П еринатальды кезеңдегі психикалық даму

эмоцианалды күйлер қалыптасады, ана мен бала ана ағзасы арқылы қатынасады;
Екінші

үш ай – ана мен бала эмоциясы тәуелді, сыртқы қатты дабастарға әсер етеді, тақтильді стимулдарғажауап береді;

қалыптасады, анасының дауысына, жүрек қағысына, әуендерге, ана тіліне әсер етеді,

тағамдарға таңдамалылық танытады.

ол туу дағдарысы деп аталады.
Туу дағдарысының себептері:
Физиологиялық (ана мен баланың

ажырауы);
Психологиялық (шартсыз рефлекстердің іске асуы);

тыс өмірге бейімделуі, ұйқыдан сергектік сәттердің басымдылығы,көру, есту, шартсыз рефлекстерінің

қолданысы.

Естуі: 2-3 – аптада қатты дыбыстаға тынышталып, жиырыла қалады: 3-4 аптада – дәл осындай әсер адам дауысына байқалады; 3-5 аптада – айрықша түстерге көзін тоқтатады;

бастамасы. Олар доминанта теориясы арқылы іске асады.
1 айлық бала

анасын көргенде көзін тоқтатады, қол аяғын тырбыңдатады, дыбыстар шығарады, күледі. Бұл “жандану кешені” деп аталады және нәрестенің сәбилік кезеңге өткені

әлеуметтік жағдайы қалыптасқанының көрінісі.
Алғашқы айлардығы ересектердің қамқоры, эмоциональды қатынасы дамуға

ықпал етеді.
Нәрестелік кезең әрекеті – эмоционалды тұлғалық қатынас (М.И.Лисина).

әрекеттер.
Алғашқы сөз (нұсқаушы жестер түрінде).

- бір жасқа дейін жалғасқан бала мен ересектің біртұтастығы осы

кезеңде іштей ажырайды, балада: бала және ересек пайда болады.
Себептері: ішкі және сыртқы;
Көріністері: ересектің тыйымдарын аффективті әсер ету, бала мазасызданады, өзбеттілік танытады. Өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға баланың мүмкіндіктері толық жетпеуінен көңіл күйінің түсуі.

заттық әрекеттің дамуы;
Ерте балалық шақтағы танымдық ірекеттің қалыптасуы;
Ерте балалық шақтағы

тұлғалық қалыптасу;
Ерте балалық шақтағы тілдің дамуы;
Үш жас дағдарысы.

жетекші ойлау тәсілі);
Көрнекі –образдық ойлау (2,5 жастан 6,5 жасқа дейін

жетекші);

айнадан өзін таниды →өзін ІІІ жақта атайды→өз атын айтады.
Өзін -

өзі бағалау. “Мен”, “мен жақса бала”, “мен жақсымын”, “мен үнемі жақсымын” т.б.
“Мен өзім”. Өзбеттілік, автономиялық, кейбір жағдайларда ересектерге тәуелділік.

білдіретін сөздерді атау;
Сөйлеу тілінің дамуы. 1,5 жасар бала 30-40 сөзден

100 сөзге дейін атай алады, сирек қолданады. 2 жаста 300 сөзге дейін қолданады.
Ана тілінің грамматикасын меңгеру.

танытады.
Қырсықтық – бала аса қажет болғандықтан емес, өз айтқандықтан айтқанынан

қайтпайды.
3. Құнсыздану - әдеттегі нәрселердің құндылығын жоғалтуы.
4. “Асаулық” – нақты ересекке емес отбасылық заңдылықтарға қарсы келу.
5. Өзбеттілік – бала әрекеттерді өзбетті орындағысы келеді.
6. Қарсылық - -ата –аналарымен қақтығыстарда көрінеді.
7. Деспоттық - өз мінез құлғын өз шешеді.

рет отбасынан тыс ортаға шығады, ересек адамдар өміріне араласады.
Әлеуметтік жағдайдағы

қарсылықтар: бала – қоғамның бір мүшесі, ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өз қатарластарымен тең дәрежедегі қарым қатынас орнай бастайды.
Мектепке дейінгі баланың жетекші әрекеті ойын

қабылдайды.
Ойлау: шындықты объективті, элементарлы-ғылыми түрде қабылдайды.
Ес: ырықты есте сақтау дамиды.
Қиял:

ойын әркекеті барысында, заттарға қатысты қиял қалыптасады.

