Утварэнне і станаўленне Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ – Х V

ХVстст.)
1. Перадумовы і працэс утварэння ВКЛ: розныя тэарэтычныя падыходы.
2. Утварэнне

ВКЛ. Пашырэнне яго тэрыторыі ў ХIV ст.
3. Дынастычная і рэлігійная барацьба ў ВКЛ у канцы XIV – XV ст.

грамадства,
сацыяльных
супярэчнасцей
паміж
саслоўямі.
Неабходнасць
барацьбы
са знешняй
небяспекай.

аслаблення
іх міжусобіцамі
і мангола-
татарскім
заваяваннем.
сучасныя
летувіскія
землі былі
захоплены

Новагародскім
княствам.
Летапісная Літва –
гэта тэрыторыя паміж
Менскам і Новагарод-
кам, Слонімам і
Маладзечна.

у XIII – XIV стст.
ВКЛ – Літоўска-
Беларуская
дзяржава
(бо дамінаваў
літоўскі пачатак).
У XV – XVI стст.
ВКЛ – Беларуска-
Літоўская
дзяржава
(бо дамінаваў
беларускі
пачатак).

Ён адбываўся з другой чвэрці ХІІІ ст. па трэцюю чвэрць

XIV ст.
Шляхі ўваходжання беларускіх зямель у склад ВКЛ:
1) пры дапамозе ваеннай сілы,
2) на аснове дыпламатычных пагадненняў паміж славянскімі і балцкімі князямі,
3) праз дынастычныя шлюбы.

гг. ХІІІ ст. – 1263 г.). У 1240-х гг. цэнтрам

новай дзяржавы становіцца Новагародак. З палітычнымі мэтамі ў 1246 г. Міндоўг са сваімі баярамі прыняў праваслаўе. Хутка пасля гэтага, каб разарваць варожую кааліцыю Міндоўг пайшоў на саюз з Лівонскім ордэнам. Каля 1251 г. князь быў ахрышчаны па каталіцкаму абраду, а ў 1252 ці 1253 г. каранаваўся ў Новагародку каралеўскай каронай.

у 1261 г. адмовіўся ад хрысціянства, пасля чаго яго ўлада

была прызнана язычніцкай Жамойцю. Міндоўг аб’яднаў Літву з Новагародскім княствам.
У 1263 г. Міндоўг быў забіты ў выніку змовы варожых яму князёў на чале з Таўцівілам, Даўмонтам і Транятам. Апошні пачаў княжыць у Літве і Жамойці, аднак у 1264 г. быў забіты слугамі Міндоўга.

Ён заваяваў балцкія землі Нальшчаны і Дзяволтву, часова аб’яднаў славянскія

Новагародскую, Пінскую, Полацкую і Віцебскую землі. Каля 1267 – 1268 гг. Войшалк адмовіўся ад трона і перадаў уладу галіцкаму князю Шварну Данілавічу (1267-1268 – 1270), свайму швагру, і пайшоў у манастыр. Брат Шварна, Леў Данілавіч, палічыўшы сябе пакрыўджаным, запрасіў Войшалка да сябе ў госці і забіў яго.

нальшчанскіх феадалаў і Галіцка-Валынскага княства, якое імкнулася замацавацца на Новагародчыне.

Трайдзень далучыў да сваіх уладанняў частку яцвяжскіх зямель.

шляхам дагавора і на правах аўтаноміі было далучана Полацкае княства.

Лічыцца, што ў час кіравання гэтага вялікага князя “Пагоня” стала агульнадзяржаўным гербам ВКЛ.
Значна пашырылася ВКЛ пры вялікім князі Гедыміне (1316 – 1341). Яно стала называцца Вялікае Княства Літоўскае і Рускае. У 1320 г. у склад ВКЛ увайшла Віцебская зямля, у 1320 – 1330-я гг. – Берасцейская зямля, Менскае княства, Турава-Пінская зямля. У 1323 г. Гедымін перанёс сталіцу дзяржавы з Новагародка ў Вільню.

– 1345). У 1345 г. у выніку змовы сваіх братоў

Альгерда і Кейстута Яўнут быў пазбаўлены ўлады. Яму было перададзена Заслаўскае княства. Вялікім князем стаў Альгерд (1345 – 1377 гг.), яго суправіцелем – Кейстут.

у 1355 г. – Бранскае княства. У 1362 (1363 г.)

Альгерд разбіў татараў на Сініх Водах і далучыў да ВКЛ Кіеўскую, Чарнігава-Северскую, Падольскую, Валынскую землі. Таксама было паднача-лена Смаленскае княства, далучаны жамойцкія землі. Альгерд імкнуўся аб’яднаць пад сваёй уладай усе “рускія” землі.

