Лекция 3 Нарықтық экономиканың жалпы сипаттамасы

Нарық түсінігі
Oнімдер мен кірістер айналымы
Бес іргелі мәселелер
Нарық механизмнің негізгі элементтері
Нарық

функциялары
Нарық артықшылықтары мен кемшіліктері
Нарықтық құрылымдарының типтері
Нарығының құрылымы

салыстырмалы артықшылықтар принципі.
2. Экономикалық игіліктермен алмасу. Жоғары мамандандырылған еңбек арқасында

алуан өнімдер алу ғана нарықтық алмасу арқылы мүмкін болады. Алмасу нарықтық бағаны қалыптастырады, қызметтің тиімді бағыттарының индикаторлары.
3. Экономикалық оқшаулау немесе экономикалық дербестігі. Нарық меншік құқығы тек орнатылуы, іске асырылуы мен берілуі оңай болатын өнімдер үшін болуы мүмкін.
4. Кәсіпкерлік пен таңдау еркіндігі. Нарықтық жүйе экономикалық шешімдер қабылдау жауапкершілігін толық экономикалық субъектілерге жүктейді.
5. Мәміле бойынша шығындарды сомасы. Мәміле шығындары нарық қызметінің жағдайларды және шектерін анықтайды.

алмайды
Өзін толығымен бір жақсылық өндіруге арнауы мүмкін емес, өйткені азық-түлікпен

қамтамасыз етумен айналысуға мәжбүр
Әрбір игілік үшін өндірістің үздік құралдарымен қамту мумкіндігі жоқ
Үлкен ауқымда өндіріс мүмкіндігі және бөлінбейтін шығындарды үнемдеу адам қажеттіліктерімен шектелген
Қызметтің түрлі салаларында түрлі қабілеттер. Жақсы биші жақсы штангашы бола алмайды.

игіліктерді өндірумен айналысу тиіс.
Ресурстардың шектеулі жағдайда, адамдардың өздерін барлық қажетті

заттармен әлдеқайда көп мөлшерде қанағаттыру етуге мүмкіндік жасайды.
Еңбек бөліну дәрежесі коғамның көлеміне байланысты.

өзінің өнімінің бір мөлшерін өзі өндірмейтін бірқатар өнімдерді алуға үшін

береді.
Барлық өндірушілер еңбекті бөлу есебінен көбірек өндіреді жане әрбір өндірушінің тұтынуы артады.
Нәтижесінде әрбіреуі өмірге қажетті тұтынушылық игіліктердi алады.

иеленуіне сәйкес:
1) қоғамға қызметі
2) дене күші
3) жасы
4) шығу тегі
5) даналығы,

және т.б.

не өндіретіні, қалай өндіру және кім үшін өндіру қажет екенін

өзі таңдайды. Онын өндіріске қызығуы өседі.
Кез-келген адам өз талғамын жақсы біледі, сондықтан таңдалған игілігі ол үшін көбірек пайдалылық тигізеді.

сатып алушыны кездесу орны Кейінірек түсіну (неоклассика).
Нарық - сұраныс пен

ұсыныстын өзара іс-қимыл тәсілі Қазіргі заманғы түсіну (институционалистер).
Нарықтық жүйе - ерікті, шаруашылық тәртібі, баға сигналдарының орталықсыздандырылған тетігінде негізделген агенттердің іс-әрекеттерін спонтанды үйлестіру тәсілі (Ф. Хайек).
Нарықтар - алмасу жеңілдету үшін арналған мекемелер (Рональд Коуз)

сатылатын және сатып алынатын орын
Нарық ресурстары
Жер нарығы:(Табиғи ресурстар, жер

және мүлік)
Еңбек нарығы: жұмыс күші
Капитал нарығы: заемдар, несиелер, ипотека, облигациялар, акциялар
Онімдердің нарығы (игілік) – онда фирмалардың тауарлары мен қызметтері сатылады және сатылып алынады.
Тұтынушылық тауарлар (тауарлар мен қызметтер)
Инвестициялық тауарлар (шикізат, құрал-жабдықтар)

Поток денег

3. Өнімдер мен кірістер айналымы

= Кіріс және
шығыс ағыны

Ақша ағыны

нарығында:
фирмалар - сатып алушылар
үй шаруашылығы – сатушылар
Өнімдер

нарығында:
фирмалар – сатушылар
үй шаруашылығы – тұтынушылар
Екі ағым: ресурстар және ақша ағымдары.
Үй шаруашылықтарының табысына = фирмалардың ұсынысы
Фирмалар табысына = үй шаруашылықтарының шығыны
Кайта өндірудің үш моделі:
қарапайым, кеңейтілген және тарылған

ең тиімді нәрсені істеп ұстанады.
Кәсіпкерлер: мақсаты барынша пайданы өсіру немесе

шығынды барынша азайту.
Материалдық ресурстардың (меншік) иелері: жоғары бағамен ресурстарды сатуға немесе жалға беруге тырысады.
Жұмысшылар барынша улкен табыс (қанағаттандыру) алуға бейім және жалақы, әлеуметтік жәрдемақылар мен еңбек жағдайлары комбинациясы оңтайлы болатын жұмысты іздейді.
Өнімді тұтынушылар, тауарды алғанда, пайдалылығын арттыра отырып барынша төмен бағамен алуға тырысады.

қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ең үздік өнімдер мен қызметтердің қандай жиынтығы

қажет?
Қалай осы өнімді жасауға тиіс! Өндірісті қалай ұйымдастыру керек? Қандай фирмалар өндірісті жүзеге асыруға тиіс және олар технологиясын қалай пайдалану керек?
Дайындалған өнімдерді кім алуға тиіс! Экономика өнімін тұтынушылар арасында қалай бөлу керек?
Қанша қоғам ресурстарын пайдалану керек! Тауарлар мен қызметтер өндіріс процессінде иелігінде бар ресурстарды қандай көлемде немесе қандай бөлігін пайдалану керек?
Жүйе өзгерістерге бейімделуге қабілетті ме! Ол тұтынушылық сұраныстың өзгеруіне, ресурстарды қамтамасыз ету және пайдалануға бейімделе алады ма, технологиялық өзгерістерді қолдана алады ма?

мүмкіндік береді
Шығындар фирмалардың нарықтан кетуіне әкеледі
Фирмалардың пайда мен шығындарын

екі фактор анықтайды:
Тауарды сатудан түскен табыс.
Тауарды өндіру шығындары (кәсіпкер функцияларының төлемін қамтиды)
Өндіріс шығынынан табыс көбірек болса,өнім өндіріледі:
Қалыпты пайда
Таза пайда

1 х 3 + 3x1 + 3x1 ) =13 теңге Таза

немесе экономикалық пайда =15-13= 2 теңге Қалыпты пайда = 2+3 = 5 теңге

санын тұтынушы анықтайды
Шығындар ақшамен дауыс беруді білдіреді, оның көмегімен тұтынушылар

өнімдер нарығында сұраныс ұсына отырып өз қажеттіліктерін мәлімдейді.
Ол анықтайды:
қандай салалар сақталады, ал қандайы болмайды,
нақты қандай өнімдер өндірілуі тиіс, ал қандайы-жоқ.

жайлы тұтыныс шешімі бір өнімдерді тиімді, ал басқа – жоқ

қылып шектейді
Фирмалар, таңдауларын тұтынушылардың таңдауымен келісуі тиіс, әйтпесе оларды шығындар немесе тіпті банкроттық күтіп тұр.
Жабдықтаушыларға ресурстар тауелді емес. Ресурстарга сұранысы тұтынушы таңдайтын түпкілікті тауарлар мен қызметтерге сұраныска тәуелді.
Техника Қызмет Сервиске сұраныс автомобильдерге сұраныстан пайда болады. Сұраныс авто жоқ болса, ТҚС қызметтеріне сұраныс болмайды.

фирмалар пайданылады.
Нарықтық жүйе ресурстарды тұтынушыларға оны өндіру тиімді болуы

үшін, қажетті өнімдер шығаруға жібереді.
Тиімді емес салалар сирек ресурстардан қол айырады.
әрбір фирма қандай ресурстарды, технологияны пайдалануы тиіс?
Ресурстардың ең тиімді үйлесуі, технологиясы жетімділігіне ғана емес, сонымен қатар нарықтық бағамен өлшенген салыстырмалы ресурс құнына байланысты.

мүмкін. Жұмыс күші бағасы 0,5 теңгеге дейін құлайды

тілегі және мүмкіндігі бар (бағалардың нормативтік функциясы)
Тұтынушының өнімді сатып алу

тілегі және дайындығы оның басқа қолжетімді алмастырғыштар мен олардың бағаларын байланысты.
Өнімді шығару және тұтынушы шығыстардың құрылымын анықтауда бағасы маңызды рөл атқарады (реттеуші рөлі)
Бағаның дағдылану функциясы. Тұтынушыдың талғамын өзгерту өндірушіге үшін сұраныстың қажеттi тауарларға өсуі және қажетсіз азайуына арқылы жетеді.

мен материалдарға шығындарын анықтауда өнімнің бағасы маңызды рөл атқарады
Баға

қаншалықты төмен болса, соғұрлым тауарға
сұраныс көп.
Тауарға көп сұраныс болса, ресурстарға да көп болады.

ынта жасайды.

Жаңа өндіріс әдістер немесе өнімдер
Жаңа өнімді өндіруді табысты ендірген

фирма, табыс және экономикалық пайда көреді.
Бәсекелі нарықтық жүйе технологиялық прогрессті барлық салаға таралуына қолайлы жағдай тудырады.

Капиталды жинақтау
Ақшамен дауыс беру қандай өндірісті инвестициялау
қажет екені жайлы қоғамға сигнал береді.
Өнімдер мен ресурстар нарығтары сигналға бейімделе, инвестициялық тауарлардың өндірісін көбе бастайды.

ұсыныс
Бәсекелестік
Капитализде:
Нарықтық жүйе – ұйымдастырушылық механизмі
Бәсекелестік және баға –

баскару механизмі.

Баға белгілеу функциясы
Оңалту функциясы.
Ақпараттық функция

азайту мақсатында жаңа технологияларды жедел пайдалану
Шешімдер қабылдауда, мәмілелер жасауда

өндірушілер мен тұтынушылардың тәуелсіздігі
Қажеттіліктерін жеткілікті мөлшерде және жоғары сапада қанағаттандыруға қабілеті

Кемшіліктері

Нарық еңбек және табыс құқығына кепілдік бермейді, сонымен қатар нарықтық жүйесі теңсіздік орнатуға мүмкін;
Ұжымдық пайдаланудаға тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін ынталандырмайды
Нарық әлеуметтік маңызы бар тауарларды өндіруге бағытталмаған, кімде ақша бар сұраныстарын қанағаттандыру үшін бағыт алалды

еңбек, инвестиция, бағалы қағаздар, қаржы нарығы.
Географиялық орналасуы бойынша: жергілікті, аймақтық,

ұлттық және әлемдік нарықтар.
Бәсекелестікті шектеу дәрежесі бойынша: монополистік, олигополистік, еркін, аралас.
Салалар бойынша нарықтары ажыратады: автомобильді, астықты және т. б.
Сату сипаты бойынша - көтерме және бөлшек сауда