1000-1500 сөзді, 6 жаста -2500-3000 сөзді белсенді қолданады.
Сөз құрамы

жетіледі. Фонематикалық естуі қалыптасады.
Тілдің грамматикасы. Бала тілдің морфологиялық, синтаксистік қырларын меңгереді. Ересектердің сөзін дұрыс түсінеді.
Сөз құрамын таниды, қажетті формада қолдана алады.

тұлғалық даму негізінде мектепке дейінгі кезеңнің соңында қалыптасады. Қоғамдық қатынастар

жүйесінде 3 жаста «сыртқы» өзіндік таным болса, 7 жаста «өзіндік» таным болады.
Өзін-өзі бағалау. Бала алдымен өзгелердің әрекетін бағалайды, кейіннен өз әрекеттеріне баға бере алады. 7 жаста өзін адекватты бағалайды.
Өз көңіл-күйін бағалау. Кезең сонында бала өзінің эиоционалды күйіне баға бере алады.
Жыныстық сәйкестік. Өз жынысына тән мінез-құлық танытады.

аяларының жоғары дәрежеде даму деңгейін көрсететін күрделі білім.
Даму жолдары (П.Я.Гальперин):
Ырықсыз

қылықтардың қалыптасу жолы;
Танымдық әрекет эталондары мен тәсілдерін игеру жлды;
Эгоцентризмнің децентрацияға алмасу жолы.
Интеллектуалды даярлық.
Мотивациялық даярлық.
Ерік жігер даярлығы.

маған керек пе?” күйзелісі кірігеді).
Мәнерлену (бала әлдебірді жасырады, өзін керемет

етеі көрсетпек болады).
“Ащы конфет” көрінісі (баланың көңіл күйі нашар болса да, оны көрсетпеуге тырысады).
Дағдарысты “еркіндікті жоғалту көрсеткіші” деп те атайды (Л.С.Выготский).

бала” қатынасы
“Бала – мұғалім”, “Бала – қатарлас”,
“Бала –

ата-ана”, “Бала – қоғам”
қатынасына алмасады.
Жаңа әлеуметтік жағдай бала өмірін күрделендіріп, стрессогендіге айналдырады.
Баланың жаңа ортаға бейімделуі оның дамуынан және тұлғалықсезімдерінен анықталады.

бағытталған әрекет.
Оқу әрекеті баланы өзіне қарай бұрады, рефлексияны талап етіп

“мен кім едіп” және “мен кім болдым” бағасын беруге итермелейді.
Оқу әрекетінің құрылымы (Э.Эльконин):
Оқу мотивациясы;
Оқу міндеттері;
Оқыту әрекеті;
Бақылау әрекеті;
Бағалау әрекеті.

баланы тұлға деп атауға болады.
Оқу әрекеті баладан қатарластарына бағытталған, ойлау

әрекетімен байланысты ерекше түрдегі рефлексияны талап етеді.
Мотивация – тұлға негізі. Ол оқу әрекетінің ішкі (танымдық) және сыртқы (стимулдар негізінде оқу) мотивтерін түзеді.
Намысы оянады.

танымдық белсенділік.
Образдық ойлау: бұл кіші мектеп оқушысының негізгі ойлау түрі,

мұнда мәселелерді іштей шешеді.
Логикалық ойлау: кіші мектеп оқушысы логикалық ойлай алғанымен бұл әзірше оқуға қатысты синзетивті кезең.
Сөз-логикалық ойлау: оқыту жүйесі ойлаудың осы түрін дамытуға бағыттала құрылған.
Теоретикалық ойлау: ғылыми ұғымдарды меңгеру барысында мектеп шағында қалыптасатынойлау түрі.

бағдарлана бастайды: дыбыстық, грамматикалық.
Жазу тілі арқылы сөйлеуі дамиды. Жазу тілі

арқылы бала хат таниды. Жазу тілінің дамуы – оқу, жазу дағдаларын меңгертеді, дыбыс пен әріп арасындағы ассоциацияларды қалыптастырады, бұл даму процессі болып табылады.

