Грашовая і крэдытная сістэмы ў ВКЛ у ХІ V– Х V І ст

1 курс
2 группа

ст., пачынаецца з 2-й пал. 11 ст.), пражскага гроша (14-15

ст.), нац. паўнавартаснай манеты (канец 15-сярэдзіна 17 ст.), крэдытнай манеты (2-я пал. 17-канец 18 ст.), папяровых грошай (скарбовых білетаў; канец 18 ст.). Крыніцамі даследаванняў гра-шовага абарачэння з'яўляюцца скарбы і адзінкавыя знаходкі манет, афіцыйныя пастановы і дакументы з рэальнага гаспадарчага жыцця.

і наўгародскага тыпаў) у ВКЛ пачаўся ў 1380-я г. ў

выглядзе дробных манет - пенязяў або дэнарыяў (фактычна фракцый пашыранага ў той час пражскага гроша). У канцы 14-пач.18 ст. было выпушчана каля 300 асн. тыпаў манет і 1200 іх варыянтаў у золаце, серабры, медзі. На тэр. ВКЛ абарачалася і вял. колькасць замежных манет - Багеміі (Чэхіі), італьянскіх дзяржаў, Тэўтонскага і Лівонскага ордэнаў, Свяшчэннай Рымскай імперыі, шматлікіх ням. княстваўі гарадоў, Прусіі, Рас. дзяржавы, правінцый Галандыі і інш.; найб. пашыранымі былі манеты Польскага каралеўства як бліжэйшага суседа ВКЛ

рублі (2-я пал. 15-16 ст.) і на копы (2-я пал.

15-пач. 17 ст.). Рубель змяшчаў ЮОгрошоўлітоўскіх, капа -60 грошаў літоўскіх, у грошы было 10 пенязяў. 3 канца 16 ст. ў ВКЛ пашыраецца трохфракцыйная сістэма ліку на злотыя. У злотым лічылася 30 грошаў польскіх, у грошы - 3 шэлегі (у апошняй трэці 17 ст.-пач. 18 ст. - 6, пазней 8 медных шэлегаў па рыначным курсе, што было афіцыйна пацверджана курсам рэдукцый 1676 і 1717). Уапошняй чвэрці 17 ст. з'явіўся лік на талеры-тынфы-грошы. Паралельнае выкарыстанне ліку на серабро і медзь афіцыйна зафіксавана ў 1766, калі вартасць асн. адзінкі - злотага - устаноўлена ў4 сярэбраныя грошы або 30 медных.

іх масе, сярод іх былі ўласна дэнарыі-пенязі і наміналы, большыя

за дэнарый. У час панавання Аляксандра [1492-1506] і Жыгімонта I Старога [1506-48] біліся дробныя манеты - дэнарыі, паўгрошы, грошы. Пры Жыгімонце II Аўгусце [1548-72] наменклатура манет значна пашырылася - біліся аболы, дэнарыі, двайныя дэнарыі, паўгрошы, грошы, двайныя грошы, траякі, чатырохграшовікі, шастакі, чвэрцькопкі, паўкопкі, дукаты, двайныя і трайныя дукаты, дзесяцідукатавікі (пар-тугалы), уводзілісяўабарачэнне контрмаркіраваныяіспанскія паўталеры і талеры (т.зв. «спадчына каралевы Боны»).

відаць, у Маскве. Не ўсе з пералічаных манет былі маса-вымі,

у першую чаргу гэта тычыцца буйных сярэбраных манет (чвэрцькопкі, паўкопкі, талеры) і залатых манет, асабліва наміналаў, большых за дукат. Пісьмовыя крыніцы зафіксавалі назвы айчынных і за-межных манет аспра, асмак, грош, дэнар, дзесятнік, дунец, злоткавы, карабельнік, крыжак, лявок, ор-лік, орт, пенязь, паўтарак, патрой-ны, пятак, талер (таляр, тарэль), тынф, філіпок, фларэн, чырвоны, чэх, шаг, шастак, шэлег і інш. Большая частка з іх паходзіць ад наміналаў манет (грош, дэнар, злот-кавы, орт, пенязь, паўтарак, патройны, таляр, фларэн, шастак). Ад курсу манет утварыліся назвы асмак (у 2-й пал. 16 ст.

