Қожа Ахмет Яссауи Диуани хикмет

сөз” деп аталатын материал едәуір көлемді. Ол 6 тақырыптан тұрады.

Қожа Ахмет Яссауи кім? деген сұраққа жауап беріп әрі қарай Шейхтың “ 95-толғауы талданады. Яссауи хикметтері- Орта Азиядағы түркі тілдес халықтарының ортақ мұрасы дей келіп, Яссауидің кейбір толғауларының құрылысы да, буындық өлшеуі де басқаларынан гөрі қазақ тіліндегі өлең- жырлардың өлшеуіне ұқсас келеді деген пікірлер айтқан.

араб парсы тілдерінің әсерімен пайда болған емес. Әуелден бар дыбыс.

Зерттеушілердің айтуына қарағанда, қазақ ,татар, өзбек, ұйғыр, түркімен, әзірбайжан тілдерінде біздің жыл санауымыздың бірінші, екінші мың жылдықтарында пайда болған, яғни бұл халықтың ислам дінін қабылдамай тұрғанда, арабизм, фарсизмдердің түркі тілдеріне енбей тұрғанда бар болған дыбыс. Демек, дауыстылардың саны өзге кейбір түркі ескерткіш тілдеріндегідей 8 емес, 9 болуы да мүмкін.

ш дыбысымен қатар ч дыбысыда орын алған. Мысалы: кіші қол

қушырыб және нурын сачар, қолұм ачыб деген сөздер ш дыбысы, да ч дыбысы да бар екенін көрсетеді. Бірақ қыпшақ(қазақ) тілінде ш дыбысы басымырақ болған.

келген езулік ы,і дыбыстары және еріндік ұ,ү дыбыстары сол сөзге

тәуелдік жалғауы жалғанғанда сусып түсіп қалады. М: көңіл-көңлүм, көкүс-көксүм, елік-елкі, бағыр-бағры.
Р көне түркі тілдері мен орта ғасыр ескерткіштерінде ер тұлғасында қолданылған көмекші етістіктің біздің ескерткішімізде соңғы р дыбысы түсіріліп қолданылған: еді, екән, еміш. Дегенмен мұнда да бұл көмекшінің ерміш, ерді, йоқ ерсә, ерүр деп берілген тұлғалары кездеседі.
Сөз соңындағы сонор у-дың түсірілуі сирек бұл күнде қыпшақ тілдерінде, м: қазақ тілінде сын есімдердің соңындағы ғ,г дыбыстарының айтылмайтындығы белгілі, ал Ясауи хикметтерінде арығ(ару), сарығ(сары), бойлұғ(бойлы)

та, оғыздық та варианттары алмасып келе береді. Мысалы қыпшақтықтың қол

сөзімен қатар оғұздық елк қыпшақтық қыл- ет. Көмекші етістіктермен қатар, оғұздық әйлә- ет-гі де жиі қолданылған. Қыпшақ-оғұз лексикалық қатарларын: йақын/йаууқ, сүйәк/сүңәк, кейін/соңра т.б. Бұлардың алдыңғылары қыпшақ, кейінгілері оғыз тобының бірліктері. Ал кейбір сөздер тек оғыздық немесе қыпшақтық та болып келеді. Мысалы: бір қатар сын есімдер тек қана ғ,г,қ дыбыстарына аяқталған тұлғада ғана хатқа түскен: арығ, тіріг, кічік

ағзұм, йер көк, іші ташы, түн күн, ачлық тоқлұқ. Бұлардың

барлығы дерлік қазіргі тілдерде айталық қазақ тілінде қолданып келе жатқан сөздер

бойұн сияқты соматизмдер жиі қатысады: башға түш, башқа ал, баш

ұр, башын қой, қол ач, қол ал қол тұт т.б. О баста бұл фразеологизмдер ауызекі сөйлеу тілінің өте ертеден келе жатқан үлгілері екені анық. Бұлардың дені күні бүгінге дейін бірқатар түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, мағыналарын еш өзгертпей қолданылып келеді: басқа түс, бас ұр, басын қос, қол аш, қол ал, қол ұста, қол қусыр, жүрек жалға, мойын сұн
Фразеологизмдерің тірек компоненті ретінде йол, көңүл, қан, қара, қызыл сөздерінің жиі келетінін атауға болады. Әсіресе йол сөзімен келген йолдын аз, йолға кір, йолда қал, йолға салсияқты 5-6 фразеологизмнің әрқайсысы бірнеше реттен жұмсалған. Сопылық әдебиетте йол сөзінің ерекше актив қолданылуының себебі бар, бүл жерде йол сөзінің мағынасында емес, “Құдай жолы”, “Алланың жолы” деген діни термин.

тоққуз
т.б.
Сан есімдердің орфограммасына келсек, көбінесе орт адағы дауысты дыбыстарды

үстемеленіп жазылған: еккі, сәккіз, еллік
Варианттары да бар.

себебдин алтмыш учда иерга кирдим.
Сол себепті алпыс үште жерге кірдім
Миғраж

узра хақ Мустафа рухым курди,
Ол себебдин алтмыш учда иерга кирдим.
Сол себепті алпыс үште жерге кірдім

Хақ Мустафа Жабраилдин қылды суал,
Сұрады Жебрейілден хақ Мустафа
Бу ничук рух танга кирмай табти камал.
Кузи иашлык, халфа башлық, кудди һалал,
Ол себебдин алтмыш учда иерге кирдим
Сол себепті алпыс үште жерге кірдім

Токуз ай, токуз кунда иерга тушдим,
Тоғыз ай, тоғыз күнде жерге түстім,
Токуз сағат туралмадым көкка учдим.
Тоғыз сағат тұралмадым көкке ұштым
Сол себепті алпыс үште жерге кірдім.