Тараз мемлекеттік педагогикалық Университет Сөйлеу тілін зерттеу әдістемесі

сөйлеу тілің қалыптасуы


Қабылдаған:Асанқызы.А
Орындағандар:Толымбек.Г,Әбдібек.С,Әмірова.М
Тобы:Деф 18-1

алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Сөйлеу жеке адамдардың

арасында өзара түсінуді реттестіру үшін, пікір алысу үшін қызмет етеді. Сөйлеу процесі арқылы адам өзінің білімін, практикалық тәжірибесін байытып қана қоймай, сонымен қатар ғасырлар бойы жинақталған қоғамдық тәжірибені меңгеруге де мүмкіндік алады.
Тіл ғылымы мен психология пәнінің сабақтасқан буыны– психолингвистика ғылымының зерттейтін міселелері – тіл мен ойдың байланысын және өзіндік ерекшеліктерін тіл білімі, психология, логика, социология, тарих т.б ғылымдар тұрғысынан қарастыру, тіл мен сөйлеу әрекетінің және психикалық процестері мен өзектігі сияқты жайттар.

байқалғанымен, бұларда дыбыстық сипат болмайды. Жеке дыбыстардың көрінуі үш айдан

былай қарай байқалады. Мұны баланың уілденуінен (дауысты, дауыссыз дыбыстардың қосылуынан пайда болатын рекциялар) жақсы көруге болады.
Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес тілінің дамуын психологиялық тұрғыдан қарастырып, ғылыми жүйеге келтірген – әйгілі мамандар Л.С Выготский мен Щвейцария психологі Жан Пиаже.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілінің қалыптасуына ересектер-дің дұрыс және мағыналы сөйлеуі үлкен әсер етеді. Өйткені бала-лар оларға үнемі еліктеп, өз бетімен сөз шығаруға талпына бастай-ды. Ол басқа балалардың, тіпті үлкендердің сөздерінде байқалған қателіктерді көргіш келеді, яғни балалардың «тіл сезімі» күшті бо-лады.

ойын түрлерін әзірлейді.
Бала сөздің сыртқы формасын (затты референтімен тоғыстыру) бірінші

меңгереді, ал кіші өрінісіне, мазмұнына, мағынасына өз тәжірибесі,тілдік ортасы арқылы келеді. Жарым жастағы сәбимен қарым қатынас жасай отырып, үлкен кісі оның езу тартып күлуін, талпынуын, алғашқы дыбыстық әсерін туғызады./ гуілдеу, ылдырлау/. Кейінірек жастың екінші жартысында қарым қатынас үлкен кісінің еркелеткен, әндеткен, ырғақты сөйлеуімен қатынасқан эмоциялы-қимылды ойындар түрінде болады. (көбіне өлеңнің қысқа –қысқа жолдары айтылды) Сөйтіп бала алғаш рет көркем әдебиетпен ұшырасады. Екі жастағы кезеңде сабақтар шағын топтармен өткізіледі. Ұзақтығы балалардың белсенділігіне немесе керісінше, балалардың жалығу дәрежесіне қарай бірнеше минуттан он минутқа дейін құрылып тұрады

Балаларға қиын дыбыстар жиі қатысатын сөздер суреттер, өлең, тақпақ, ойын түрлерін әзірлейді.
Бала сөздің сыртқы формасын (затты референтімен тоғыстыру) бірінші меңгереді, ал кіші өрінісіне, мазмұнына, мағынасына өз тәжірибесі,тілдік ортасы арқылы келеді. Жарым жастағы сәбимен қарым қатынас жасай отырып, үлкен кісі оның езу тартып күлуін, талпынуын, алғашқы дыбыстық әсерін туғызады./ гуілдеу, ылдырлау/. Кейінірек жастың екінші жартысында қарым қатынас үлкен кісінің еркелеткен, әндеткен, ырғақты сөйлеуімен қатынасқан эмоциялы-қимылды ойындар түрінде болады. (көбіне өлеңнің қысқа –қысқа жолдары айтылды) Сөйтіп бала алғаш рет көркем әдебиетпен ұшырасады. Екі жастағы кезеңде сабақтар шағын топтармен өткізіледі. Ұзақтығы балалардың белсенділігіне немесе керісінше, балалардың жалығу дәрежесіне қарай бірнеше минуттан он минутқа дейін құрылып тұрады

шапшаң болады. Бұл жастағы балалардың үлкендермен де, құрбыларымен де қарым

–қатынасқа түсуінің негізгі құралына айналады. Үш-төрт жаста сөйлеу белсенділігі әлдеқайда күшейе түседі. Үш жаста балалардың сөз қоры бір жарым мыңға дейін көбеюі мүмкін.

