Слайд 1
Чăваш чĕлхи урокĕсенче
«Ÿсен-тăран тĕнчи»
темăна вĕреннĕ чух усă курмалли
материал
(тупмалли юмахсем, каларăшсем, ваттисен сăмахĕсем,ребуссем, юрăсем, анаграммăсем, метаграммăсем»
Слайд 3ЁВЁС
Ёвёс – хёвёрт .рчекен:
хёвёрт \секен яштака та =\лл. йывё=? Вёл
35 метр =\лл.ш: диаметр. п.р метра =ити \сет: 80-100 =ул
пурёнать? +ул=исем =утё хёмёр: хура хёмёр т.сл.? Чечек. вёрём хёлха =акки ев.рл.? Ёвёслёха пакша иленет: йывё= хёвёл.нче т.рл. кайёк йёва =авёрать: хуппине мулкач юратать? Тип. ёвёсран пураланё п\рт =ир.п?
Слайд 4Эс мана: хушса ярсассён:
П.р пёхмасёр в.ренет.н?
Такёнмасёр: тёрёшса?
Хы=алтан эс вуласассён-
Вёрманта яштак
\сет.п
+\лелле =е= кармашса?
Анаграмма
Ухмах хулти - =атёлти?
Глупая
халда – болтунья?
Тупмалли юмах
Ёвёс хитре те: хуппи й\=.?
Осина красива: но кора ее горька?
Каларёш
Слайд 6+,М,РТ
+.м.рт =уркунне чечеке чи малтан ларакан йывё=? +.м.рт вулли =ем=е:
шупка сарё т.сл.? +.р =инче 15 т.рл. =.м.рт =ит.нет: пир.н
=.р-шывра – 4 т.рли? Пир.н тёрёхри =.м.рт 17 метр =\лл.шне =ити \сме пултарать? Вёл юхан шыв х.рринчи вёрмансенче: =ырма-=атра х.ррисенче хёвёрт .рчет? +.м.рт =ырлине вар виттипе аптракан =ынна =итере==.?
Слайд 7+.м.рт =е=ки =урёлсан та:
+.м.рт =е=ки =урёлсан
Вёрман вит.р курёнать?
Чёваш халёх юрри
Вёрман урлё хура каччё пёхса ларать?
Через лес смотрит
смуглый жених?
Тупмалли юмах
Тулаш. ним.р: шалаш. тим.р?
Снаружи кисельное: внутри железное?
Тупмалли юмах
Слайд 9Ш,ШК,
Ш.шк. хутёш вёрманта та: садра та \сет? +ул=и сарлака: =еп-=ем=е
т.кл.? Ш.шк. т.к. курланкёра? +им.=. те унтах \ссе =ит.нет? Ш.шк.
мёйёртан та: хунавран та .рчет?
Вёл 10-12 =ултан ытла пурёнмасть: хёвёрт =.рет?
Ш.шк.рен .л.к =атан карта авнё? Унпа вутё вырённе те усё курнё?
Слайд 10Ан авён: ш.шк.: ан авён та:
Ан авён: ш.шк.: ан авён
Кёштах =ил. в.рнипе те:
Кёштах =ил. в.рнипе?
Чёваш
халёх юрри
Ш.шк. вырённе ш.шк. шётать?
На месте орешника орешник же вырастет?
Каларёш
Слайд 12ШЁЛАН
Шёлан – хёй т.лл.н =ит.некен роза йёх.нчи
т.м.? +.р =инче 350-400
т.рл. шёлан \сет? Чечек. пысёк: т.рл. т.сл.? Шёлан вулли й.пл.-й.пл.?
+ырлара С витамин нумай? Медицинёра
шёланран витаминлё с.ткен тёва==.? Унпа \т-тир: п.вере-п\ре чир.сенчен те сиплене==.?
Слайд 13Пичч.ш. пилеш пек: шёлл. шёлан пек?
Старший брат словно рябина:
а
младший брат как шиповник?
Каларёш
Слайд 15ХЁМЛА +ЫРЛИ
Пир.н =.р-шывра паян хёмла =ырлин 70 т.рл. сортне лартса
тёва==.? Хёмла =ырли май в.=.нче – июнь пу=ламёш.нче чечеке ларать
те 25-30 талёкран пулса =итет? Вёл вёрёран та: тымартан та .рчет?
Унран варени: сироп: эрех тёва==.? Хёмла =ырли варений.нчен: тип.тн. =ырлинчен в.ретн. шыва шёнса пёсёлсан .=е==.?
Слайд 16
Тулаш. х.рл.: шалаш. шурё?
Наружность красная: внутренность белая?
Тупмалли юмах
Слайд 18ХУРЁН
Хурён ытларах Европа пай.нче: Х.вел анё=
+.п.рте: Байкал тёрёх.нче: Алтайпа Кавказра
анлё сарёлнё? Вёл 25 метра =ити \сет: диаметр. 80 сантиметр
таран пулать? Вёл 150 =ул е ытларах та пурёнать: хутёш вёрманта та: хыр-чёрёшпа юнашар та \сет? Хурён – юмахсемпе халёх юррисен герой.?