жауапкершілікті ересектік өмірге алмасумен ерекшеленеді. Жасөспірім – балалық шақ пен

ересек арасындағы аралық кезең. Жасөспірім құндарықтары өзгереді.
Жасөспірім даму барысында ұлы жол кешеді: өзімен және қоршаған адамдарымен қарсылыққа түсе отырып тұлғалықты иеленеді.
Ересек статусына жасөспірім қол жеткізе алмағандықтан есею сезімін емес, толымсыздық сезінеді.
Айналасындағы ересектер жасөспірімнің есеюін қабылдап, қоғамдық пайдалы істерге араластырса, жасөспірімдік дамудың әлеуметтік жағдайы сәтті болады.

стресс, қақтығыс, тұрақсыздық, энтузиазм, қарсылықпен сипатталады.
Э.Шпрангер: жасөспірімдік кезеңде “Мен” ашылады,

рефлексия қалыптасады, өз индивидуалдылығын таниды.
В.Штерн: тұлғалық қалыптасудың бір кезеңі.
Ш.Бюлер: жасөспірімдікжыныстық жетілумен байланысты.

кезең.
Ж.Пиаже: 11-15 жас аралығындағы балада соңғы децентрация қалыптасып, әлемді

қалай өзгертуге болады көзқарасынан қарастыра бастайды.
Л.С.Выготский: жасөспірімдердің қызығушылықтарының, ойлауының, қиялдуының өзгерісін, өзіндік таным негізінде рефлексияның қалыптасуын көрсетті.
Д.Б.Эльконин: әлемге бағытталған оқу әрекетіжасөспірімнің өзіне бұрылады, “Мен кіммін?” сұрағына нақты әрекеттермен қатынасуы барысында жауап алады.

Дағдарыс қанағаттандырылуы күрделі жаңа қажеттіліктірдің туындауымен сипатталады. Сырт көзге қатаңдық,

қырсықтық, тұйықтық т.б. көрініс береді.
Дағдарыс себептері:
Сыртқы факторлар: несектердің үздіксіз бақылауы, қамқорлығы, ал жасөспірім мәселелерін өзбетті шешуге ұмтылады.
Ішкі факторлар: ойлағанына қол жеткізуде кедергі жасайтын әдеттер мен мінез сапалары (тыйымдар, әдеттер, ересектерга бағыну әдеті)

мен жыныстық гармондардың белсенділігі интенсивті физикалық және физиологиялық дамуға әкеледі.
Бойы

мен дене салмағының күрт өсуі байқалады. Басы, қол-аяғы ересектер көлеміне жетеді, сүйек қаңқасы жылына 4-7 см. өседі. Жасөспірім өзін икемсіз, ығақсыз сезінеді.
Қарқынды даму нәтижесінде жүрек, өкпе, қан айналым қызметтері өзгереді→қан қысымы (АД)→шаршау→көңіл-күйінің өзгермелілігі→гармональды тасу→ұстамсыздық.

өкілдерімен сәйкестендіре бастайды. Бұл кезде өзіне өзге жыныс өкілінің қатынасы

маңызды болып, сырт бейнесіне басым назар аударады; шашы, киімі, бет әлпеті, өзін өзі ұстауы, дене бітімі.
Қыздан мен ұлдардың бір-біріне ынтығуы алғашында “мазақтау”, “қырындау” түрлерінеде көрінеді. Кейіннен бір бірімен қатынастағы ұялу жоғалады.

қиялдағы романтикалық қатынастарын іске асырып, күйзелістерін рефлексиялап, нәтижесене қатысты “сабақ”

алады.
Жасөспірімдерде аса қозғыштықпен сипатталатын жыныстық ынтығу пайда болады. Бұдан қажеттілік пен ата-ана тыйымдарының арасында қақтығыстар туындайды. Мұндай қатынастардың әлеуметтік қолданысы –би.
Жасөпірімдер жыныстық қатынастарға баса назар аударады, қатынасқа қатысты шыдамсыздық танытады. Алғашқы жыныстық жақындықтар ересек адамның жыныстық өмірінен көрініс табады.

