Саба қтың тақырыбы: Қанның ұю механизмі Оқушылар орындай алады : Оқушылар

блок-сызбаны құрастырады
Құрастырылған блок-сызба негізінде ұю процесін түсіндіреді
Сабақтың

мақсаты: Қанның ұйуы процесінің механизмін түсіндіру

Тілдік мақсат:

сұйық ортаның бірі. Ол қантамырларының тұйық жүйесін бойлай ағып, тасымалдау

қызметін атқарады. Қан барлық мүшелердің клеткаларына қоректік заттар мен оттегін жеткізеді және тіршілік әрекетінің өнімдерін зәр шығару мүшелеріне тасымалдайды. Организмдегі биологиялық әрекетшіл заттардың гуморальдық реттелу қызметі қанның қатысуымен іске асады. Қан организмнің инфекциядан қорғаныш реякциясын қамтамасыз етеді.

Ағзаның ішкі ортасына қан, ұлпа сұйықтығы, лимфа жатады.

   Қанның құрамы. Қан дәнекер ұлпасының сұйық түрі. Ағзада болатын қанның мөлшері адамның дене салмағына байланысты 4,5-5 л. Қанның құрамы — плазмадан{55%) және қан жасушаларынан (45%) тұрады .Ересек адам организмінде шамамен бес литр қан болады. Қан — ағзадағы дәнекер тканінің бір түрі. Оның негізгі бөлігі клетка аралық сұйық зат — плазмадан құралады. Плазмадан қан жасушалары — эритроциттер мен лейкоциттер және қан пластинкалары — тромбоциттер болады. Тромбоциттер сүйектің кемік майындағы клеткалардан түзіледі. Олардың жетілуі, қорға жиналып, бұзылуы басқа мүшелерде өтеді.

қанды ыдысқа құйып тұндырса, ыдыста 3 қабат айқын білінеді. Соның

ең үстіңгі сарғыш түсті мөлдірлеу қабаты плазма. Ал астыңғы қызыл түсті қабаты — қан жасушалары. Плазманың құрамында 90-92% су; 7-8% нәруыз (белок); 0,12% глюкоза; 0,7 0,8% май; 0,9% тұз болады. Бұлардан басқа сүтқышқылы, ферменттергормондар бар. Плазмадағы нәруыздар (7-8%) 3 топқа бөлінеді: альбуминдер (4,5%); глобулиндер (1,7-3,5 %) және фибриногендер (0.4). Фибриноген нәруызы қанның ұюына қатысады.

талшықтарын түзетін фибриноген деп аталатын қанда еритін ақуыздарды тудыратын химиялық

заттарды бөледі. Ал ерімейтін фибрин талшықтары басқа қан асушаларын бөгейді және қан біртіндеп ұйиды. Ақыр соңында қотыр түзіліп, оның астында жаңа тері пайда болады.

Қанның ұюы.Тамырлар жарақаттанғанда одан аққан қан ұйып, қанның ағуына кедергі жасайтын іркілдек зат — тромб түзеді. Іркілдек зат бірте-бірте қоюланып тамырдың зақымданған жерін бітейді де, аққан қанды тоқтатады. Біраз уақыт өткен соң тамыр жарақаты жазылып, тромб жойылады.Тромб негізінен ерімейтін талшықты белок — фибриннен құралады. Фибрин плазмада еріген белок — фибирногеннен түзіледі. Фибрин түзілуі үшін қанда және қан пластинкалары, тамырлар мен оларды қоршап жатқан тканьдер бұзылғанда пайда болатын ерекше заттар қажет.

(қан пластинкалары)
Қанның ұюы.Тамырлар жарақаттанғанда одан аққан қан ұйып,
қанның ағуына