Слайд 19Уй варринче яштак хурён:
Акка тесе пытём та:
Килех: шёллём: темер.?
Чун хурланч.:
макёртём?
Салтак юрри
Хурён =ул=и =урёлсан
Килет вёрман илем.?
Хёрён =ул=и тёкёнсан
Каять вёрман илем.?
Вёйё юрри
Слайд 20Похода п.рле илсен
Пулёран ш\рпе п.=ер.п?
А тёрне =ек.ллесен
+илпеле =ул=а в.=тер.п?
метаграмма: (хуран-хурён)
Шурё вёкёрён тир. урлё?
У белого бычка кожа
полосатая?
Тупмалли юмах
+ылёх =ырмара: хурёнташ хурён тёрринче:
намёс лапрара?
Грех в овраге: родня на березе: честь в грязи?
Ваттисен сёмах.
Слайд 22ХУРАМА
Хурама хутёш вёрманта \сет? Вёрёран .рчет? Вёл 35 метр =\лл.шне
=ити \сет: диаметр. п.р метр ытла пулать? Хурама 100-шер =ул
пурёнать:
сив.рен хёрамасть? Хурама вулли =ир.п? Унран пуртё-мёлатук аври ёстала==.: п.к. ава==.: =уна: урапа хурами: катка-пичке кёшёл. тёва==.?
Ёна с.тел-пукан промышленно=.нче анлё усё кура==.?
Слайд 23Уй варринче т.рекл. хурама:
Пичче тесе пытём та:
Килех: шёллём: темер.?
Чун хурланч.:
макёртём?
Салтак юрри
Хурама вёрри
хёй еннелех \кет?
Семена вяза падают у комля?
Каларёш
Хурамана =амрёк чух ава==.?
Вяз гнут: пока он молод?
Каларёш
Слайд 24Ватё хурама хёвёл пулать?
Старый вяз бывает с дуплом?
Каларёш
Слайд 26ТИРЕК
Тирек- йёмрасен =емьинчен? Унён =\лл.ш. 40-45 метр: вуллин диаметр. п.р
метр е ытларах та пулать? Вёл касса лартнё туратран та:
тымартан хунав кёларсата: вёрёран та .рчет? Вёл хёвёрт \сет: кирек
хёш тёпрана та тиркемест? Пир.н тёрёхра тутлё шёршёллё тирек ытларах т.л пулать? Шупашкарта конус: пирамида ев.рл. тирексем те \се==.?
Слайд 27+улла тумланать: х.лле пёрахать?
Летом одевается: зимой обнажается?
Тупмалли юмах
Вёхёт =итсен йывё= =ул=и те тёкёнать?
Придет
пора: и лист с дерева упадет?
Каларёш
Слайд 29В,РЕНЕ
В.рене хутёш вёрманта хурёнпа: ёвёспа: юманпа:
=ир.кпе юнашар \сме юратать? Вёл
вёрёран .рчет? +.р =инче 150 яхён: пир.н =.р-шывра 29 т.рл.
в.рене тымар янё? В.рене 30 метр =\лл.шне =ити \сет: вуллин диаметр. 1 метра =ити сарёлать? Вёл сулхёнран: сив.рен хёрамасть? Вулли те туратти те =ир.п? В.рене вутти лайёх =унать?
Слайд 30
+улла сим.с хыс тёхёнать:
к.ркунне сарё к.р.к тёхёнать?
Летом в зеленом
кафтане:
осенью в желтой шубе?
Тупмалли юмах
Слайд 32ЙЁМРА_+/+Е_ХЁВА
+.р =инче пур. 300 т.рл. йёмра: пир.н =.р-шывра-120 т.рл.? Йёмра
тата =\=е - =\лл. вулёллё йывё=сем? Хёва тата х.рл. хёва
– т.м.сем? Йёмра вёрёран та: хунавран та .рчет? Ёна дамбёсене =ир.плетме: эрозипе к.решме нумай ларта==.? Унён вулли =ёмёл та =ем=е: хёвёрт =.рет? Йёмраран валашка: такана: кункёра: й.лт.р тунё: п.к. те авнё? Хёваран вара лёпё: кёрман: пукан-кресло =ыхнё?
Слайд 33Т-па чухне калатёп =ем.
Савёнё=ли те хурлёхли?
Й-па –ёш =ил. в.рн.=ем.н
Кашлатёп эп.
ку= тулли?
метаграмма (тёмра-йёмра)
Хёвана =амрёк чух ава==.?
Согни лозу: когда он молод?
Каларёш
Йёмра ялта \сет: =ир.к - =ырмара?
Ветла растет в деревне: ольха – в овраге?
Каларёш
Слайд 35+ИР,К
+ир.к - хурён йёх.нчи йывё=? +.р =инче 47 т.рл. =ир.к
\сет: пир.н =.р-шывра – 15? Вёл 100 =ул пурёнать? +ир.к
вёрёран: хунавран .рчет? Ытларах н\р. вырёнсенче т.л пулать? Ёстасем унран ч.нт.рл. те т.р.лл. с.тел-пукан: арча тунё? +ир.к вутти х.р\: лайёх =унать? +ир.кл.хре мулкачсем: пёчёрсем пурёна==.: ула такка: чакак: пилеш кайёкне асёрхама пулать?