қарастыратын кезең. Өзін дара тұлға ретінде таныту жолында үйреншікті отбасылық

қатынастардын бас тартып, қарсыласа бастайды.
Отбасылық қатынастардан бас тарту негативтілік арқылы көрінеді. Негативтілік – торығудың алғашқы механизмі, ол өзіндік “менін” іздестірудің бірден бір жолы.
Жасөспірімдік кезеңде қатарластармен қарым қатынас бірінші орынға қойылады. Өмір тәжірибесі өзімен тең адамдарды бақылау арқылы жасөспірім өз қылықтарына баға береді. Бұл шақта дос – ерекше тұлға, өзіндік “мен” досының бойында бейнеленеді. Жасөспірімдік кезеңдегі достық жасөспірімнің өзін тануына, бірлесе әрекеттесуге, өзін әлеуметтік ортамен сәйкестендіруге үйренеді, конформдылығы артады. Отбасында негативті жасөспірімден әдетте қатарластары арасында конформды болады.

арқылы интеллектуалды әрекетті дамыту
Қиялдың дамуы: абстрактілі ойлау нәтижесінде қиял фантазияға

кетеді.
Зейіні: өзіне қажетті объектіге зейінінтұрақтай алады, зейін басқарылатын процесскеайналады.
Ес: ырықты, мағыналық, логикалық есте сақтау қалыптасады.
Сөйлеуі: сөздік шығармашылыққа қатысты жасөспірім синзетивті.

қатынас тұлға аралық қаатынастардың арнаулы түрі, әлеуметтік қатынастарды қалыптастырушы, өзінің

ой пікірін дәлелдеу жаттығулары.
Қарым қатынас – эмоционалды қатынастар түрі. Бірлік, эмоционалды сәттілік, сыйластық сезімдерін қалыптастырады.

доминантты қызығушылықтарын көрсетті:
“эгоцентрлік доминанта”
“қашықтық доминантасы”
“күш салу доминантасы”
“романтика доминантасы”

таным. Бұл тек жасөспірімдік кезеңде туындайды.
Адамгершілік дүниетаным. Жасөспірімдер қажеттіліктеріне

сапалы өзгеріс енгізетін танымдар жүйесі.

болашағын болжау кезінді, мектеп бітірген шақта көрінеді.

аралығы). Бұл кезеңде адам өзіне қатысты ішкі ұстанымын тағайындайды. “Мен

кіммін?”, “Мен қандай болуым керек?”
Зейіні: қарсылықты тенденция.
Шығармашылық қабілеттіліктер. Жаңа ақпаратқа қатысты интеллектуалды бастамалық танытады.
Әрекеттің индивидуалды стильі. Танымдық әрекетте интелектуалды стиль ретінде көрінеді.

түсiнуi;
бар болмысымен сезiмнiң құрастыруы;
жыныс рөлдерiнiң дифференциациясы;
мамандықтың таңдауы;
мiнез акцентуациясының өзiндiк ерекшелiгi;
махаббаттың

пайда болуы;
өзiн ұғыну;

әрекетті қайталаушы бала ойыны.
Ұнамды кәсібін жасөспірімдік кезеңде қиялдайды.
3. Құндылықтарына негізделе

отырып мамандық таңдау.
4. Қолданбалы қырын ескере отырып мамандық таңдау.

ең үлкен болып табылады. 20-25 жылдарға бастайды және 60-65 жылдарға

бiтедi. Ересек мерзiмiнiң кезеңдерi:
1.ерте естиярлық;
2 ) орташа естиярлық.

деп атайды. Адам уақыт бұл өз қабiлеттiлiктерi ашуға, мүмкiндiк, бұл

оның даралығының құлпыра гүлдеуi жүзеге асыра алады.
Кәсiби жоспардағы оның қалыптасуы, онда болады адамдары бар қарым-қатынастың жаңа деңгейiне өтедi, (немесе жұбайлар) жұбай рөлде және ата-ананың өзiн iске асырады.

өз жеке дамытуын жалғастырады. Оның негiзгi психологиялық функцияларын тұрақтандырады. Сенсор

сезгiштiгi дамытуды найзаға жетедi.
Ықылас өзгередi, ауыстырып қосуға оның көлемi және қабiлеттiлiк үлкеетiн сайлау болып қалыптасады.