Үш және төрт жастағы кезде балалардың тілінің жетілуі де шапшаң болады. Бұл жастағы балалардың үлкендермен де, құрбыларымен де қарым –қатынасқа түсуінің негізгі құралына айналады. Үш-төрт жаста сөйлеу белсенділігі әлдеқайда күшейе түседі. Үш жаста балалардың сөз қоры бір жарым мыңға дейін көбеюі мүмкін.

тыңдалған қысқа өлеңді еске сақтайды және қайталап айтады. Балалар бұл

кезде шағын өлеңдерді, қысқа ертегілерді, әңгімелерді тыңдай алады және олардың мазмұнын түсінеді. Сондықтан да оларды тақпақты есте сақтауға, айтуға, таныс кіаптағы суреттерді қарауға, сол жайлы әңгімелеп беруге ықыласын тудырып, қызықтырып отырудың маңызы зор.

4-5 жастағы бала өте қарапайым әңгіме құрасырып, бірнеше рет тыңдалған қысқа өлеңді еске сақтайды және қайталап айтады. Балалар бұл кезде шағын өлеңдерді, қысқа ертегілерді, әңгімелерді тыңдай алады және олардың мазмұнын түсінеді. Сондықтан да оларды тақпақты есте сақтауға, айтуға, таныс кіаптағы суреттерді қарауға, сол жайлы әңгімелеп беруге ықыласын тудырып, қызықтырып отырудың маңызы зор.

мазмұнға, кейіпкерлерге деген өз көзқарастарын тиянақтап айта білуді меңгереді. Оларда

шығарманың мазмұны мен оның бейнелеу, мәнерлеу құралдары арасындағы байланысты байқау қабілеті дамиды. Іс-әрекеттің белгілі бір түріне қызығу тұрақтылығы пайда болады, біреулері өлең оқуды, енді біреулері ертегі айтуды жақсы көреді. Түйсік қабілеттері дамиды. Балалардың өздері жұмбақ, өлең құрай бастайды.

Бес – алты жас кезде балалар шығарманы ықыластана тыңдау дағдысын, мазмұнға, кейіпкерлерге деген өз көзқарастарын тиянақтап айта білуді меңгереді. Оларда шығарманың мазмұны мен оның бейнелеу, мәнерлеу құралдары арасындағы байланысты байқау қабілеті дамиды. Іс-әрекеттің белгілі бір түріне қызығу тұрақтылығы пайда болады, біреулері өлең оқуды, енді біреулері ертегі айтуды жақсы көреді. Түйсік қабілеттері дамиды. Балалардың өздері жұмбақ, өлең құрай бастайды.

күннен бастап оны бір қалыпқа келтірумен айналысу қажет. Мұндай балаларды

дұрыс сқйлеуге үйренетіндігіне сендірген жөн.

келгенде оңай хаттанып, сабақты жақсы үлгеріп кетеді. Осындай балалрдың ана

тіліндегі сөздк қоры 4000-ға дейін жетіп отырады.
Балалардың сөйлей бастаған кезден бастап оларды дұрыс, анық дәл сөйлеу алуына ерекше көңіл бөлу қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін тәрбиелеу (бұл –балалар пстхологиясының негізгі мәселелерінің бірі) ата –аналар мен тәрбиешілердің ерекше көңіл аударатын мәселесі.
Оқушылардың тілінде байқалатын кемшіліктерді (мәселен, кекеш, тұтықпа, кей дыбыстарды дұрыс айтпау т.б) жою мәселесі де мұғалімдерге қатысты мәселе. Логопедтермен тығыз байланыс жасап, профессор М.Е. Хватцевтің мұғалімдерге арнап жазған “Недостатки речи у школьников” атты кітабында көрсетілген қағидаларды басшылыққа алу тиіс.

