2.Тірек-қимыл аппаратының жалпы анатомиясы.Сүйек ағза ретінде. Сүйектің құрлысы

дамуы мен құрлысындағы әлеуметтік және биологиялық факторлардың орны.

Дәрістің жоспары
1.Сүйектер туралы ілім
2.Қанқаның функционалдік анатомиясы
3.Сүйектердің жіктелуі
4.Сүйек ағза ретінде
5.Сүйектің химиялық құрамы және физикалық қасеті
6.Сүйектің дамуы остеогенез
7.Сүйектердің ауытқулары аномалиялары

ортаға орын ауыстра қозғалып бейімделуі болып табылады.Жануарлар дүнейесінде қозғалыстың негізгі

үш түрі болады. 1-амебатәрізді-жалғнааяқшалар шығаратын протоплазманың көмегімен амебалар.2-жыбырлап қозғалу-кірпікшілері арқылы-инфузория. 3-бұлшықеттік қозғалыс. Филогенез процессін сақтай отрырып,адам өз денесінде қозғалыстың осы үш түрінде сақтаған: лейкоцитердің амебатәрізді қозғалысы,жыбырлағыш кірпікшелі эпителийдің кірпікшелердің тербелісі және бұлшықеттер арқылы қозғалу.Қозғалыс қызыметтінен басқа тірек-қимыл аппараты дененің жерге тіріге қызыметін де атқарады,сондықтан да оны тірек-қимыл аппараты деп атайды. Бүкіл қозғалыс аппаратын енжар- пассивті және активті -белсенді бөліктерге бөледі. Пассивті бөлігіне: сүйектер және сүйектер қосылыстары жатады. Белсенді бөлігіне- бұлшықеттер жатады.

дамыған тығыз түзілістердің жиынтығы болып табылады. Ол өзара дәнекер,шеміршек немесе

сүйек тіндерінің көмегімен байланысқан жеке сүйектерден тұрады.
Қанқаның механикалық қызыметі:
1-тірек қызыметі-жұмсақ тіндердің қанқаның әрбір бөліктеріне бекітілу арқылы атқарылады
2-қимылдау қызыметі-сүйектер бір-бірімен жылжымалы түрде қосылып, белгілі бір бұлшықеттердің жиырылумен қозғалысқа келеді.Ол қозғалыс нерв жүйесі арқылы іске асырылады
3-қорғау қызыметі-кейбір сүйектер сүйек қапшықтарын,өзектер түзеді.Мысалы: кеуде торын,жамбас астуын қурайды, Ондай жерлерде өмірге өте қажетті ағзалар орналасады.

Қанқаның биологиялық қызыметі:
1-қанқаның зат-алмасуға: әсіресе минералді заттардың алмасуына қатысуы.

Қанқа түрлі минералді тұздардың –Р,Са, темір және басқа тұздардың жиналатын жері.Зат алмасуға байланысты аурулар рахит т.б .
2-қанқа қан жасау қызыметін атқарады.Жілік сүйектеріндегі майлар олардығы органикалық бөлігі болып табылады.Механикалық факторлар қан жасау процессіне ықпалын тигізеді.
3-қанқаның түрлері: қатты қанқа: ол сүйектерден тұрады, жұмсақ қанқа, олар байламдардан,шандырлардан,сіңірлерден,шелмайдан тұрады.

орналасқан тақ сүйектер, ал қалғандары жүп сүйектер.Жалпы сыртқы түрлеріне қарап

сүйектерді ұзын,қысқа,жалпақ,аралас түрлеріне бөледі.Сүйектерді жіктеу үшін олардың үш белгісін алған жөн: 1-сыртқы пішіні.2-қызыметі.3-дамуы.

қысқа ,тобық сүйектер
3-жалпақ сүйектер
4-аралас сүйектер

3- диафиздің үштері-метафиздер
4-бұлшықеттер мен сіңірлер байланысатын қосымша нүктелер-апофиздер
5-сүйек қап

2

2

3

3

1

5

Сүйек ағза ретінде
Сүйектердің негізін остеондар немесе Гаверс жүйесі құрайды.Гаверс системасы –өз қан тамырлары мен нерв ташықтары бар. Гаверс өзегін жағалай сақиналы оранасқан сүйек табақшалары.Гаверс өзегі көптеген тамыр тесіктерінен басталады да, сүйекке өзек арқылы енеді,ондай өзектерді фолькман өзектері деп атайды. Остеондар тығыз жабысып жатпайды,олардың арасы сүйек пластикаларымен толтырылған.Остеондар жүйесіз емес, сүйекке түсетін функционалдік жүктемеге сәйкес орналасады: жілікті сүйектерде сүйектің ұзын бойына параллель,кемікті сүйектерде-вертикалді білікке перпендикулярлы; бас сүйектің жалпақ сүйегіне сүйек бетіне параллі және сақиналы орналасады. Остеондар аралық жасаушалармен бірге ішінен эндоост жағынанн сүйек қоршайтын табақшаларының ішкі қабатымен,ал сыртынан периост жағынан қоршайтын табақшалардың сыртқы қабатымен жабылған сүйек затының негізгі ортанғы қабатын түзеді. Сыртқы қабатта сүйек қабының сүйек затына тесіп отетін ерекше жолдар арқылы қантамырлар бар