сол сияқты) үлкен көрсеткiштерге жетедi.
Ойлауға процесстердiң иiлгiштiкпен және қунақылығымен айырмашылығы

болады. Нақтылы жас шамасына байланысты ойлаудың нақты түрлерi сәл көбiрек дамы.
Сонымен бiрге қызу салада өз ерекшелiктерiне қатысады.Адам ұзақ позитивтi қызу байланыстар анықтауға тырысады.

тән. Бұл адамның организмның мүмкiндiктерi төмендейтiн шартталған.
Зияткерлiк қызмет жеткiлiктi

өнiмдi, бiрақ 50 жылдардан кейiн төмендейдi. Адам үшiн мәндiрек жанұя iшiнде қатынастар болып қалыптасады.

айқындалады - тұжырымдама.
Адам адам, өздiгiнен бағасы сияқты өзiн жүзеге асатындай

бағалайды болып қалыптасады.

қарайды. Оның ағуын әрбiр уақыт үшiн жеке-жеке, айқын шекаралар оның

өту жоқ. Адам өмiрдiң мағынасын қайтадан iздейдi. Жиi ол отбасылық өмiрдегi өзгерiстерiмен шартталған.
Балалар бұл сәтте дербес ұсақтайды. Онда өз өмiрi көрiнiп қалады, ата-аналардағы өткiр қажеттiк түсiп қалады

оңашада болып қалады, және кейбiр бұдан былай қалмады (бұрынғы қатынас

та бiр-бiрiне, бiрлескен жауапкершiлiк те, махаббат та арақатынастардағы және ыстықтап тұр) олар ештеңе дәнекерлiк андағайлай алады, сондықтан көп жұбайлық булар мерзiмдер бұл ыдырайды.
Адамдар жақын, Друзьлер, бауырластар жоғалтады. Адам, оның позициясы және өмiрге қатынасында бұның барлық айтылмауы мүмкiн.

жоғары көтерiле алмаған кәсiби деңгей және өз ұстасы қайрайды жетедi.

Ниет және адамның мүмкiндiгi бiрақ бiртiндеп баяулайды, оның кәсiби қызметiнiң белгiсiз басылуында болады. Бұл жоқтықтармен талпыныстың адамында бәрiнен алыс өсуге ұғындырылады, оның таңырлық қабiлеттiлiктерi және мүмкiндiктердiң басылуы, оның денсаулығының күйi және бұйрық.

сүрушілер.
Сенсорлы әрекеттері нашарлайды,бақылаудан шыққан эмоционалды күйге енеді.

(хобби, әуес болу, творчестволық жұмысты) қызметтiң жаңа, қандай болса да

басқа түрi бiрдеңе өзi үшiндi табу үшiн маңызды.
И.П.Мечников қартаюдың патологиялық және физиологиялық процесстерiн ерекшеледi. Физикалық күй азады: зат алмасуды бұзады, жеке жүйелер және органдардың жұмысқа қабiлеттiлiгi төмендейдi.

процесстер ойлау процессi, белсендiден кем баяулайды, қабылдау, жад, сенсорикаларды бейнет

тартатын болып қалыптасады.
Адамның өзгерiстерiне адам ұшыраған. Егде адамдар пассивтенедi, қызудан кем және абдырауық өте сенiм туғызылатын.Бiрiншi жоспарға жанұя, оған деген қамқорлықты сөз сөйлейдi. Олар өз денсаулығындағы ықыластарды шоғырлайды.

да қуантарлығу. Ол жұмыста жаңа қызметпен көңiлсiз еске түсiрулерге уақыт

та, ниет те сатылуға таппайды.
Сонымен бiрге белсендi қызмет өздiгiнен бағаның сақтауында көмектеседi және жалғыздықтың сезiнуiнен адам алып кетедi. Адам мерзiм жиi бұл өмiрдiң iшiнде талап етiлмеген өз творчестволық потенциалы немесе бай тiршiлiк тәжiрибемен сыр қылып айту жүзеге асыруға тырысады.