тұтас алғанда тереңірек қабылдайды: сюжетті жай түсініп қана қоймайды, жарқын,

бейнелі сөзді, ертегілер мен әңгімелердің нәрін таңдай бастайды, өздерінің кейіпкерлерге деген көзқарастарын айтады. Бес жасқа шыққанда олар сабақтарда ғана емес, одан тыс жерде де танысқан қысқа-қысқа ойнату тақпақтарын, төрт жолдық өлеңдерді біледі. Балалар тәрбиешінің барлық тапсырмаларын ынталы орындайды: әңгімесін кішкене жазық фигуралармен сүйемелдей отырып, ертегіні қайта айтып шығады, белгілі ертегілерді драмалайды, бейнеленген кейіпкерлердің сипаттық ерекшеліктерін сөйлеуі, бет-әлпетінің құбылысы арқылы көрсетуге, әңгімелеуді олар дауыс ырғағымен мәнерлеуге тырысады.
Бес–алты жасағы кезде балалар ертегіні ықыластана, назар аудара тыңдау дағдысын, мазмұнға, кейіпкерлерге деген өз көзқарасын тиянақтап айта білуді меңгереді: оларда шығарма мазмұны мен оның бейнелеу, мәнерлеу құралдарының арасындағы байланысты байқау қабілеті дамиды. Іс әркеттің белгілі бір түріне қызығу тұрғылықтығы пйда болады: біреулері өлең оуды, енді біреулері ертегі айтуды жақсы көреді. Түйсік қабілттері дамиды; балалардың өздері жұмбақ, өлең ойлап таба бастайды, белгілі ертегілерге ұқсас ертегі ойлап шығарады. Құрбыларының қасында тапқырлық талпыныстарына және орындаушының іс әрекетіне баға беріп қарау қалыптасады; балалар кімнің жақсы ойлап табатынын, әңгімелейтін, жатқа оқитынын кәдімгідей бағалайды. Ауыз әдебиетінің шағын формаларымен-жұмбақтармен, ойнату тақпақтарымен, жаңылтпаштармен, еретгілермен танысу баланы эмоция жағынан қалыптастыру оның бейнелі ойлана білуін, шығармашылық қиялын дамыту, сондай-ақ сөйлеу аппараттарын жетілдіру үшін, түрлі көркем сөздерме сөз қорларын молайтуда маңызы өте зор. Жаңылтпаштарда, тақпақтарға тән дыбыс үйлесімінің ойнақылығы баланың сөйлеу апаратын жетілдіріп оған ермек болады.әрі фонетиалық қиындықтарды жеңуге және дыбыстарды дұрыс айту дағдысын мегеруге итермелейді.

бұзылып айтылуының бірнеше түрі бар. - дыбыс сөзде жоқ не оның

орнына дауысы дыбысты созып айтуы; - жұмсақ таңдай мен тілшіктің ауыздан шыққан ауаның әсерімен дірілдеуі, дыбыстың тамағымен айтылуы; - бүйірлеп айтылуы, тіл ұшы дірілдемей,тіл бүйірі ауыздан шыққан ауа екпінімен [рль] шапалақ, қолпылдаған дыбыс шығады; - екі еріндік [р] ауа еріннің арасынан өткен ауа арқылы дірілдейді; - мұрынмен айтылуы – тіл арқасы мен тіл түбінің жұмсақ таңдаймен жақындасуынан шыққан ауа мұрын жолынан өтіп, [нг] деген дыбыс шығады; - [р] дыбысының орнына [л] айтылуы – тіл ұшының жоғары көтерілуі дірілдемей ауа тіл жанынан өтіп, [л] дыбысы шығады (рас-лас) - [р] дыбысының орнына [д] айтылуы. Таңдайға көтерілген тіл ұшы дірілдемейді, шыққан ауа тіспен тілдің қабысқан тесігі арасынан шығады (рахмет-дахмет); - [р] дыбысының орнына [г] айтылуы – тіл ұшы артикуляцияға қатыспайды, бірақ қатайып тіл арқасы көтеріліп, жұмсақ таңдаймен қабысып ауа екпінімен ашылады [гх] деген дыбыс естіледі (раушан- гхаушан); - [р] дыбысының орнына [й] айтылуы – тіл ұшы қозғалмайды, тіл ортасы көтеріліп ширап жұмсақ таңдаймен жақындасып ауа сол қуыс арқылы өтеді (тар-тай); - [р] дыбысының орнына [ы] айтылуы – тіл ұшы төмен түсіп ауыз қуысына қарай тартылады, тіл арты қатайып көтеріліпжұмсақ таңдайға ығысады, ауа кедергіге ұшырамай өтеді(барам-ырам); - [р] дыбысының орнына [в] айтылуы- тіл артикуляциясы қатыспайды, оның орнына төменгі ерін жоғарғы тіске көтеріліп ауа арсынан өтеді (ракета-вакета).

