіне тікелей әсер ететін жазаны айтамыз.

күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы

немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзiнiң iс-əрекетiнiң iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс емес″.

Есi дұрыс еместiктiң ұғымын ашу кезiнде қылмыстық құқық ғылымы екi критерийлердi пайдаланады: заңдық немесе психологиялық жəне медициналық немесе биологиялық.

Адамды есi дұрыс емес деп тану үшiн медициналық жəне заңдық критерийлердiң жиынтығы қажет. Тек олардың бiреуiнiң болуы адамды есi дұрыс емес деп тануға негiз бола алмайды.
Есi дұрыс еместiктiң медициналық критерийi,

Олар: 1) созылмалы психикалық ауру; 2) психиканың уақытша бұзылуы; 3) кемақылдылық; 4) психиканың өзге де дертке шалдығуы; Созылмалы психикалық ауру

созылатын жан ауруы.

Кейде бұл ауруда психиканың бұзылуы бiртiндеп үдеуi

немесе төмендеуi мүмкiн, бұл аурудың кейiн тұрақты психикалық дефект (ақау) қалдыру қабiлетi де бар. Мұндай психикалық ауруларға: шизофрения, эпилепсия (қояншық), үдемелi сал, ми мүшесi (параноя) жəне т.б. жатады.

Психиканың уақытша бұзылуы – уақытша болатын кейбiр жағдайда бiрнеше минуттан бiрнеше сағат дейiн, ал кейде бiрнеше күн, апта, ай болатын жəне толық айығып кетумен аяқталатын психикалық ауру. Бұл ауруға патологиялық мас болу, патологиялық аффект, сананың тұмандануы жатады.

Кемақылдылық - туа бiткен немесе ерте жаста пайда болған психикалық қызметтегi патологиялық өзгерiс (олигофрения). Сондай-ақ жарақаттан, жұқпалы жəне басқа аурулардан мида болған органикалық өзгерiстiң салдарынан адамның қалыпты ойлау қабiлетiнiң бұзылуы немесе нашарлауы салдарынан болған ауру. Кемақылдылық адамның ойлау қабiлетiнiң төмендiгiнен, танымның жəне пайымдаудың нашарлығынан, өз əрекетiн дұрыс бағалай алмайтындығынан көрiнiс табады.
Ойлау қызметiнiң бұзылуы дəрежесiне байланысты кемақылдылықтың 3 дəрежесi болады: 1) идиотия (ең ауыр дəрежесi); 2) имбецильдiк (орта); 3) дебильдiлiк (жеңiл);