ірілеу элементтері-сүйек затының аралық шабақтары немесе трабекулалар остеондардан тұрады: 1-тығыз

тұтас зат-трабекулдер тығыз жатқанда-substancia compacta.2-кеукті заттар-трабекулдер бостау жатады-substacia spongiosa.
Тығыз және кеуек заттардың таралуы сүйектің қызыметтік жағдайларына байланысты болады. Тығыз зат негізінен тірек және қозғалыс үшін қажет. Ал кеуек заттар жілік сүйектердің эпифиздерінде болады. Қорғаныс қызыметі атқаратын бас сүйектер үш қабаттан тұрады: сыртқы табақша,ішкі табақша,арасынды кеуек зат -диплое.Сүйек уяшықтарында жілік майы-қан жасау және организмдегі биологиялық қорғау ағзасы болады. Ол сүйектің қоректену мен дамуына және өсуіне қатысады. Жілік сүйектерде жілік майы осы сүйектердің қуысында болады,сондықтан оны жілік май қуысы деп атайды.Жілік май қуысы жілік майымен толтырылған.

жілік майы; торлы ттінннен тұратын нәзік қызыл масса түрінде болады,оның

тұзақтарында қан жасалуына және сүйек жасалуына тікелей қатысты жасушалық элементер орналасады.Қантамырлар және қан элементері жілік майына қызыл түс береді. Сары жілік майы негізінен май жасаушаларынан тұрғанан кейін сары түсті болады.Іштегі нәресте және туған балада тек қызыл жілік майы болады.Бала өсе келе қызыл жілік майы бірте-бірте сары жілік майына аусысады да,ересек адамда тек сары жілік майы ғана болады.Сүйекті сыртқа жағынан сүйек қабымен жабылған.Ол екі қабаттан тұрады: сыртқы және ішкі сүйек түзуші қабаттардан тұрады. Сүйек қабығы нервтер мен қантамырларға бай, соның арқасында сүйектің қоректену мен қалыңдап өсуіне қатысады.Қоректену сүйек қабының қоректік тесікшелер арқылы өтетін тамырлар есебімен,ал сүйектің өсуі,сүйеккке жанасып жатқан қабатта орналасқан остеобластар есебінен іске асырылады.

тамырлы ќабат: а- тамыр.
Б- с‰йектіњ тыѓыз заты; 3- с‰йектіњ жалпы

сыртќы
пластинкасы; 4-остеон немесе гаверсов ж‰йесі:
б- остеон каналы; в-фолькманов каналы; 5- ќыстырма
пластинка; 6- с‰йектіњ ішкі пластинкасы.
В- с‰йектіњ ішкі ќуысы. 7- жілік с‰йегі ішіндегі
перделер. Г- эндост (В.Г. Елисеев, Ю.И. Афанасьев,
Е.Ф. Котовский бойынша).

а- гаверсов каналындаѓы ќан тамырлары;
б- с‰йек пластинкалары; в- с‰йектегі ќуыс
(лакуна);

г-с‰йек т‰тікшелері; 2- ќыстырма диск;
3- сырткы сызыѓы (жабыскан - сыртќы шектеушi
сызыѓы) (В.Г. Елисеев, Ю.И. Афанасьев, Е.Ф.
Котовский бойынша).

а- гаверсов каналындаѓы ќан тамырлары;
б- с‰йек пластинкалары; в- с‰йектегі ќуыс
(лакуна);

г-с‰йек т‰тікшелері; 2- ќыстырма диск;
3- сырткы сызыѓы (жабыскан - сыртќы шектеушi
сызыѓы) (В.Г. Елисеев, Ю.И. Афанасьев, Е.Ф.
Котовский бойынша).

физикалық қасиеттері.Сүйек заты химиялық заттарыдың екі түрінен тұрады : 1-органикалық

заттардан үштен бір бөлігі негізінен оссеиннен
2-бейорганикалық органикалық емес заттардан үштен екі бөлігі кальции тұздарынан,әсіресе фосфорқышқыл ізбестен 51,04 %
Жас балардың сүйегінде су және оссеин көптеу болғандықтан, олар өте иілгіш және көп сына бермейді. Қартайғанда, сүйектің құрамындағы органикалық және биорганикалық заттардың өзара қатнасы өзгеріп бийорганикалық заттар көбейгенде,сүйектің майысқақтығы кеміп,олар морт сынғыш келеді. Сондықтан да қарт кісілерде сүйектің сынуы көбірек кедеседі.