үшін жұмысты ең алдымен артикуляциялық жаттығудан, тіл мен еріннен бастау

керек. Бала тілін таңдайға көтеруге, сол күйде ауызды сәл ашып тіл ұшын қозғауға үйрету, алға қарай тілдің дірілдеуін алу үшін қатайту. Тілдің пішінін, тонусын өзгертіп жалпақ- жіңішке, қатайту – босаңсыту жаттығуларын жасату. Жалпақ тілді жоғарғы ерінге жапсыра бірнеше секунд төменгі ерін, жақты қозғамай ұстау. Тілмен әртүрлі қимылдар жасау: ерінді жалау, тілмен бетін ұрғылау, тілін ауыз бұрышына апару т.б. Тілді жоғары көтеруге қиналса қасық сабымен не саусақпен көмектесуге болады. Тілді сору, қағу, таңдайға жапсырылған кәмпитті түсіру өте пайдалы. Дыбыс қойылғаннан кейін оны буын, сөз, сөйлем, өлең, жаңылтпаш, мақал-мәтел, мәтін, еркін сөйлеуде бекітіледі.

Дауыстылар арасында: Ара, оро, ыры, ұрұ, аро, ору, ыра, ыро - Дауыссыздармен

қатар: Тра, қра, шра, жра, дра

қа..., со..., бо..., та..., жа..., қоңы..., қо..., тұ..., бұ..., құ...,

сұ..., сы..., то... . [-ра] буынын жалға: Қа..., да..., жа..., сұ..., домбы..., жази..., гита..., Ша..., о..., а..., жы... . [- рақ ]буынын жалға: Ба..., та..., жа..., қа..., сұ..., құ..., жы..., тұ..., шы... . [Ыр] буынын жалға: Бат..., сып..., қоң..., қасқ..., мам..., си..., ау..., шат... .
3. Сөзді қайтала: раушан, ракета, рахмет, риза, рұқсат, арпа, парта, тырна, торғай, айран, дорба, сорпа, тырма, орақ.
4. Суреттерді ата: қар, қыран, тырна, қарға, торғай, ара, картоп, жапырақ, арпа, арша, тарақ, парақ, айран, қырық, тырма, қияр, қарақат, ара, сырға, торсық.
5. Сөйлемді қайтала: 1. Марат базардан тор сатып алды. 2. Омар томар тасыды. 3. Қамбар арамен бөренені кесті. 4. Орманды Ораш суыр көрді. 5. Қырмызы қырдан гүл терді.

домалап түсті. Шорман шортан ұстады. Шынарды қаздар қуды. Марат қолшатырды

көтерді. Жарас гитарада ойнады.
7. Оқу. Дәурен дорбаны көтерді. Ол базардан картоп, қияр, сарымсақ сатып алды. Дорба ауыр болды.
8. Жатқа айту:
Балам орныңнан тұр Қоянның түсі сұр Сөзге мойын бұр Қыстайтын құс-құр Уәдеңде тұр. * * * Аққайыңдар, емендер Қарағайлар, теректер Жерге көрік беретін Ағаштар бұл кемеңгер.

іздесең қырға бар» Қырда бірақ, түлкі бар Сақ болмасаң жұлмалар. * * *

Қарға мен бала
Менің атым Қаррр-ға Баррр-дым ұшып жаррр-ға Қаррр-ным ашты, қалқам, Іррр-імшігің баррр-ма? Жоқ болса тұррр жаррр-да Ол жаққа енді баррр-ма! Іррр-імшігім баррр, баррр, Бол қасымда қаррр-ға.