які па волі бацькі стаў вялікім князем літоўскім (1377 –

1381, 1382 – 1392 гг.). Гэта выкарысталі крыжакі, каб распаліць міжусобную вайну ў ВКЛ. Працяглая барацьба з родзічамі – Кейстутам, старэйшым братам Андрэем, сынам Кейстута Вітаўтам – за замацаванне сваёй улады прывяла Ягайлу на польскі прастол у адпаведнасці з умовамі Крэўскай уніі 1385 г.

адпаведна з ёй перахрысціўся ў каталіцтва, прыняўшы імя Уладзіслаў, абавязаўся

аб’яднаць Польшчу з Літвой, ахрысціць язычнікаў Жамойці і Аўкштайціі, даў правы на валоданне і поўнае распараджэнне зямлёй феадалам-католікам узамен за права стаць польскім каралём, узяўшы шлюб з польскай каралевай Ядвігай.
Аднак феадалы ВКЛ, найперш праваслаўныя, адчулі небяспеку пагаршэння свайго становішча і адмовіліся прыняць унію. Іх супраціўленне ўзначаліў спачатку брат Ягайлы (па бацьку) Андрэй Альгердавіч Полацкі, затым – стрыечны брат Ягайлы Вітаўт Кейстутавіч. Па умовах Востраўскага пагаднення ад 5 жніўня 1392 г., якім завяршылася грамадзянская вайна ў ВКЛ, Ягайла прызнаў Вітаўта вялікім князем літоўскім (1392 – 1430 гг.).

ў сваёй гісторыі тэрыторыю. У пачатку ХV ст. (каля 1404

г.) да ВКЛ канчаткова было далучана Смаленскае княства, устаноўлены пратэктарат над Разанскай, Пскоўскай, Наўгародскай землямі, пашыраны і ўмацаваны межы на ўзбярэжжы Чорнага мора. Вітаўт правёў адміністрацыйную рэформу і ўмацаваў цэнтральную ўладу, скасаваў удзельныя княствы і ўвёў намесніцтвы. Заслугі Вітаўта былі прызнаны Ватыканам і ў 1430 г. яму была паслана каралеўская карона, аднак па дарозе яна знікла, а сам Вітаўт раптоўна памёр.

пашырыў правы каталіцкай шляхты. Ім было дэкларавана выключнае права феадалаў-католікаў

займаць дзяржаўныя пасады. Таму пасля смерці Вітаўта дынастычная барацьба мела даволі выразную рэлігійную афарбоўку, але глыбінным яе сэнсам было імкненне праваслаўных феадалаў захаваць свае маёмасныя і палітычныя правы.
Пасля смерці Вітаўта вялікім князем быў абраны Свідрыгайла Альгердавіч (1430 – 1432 гг.). Ён ігнараваў прывілеі католікаў і наблізіў да сябе праваслаўных баяр. У выніку змовы літоўскіх баяр Свідрыгайла ў 1432 г. быў скінуты з трона і ўцёк у Полацк.

– 1440). Яго прызналі Літва, Берасцейская, Менская землі і прынёманскія

воласці, астатнія беларускія і ўкраінскія землі захавалі вернасць Свідрыгайлу. Такім чынам, дзяржава была падзелена на Вялікае княства Літоўскае і Вялікае княства Рускае. Пачалася грамадзянская вайна 1432 - 1436 гг.

г. у бітве пад Вількамірам войска Свідрыгайлы, якому дапамагалі крыжакі

Лівонскага ордэна, было разбіта польска-літоўскім войскам Жыгімонта. Пасля выдачы Жыгімонтам у 1434 г. прывілея пра ўраўнанне асабістых і маёмасных правоў баяр католікаў і праваслаўных і перадачы на карысць баяр дзяржаўнай павіннасці дзякла Свідрыгайла страціў падтрымку большасці праваслаўных феадалаў. Ён захаваў свае пазіцыі толькі на ўкраінскіх землях. У 1436 г грамадзянская вайна скончылася перамогай Жыгімонта.

Польскі кароль Уладзіслаў ІІІ накіраваў у ВКЛ у якасці намесніка

свайго 13-гадовага брата – Казіміра Ягайлавіча, які насуперак волі палякаў быў абраны вялікім князем літоўскім (1440 – 1492 гг.). Вакол яго склалася Рада вопытных дзяржаўных дзеячаў. Казімір ліквідаваў унію з Польшчай, умацаваў дзяржаву, зрабіўшы некаторыя саступкі праваслаўным.

Казімір пад націскам вярхоў ВКЛ два гады адмаўляўся прыняць польскую

карону і толькі ў 1447 г. даў згоду. Аднак перад ад’ездам на каранацыю ў Кракаў у 1447 г. Казімір выдаў прывілей, у якім абавязваўся не парушаць цэласнасці ВКЛ, гарантаваў замяшчэнне свецкіх і духоўных пасад толькі мясцовымі жыхарамі, ураўнаў праваслаўных феадалаў з католікамі ў маёмасных правах. Такім чынам, ВКЛ захавала свае правы, аднак страціла ўласнага гаспадара.