Слайд 36
Йёмра ялта \сет: =ир.к - =ырмара?
Ветла растет в деревне: ольха
– в овраге?
Каларёш
Слайд 38ЮМАН
Юман - =ир.п йывё=? Унён вулли те: туратти те калама
=ук =ир.п? Вёл шывра =.рмест? Унран =уна тупан. авнё: урапа
т.н.л.: йывё= с\ре: йывё= к.репле: катка-пичке: ч.рес: кис.п: вут =урмалли тукмак: тылё тата ытти япала ёсталанё? Юманран тунё с.тел-пукан пит. =ир.п? Вёр=ё вёхёт.нче ачасем юман =ёпан.н с.ткен.пе чернил вырённе усё курнё?
Слайд 39Уй варринче ват юман:
Атте тесе пытём та:
Килех: ывёлём: темер.?
Чун хурланч.:
макёртём?
Салтак юрри
В.=: в.=: куккук: в.=: куккук:
Вёрман х.рне =итиччен?
Вёрман х.рне =итсесс.н
Юман тёрне ларса кан?
К.реке юрри
Слайд 40Вун ик юман п.р кёкран та:
Вун ик юман п.р кёкран:
Харёс
тёрса:
Харёс тёрса касар-и?
Чёваш халёх
юрри
+умёр хы==ён эп ялан
+.р =ине тухса выртатёп?
Сас палли улёштарсан-
Вёрманта =илпе кашлатёп?
Метаграмма (ёман-юман)
Слайд 41Юман аван та: варри хёвёл?
Дуб как-будто хорош: но с дуплом?
Каларёш
Халап =апса хапха тёрне хёпараймён:
юмах ярса юман тёрне улёхаймён?
С россказнями на ворота не влезешь:
со сказками на дуб не залезешь?
Каларёш
Слайд 43ПАЛАН
+.р =инче 200 т.рл. палан: пир.н =.р-шывра 8 т.рл. палан
\сет? Палан вёрёран та: тымартан та хунав ярса .рчет? Вёл
2-3 метртан =\ллех \смест? Палан вулли шурё: =ем=е: =ёмёл? Унён =ул=исем сарлака та илемл.? Унран кухньёра усё кумалли й.т.р: тукмак тёва==.: т.рл. теттесем ёстала==.? Йывё= хуппинчен в.ретн. шыв юн юхнине чарать: юн пусём. хёпарса кайнинчен те усёллё?
Слайд 44
Пи=: пи=: палан: пи=: палан%
Сана пи=ме лартнё в.т
Кёмакана ч\лмекпе?
Чёваш халёх юрри
Ё сас паллипе пулсан
Мёйракаллё ч.р чун эп?
А-пала улёштарсан-
Хитре лутра т.м. эп?
Метаграмма (пёлан-палан)
Слайд 45Ир тёракан =ырла =ин.: кая юлакан палан =ин.?
Рано вставший ягоду
поел: проспавший – калину?
Каларёш
Юн. пур та: чун. =ук?
Кровь есть: но души нет?
Тупмалли юмах
Атёл х.рринче акак шёр=а лар.?
На берегу Волги сердоликовые бусы?
Тупмалли юмах
Слайд 47УЛМУ++И
Улму==и 100 =ула яхён пурёнать? Вёрманта \секеннисем 300 =ула та
=ите==.? Вёл 40-50 =ул тёлёх =им.= парать? Улму==и вёрёран .рчет?
Тымартан та хунав тухать? +.р =инче хал. 10 пине яхён сорт те==.? Пан улмине ч.р.лле =ие==.: х.лле валли тип.те==.: й\=.те==.? +авён пекех пан улминчен варени: повидло: мармелад п.=ере==.?
Слайд 48Улми йывё==и кутнех \кет?
Яблоко падает к корню яблони?
Каларёш
Х.лле вы=ё: =улла тутё?
Зимой тощий: летом сытый?
Тупмалли юмах
Слайд 50ПИЛЕШ
Пилеш =уркунне ытти йывё=сенчен чылай каярах чечеке ларать? +у кун.сенче
унён =ырлисем й\=.: к.ркунне =е= тутё к.рсе =итет? Вёл ун
чухне хёйне ев.р кёвасак пылак? Х.л кун.сенче шённё =ырласене п\рте илсе к.рсе ёшётатён? Пилешрен тутлёрах =ырла =ук та! Хёйне ев.р паха тутёллё вёл? Х.лле валли пилешрен варени хат.рле==.?
Слайд 51
Кам ир тёрать – улма =иет:
кам кая юлать – пилеш =иет?
Кто рано встает:
тот яблоки ест:
кто опоздает: тот – рябину?
Каларёш
Пит.рте пилеш каснё: турпас. кунта =итн.?
В Питере рябину рубят: к нам щепки летят?
Каларёш
Юпл.-юпл. ч.р. йывё= =инче
ч.р. аш =акёнса тёрать?
На ветвистом дереве висит сырое мясо?
Тупмалли юмах