медных шэлегаў),дзесятнік (шасціграшовік коштам 10 грошаў у канцы 17 ст.),

пятак (паўгрош літоўскі ў 5 пенязяў у канцы 16 ст., стары траяк у 5 грошаўу канцы 17 ст.). Некат. манеты атрымалі назвы па характэрных выявах (карабельнік, крыжак. лявок. орлік. філіпок) або па прыкметах матэрыялу (чырвоны злоты, шэлег грубы, талер біты). Ад прозвішча арандатара манетных двароў Рэчы Паспалітай Андрэя Тынфа паходзіць назва орт тынфовы, а пазней тынф, якая ў 18 ст. ператварылася ў афіц. назву наміналу і была запазычана суседзямі (Прусія, Расія). Пэўнай спецыфікай у назвах грошай вызначалася гар. яўрэйскае насельніцтва, якое канцэнтравалася ў зах. частцы ВКЛ. Адзін з самых характэрных яўрэйскіх тэрмінаў 17 ст. - закука серабра, якая адпавядала суме часам менш, часам больш за 10 злотых. Відаць, гэтым тэрмінам называліся сярэбраныя зліткі або набор манет з масай каля 200 г. Як адзінка вылічэння кагальнага падатку называецца пенік.

але рознай вартасці прымушала да іх ацэнкі - вальвацыі. Афіц.

вальвацыі (напр., Жыгімонта Аўгуста 1567) не паспявалі за змяненнямі на рынку, і на ім маглі існаваць свае курсы, якія адрозніваліся па рэгіёнах. У канцы 15-18 ст. купцы ўжывалі шматлікія замежныя і айчынныя камерцыйныя вальвацыйныя табліцы. Насельніцтва карысталася ўмоўнымі агульнапрынятымі курсамі. Напр., 2 польскія паўгрошы 2-й пал. 16 ст., якія рэальна стаялі за лікавым асмаком, у параўнанні з 8 літоўскімі пенязямі змяшчалі значна больш серабра (прыблізна адпавядалі 11 пенязям), а зафіксаваны ў назве «асмак» курс адлюстроўваў суадносіны паміж літ. грошам і 2 польскімі паўгрошамі.

лік на «рускі злоты» адрозніваўся тым, што тынф у ім

ацэньваўся ў 45, а не ў 38 грошаў, як лічылася афіцыйна, шастак у 15, а не ў 12 і 2/3 гроша. Дзяржава вяла барацьбу са «шкоднымі» катэгорыямі замежных манет, але яна не была эфектыўнай, напр., некалькі дзесяцігоддзяў адклікаліся з абарачэння свідніцкія паўгрошы ў 2-й чвэрці 16 ст. У сярэдзіне 17 ст. такі ж лёс напаткаў «фальшывыя ва-лошскія шэлегі».

яе адзіным спосабам зберажэння грошай было захаванне іх у зямлі,

звычайна ў межах жылой або гаспадарчай пабудовы. Сезоннасць збыту прадукцыі і, адпаведна, плацяжоў выклікала патрэбу ў даволі значнай грашовай масе. Большасць насельніцтва краіны задаваль-нялася хуткасцю абароту асабістых грашовых сродкаў паўгода-год (пры абавязковых плацяжах рэнты 1-2 разы на год), а доўгатэрміновыя рэзервовыя зберажэнні яшчэ больш памяншалі сярэднюю хуткасць цыркуляцыі манет.

трымалі ў скрынях у асабістых або грамадскіх памяшканнях. Гар. вярхі

і шляхта маглі перадаваць грошы на захоўванне ў бяспечнае месца (ратушу, манастыр) або трымаць у спецыяльна пабудаванай скарбніцы.