Сүйектің дамуы-остеогенез
Сүйек тіні эмбригенезде 6-7 апталық кезінде

мезенхимадан пайда болады. Олар дәнекер немесе шеміршек тіндер негізінде дамуы мүмкін. Сондықтан остегенездің мынандай түрлерін ажыратады:
1-эндосмальді сүйектену.Болашақ сүйектің пішіні бар ұрықтың дәнекер тінінен белгілі бір бөлігінде сүйекте заттың аралшақтары пайда болады.Бірінші орталықтан сүйек заттары сәуле тәрізденіп жан-жаққа таралады.Дәнекер тінің беткі қабаттары сүйек қабы түрінде қалады. Осы жағынан сүйек қалыңдап өседі.
2-перихондралді сүйектену. Шеміршекті сүйектің сыртқы бетінде шеміршек қабының қатысуымен сүйектену нүктесі пайда болады.Бір-бірте шеміршек тіні тығыз сүйек затына айналады.
3-периостальды сүйектену. Мұнда шеміршек «моделінің”сүйекке айналауына байланысты шеміршек қабы сүйек қабына айналады.

тамырларымен бірге шеміршек қабатына ене отырып, алдын ала ізбестенген шеміршекті

бұзып, сүйектің шеміршектік моделінің орталығында сүйектену нүктесін түзеді.
А-жалпы бірінші сүйектену нүктелері сүйектердің диафиздарында ұрықтың екі айлық кезеңінде болады.
Б-сүйектердің екінші нүктелері сүйектердің эпифиздерінде туғанға дейін, немесе туғанан кейінгі бірінші жылында пайда болады

400.
1-мезенхима;
2-с‰йек трабекулаларында орналасќан
остеоциттер; 3-с‰йек трабекулаларыныњ
бетінде орналасќан остеобластар

эозин. х 56.
1- эпифизарлы
гиалинді шеміршек; 2- перихондрий;
3- шеміршек баѓанасыныњ ќабаты;

4-
кµпіршікті
шеміршек ќабаты; 5-перихондральды
с‰йек манжеткасы (перихондральды с‰йек); 6- эндохондральды
с‰йек; 7- периост - с‰йекќап (И.В.
Алмазов, Л.С. Сутулов бойынша).

ќабаты; 2- с‰йек
ќабыныњ фиброзды ќабаты; 3 - перихондральды
с‰йек жиегi; 4

- с‰йек трабекулалары;
5-остеоциттер;
6 - остеобластар; 7 - остеокласт; 8- ќан тамыры
(И.В. Алмазов, Л.С. Сутулов бойынша).

трабекулалары;
2- известелген
шеміршек ќалдыќтары; 3 - остеоциттер;
4- остеобластар; 5- остеокластар; 6
-

мезенхима;
7- с‰йек кемігіндегі жасушалар;
8 - ќан тамырлары (И.В. Алмазов, Л.С. Сутулов
бойынша).

Г- ќатты фиксацияланбаѓан (бекімеген)
с‰йектердіњ рет-ретімен ќалпына келуі.
(Б1, В1 - фрагменттер);

Д - фиксациядан
кейінгі ќалпына келуі;
1-с‰йек ќабы; 2-ірі талшыќты с‰йек трабекулалары;
3-дєнекер шеміршек аралшыќтары бар
дєнекер тiндi с‰йел; 4-μрескел талшыќты с‰йек
с‰йелi; 5-бiрiгу сызыѓы (Р. Кристич бойынша,
μзгерістерімен).

доғалардың біркіпеуі
-доғалардың омыртқа денесімен бірікпеуі
-омыртқа доғасының жетілмеуі немесе оның жоқ

болуы
2-омыртқалардың өсінділердің аномалиялары:
-қосымша өсінділер
-қылқан өсінділерінің бөліктенуі
-буын өсінділерінің жетілмеуі және деформациясы
3-омыртқалардың денесінің деформациясы
4-омыртқалардың әрбір бөліктеріндегі,олардың сандары не көбейіп,не азайып өзгеруі
5-люмбализация
6-сакрализация
7-омырқалардың көптеген синостоздары

болуы
3-күрең тәрізді өсінділер.Олар жұмсақ тіндерден тұрады да, терімен жабылады.
Адам қартайған

кезде омыртқалар омыртқа арасындағы дискалардың және олардың пішіндері өзгеруіне байланысты қозғаласы нашарлайды: олар серпінділігін жоғалтып үлкен кеуде қисығын түзеді –кәрілік қисығы.