кедергі жасайтын іркілдек зат — тромб түзеді.
Іркілдек зат бірте-бірте қоюланып тамырдың зақымданған жерін
бітейді де, аққан қанды тоқтатады. Біраз уақыт өткен соң тамыр жарақаты жазылып, тромб жойылады.Тромб негізінен ерімейтін талшықты белок — фибриннен құралады. Фибрин плазмада еріген белок — фибирногеннен түзіледі. Фибрин түзілуі үшін қанда және қан пластинкалары, тамырлар мен оларды қоршап жатқан тканьдер бұзылғанда пайда болатын ерекше заттар қажет.
Жарақаттанған жерден аққан қан 4-5 минутта ұйиды. Ұйыған кезде фибрин талшықтары тромб тамырларын бітеп қалады. Қан ағуы тоқталады. Фибриннің талшықтарына қанның қызыл және ақ жасушалары ұйысып, қан ұйық түзеді. Қанның бұл жасушалары қанның ұюуына қатыспайды, тек қана қатпаның тығыздығын арттырады. Салқын жерде қан баяу ұйиды. Адам қанының құрамында Гепарин деген зат қанның ұюуын болдырмайтын қарсы денелер болып табылады. Мысалы жүрек қантамырларында қанның ұюынан жүрек бұлшықеттеріне қанның баруы әлсірейді (инфарк миокарда), мидағы қантамырлардың жарылуы (инсульт) т/б ауытқулар байқалады.
Тромбациттер –қан пластинкасы. Тромбациттер –сүйек кемігіндегі ірі жасушалардың ыдырауынан түзіледі. Тромбациттердің диаметрі 2-5 мкм, түссіз домалақ немесе сопақша пішінді ядросыз жасуша. Қанның 1 мм3-де 250-400 мың тромбациттер болады. Тромбациттің өмір сүру уақыты 5-9 күн. Кейін олар бауыр мен көк бауырда ыдырайды.

(инфарк миокарда), мидағы қантамырлардың жарылуы (инсульт) т/б ауытқулар байқалады
Жарақат
Ұлпалардың зақымдануы
Тромбациттің

бұзылуы

Ауамен араласады

Тромбопластин

Плазмадағы протромбин
(Бауырда синтезделеді
Протромбин әлсіз фермент)

тромбин

Плазмадағы
фермент

Са 2+

Плазмадағы
Фибриноген
(бауырда синтезделеді,
түссіз нәруыз
плазма ерітіндісі)

Фибрин
(түйіртпек)

Бауыр мен жілік майында болатын «К» витаминінің қатысуымен түзіледі. Қан

ұюы үшін қан сары суында Са2+ тұзы болуы керек. Егер қанда Са тұзы болмаса, қан ұйымайды. Медицинада адамға құятын қанды ұйымайтындай етіп кальций тұзынан әдейір арылтады. Мұндай қанды 30 күнге дейін сақтауға болады. Адамда сирек болса да, қан ұйымайтын ауру кездеседі, оны «гемофилия» дейді. Гемофилия (грекше «haima»-қан, «philo»- жақсы көру) –тұқым қуалайтын ауру.

Қан ұйымайтын адамның қанында глобулин нәруызы болмайды. Қан сарысуында фибриноген болмайтындықтан қан сарысуы ұйымайды.

және мазмұны.

жынысты дарадан ажыратуға болатын бір жұп хромосоманың болуымен байланысты.
♀22

аутосома 1жұп жыныс хромсома ХХ
♂ аутосома 1жұп жыныс хромсома ХУ

Р= ♀ ХХ х ♂ХУ

Гамета = Х, Х, Х, У

Ғ1= ХХ, ХУ, ХХ, ХУ
қыз ұл қыз ұл

Жыныспен тіркескен белгілердің тұқым қуалауына арналған есептер шығару: Шешесі сау (ХНХН) гомозиготалы, әкесі (ХһУ) гемофилиямен ауыратын отбасының құрамында ұрпақтары қандай болмақ.
♀22 аутосома 1жұп жыныс хромсома ХХ
♂ аутосома 1жұп жыныс хромсома ХУ
Р = ♀ ХНХН сау бірдей(гомозиготалы) х ♂ ХһУ (гемофиля) ауру

G (гамета)= ХН , ХН, Хһ, У

Ғ1= ХНХһ, ХНУ, ХНХһ, ХНУ
қыз Ұл сау қыз Ұл сау
тасымалдаушы тасымалдаушы Жауабы: барлық балалары сау, қыздары гемофиля гені бойынша
гетерозиготалы болғандықтан ауруды тасушы болып есептеледі.

гетерозиготалы (тасымалдаушы) болса, отбасының ұрпақтары қандай болмақ?
3. Әкесі сау

(ХНУ) сау, шешсі ХһХһ гемофилия гені бойынша гомозиготалы (ауру) болса, отбасының ұрпақтары қандай болмақ?

4. Әкесі ауру (ХһУ) сау, шешсі ХНХһ гемофилия гені бойынша гетерозиготалы (тасымалдаушы) болса, отбасының ұрпақтары қандай болмақ?