Агроэкожүйенің тыңайтқыштармен ластануын азайту әдістері

қарсы іс-шаралар
Жоспар:

реттеп отыратын жасанды (егістік, жайылым бақ, жүзімдіктер, т.б.), тұрақсыз жүйе.

Табиғи биоценоздардан А. – тірі организмдердің әр түрлілігі күрт төмендеген түрлер жасанды сұрыптау арқылы реттелуімен ерекшеленеді. Бұлардың табиғи экожүйемен салыстырғанда биол. өнімділігі жоғары болады. Дақылдардан мол өнім алу үшін а. ш-н механикаландыруды ұлғайтып, минералды тыңайтқыштар, пестицидтерді көп пайдалану, жиі суғару қажет. Мұндай жағдайдан кейін а. ш. өндірісі қоршаған ортаға теріс әсерін тигізеді. А-ге адамның шаруашылық іс-әрекетінің жағымсыз әсерін азайту үшін агротехниканың табиғат қорғайтын шараларын қолданған жөн. Бұл топырақ жамылғысындағы қоректік заттардың тепе-теңдігін, жайылымның өнімділігін, биол. алуан түрліліктің біршама жоғары болуын, т.б. сақтайтын тұрақты экожүйе құруға мүмкіндік береді. Бір сөзбен айтқанда, А-ні жердің жалпы табиғи ландшафтының құрамды бөлігіне айналдырады.

Агроэкожүйе

минералдық заттар. Тыңайтқыштарды дұрыс пайдаланғанда ауыл шаруашылық дақылдарының түсімі артады,

өнім сапасы жақсарады.
Шығу тегіне қарай органикалық және бейорганикалық тыңайтқыштар деп, ал агрегаттық күйіне қарай тыңайтқыштар қатты (селитра, фосфор тұздары) және сұйық (аммиак суы) болып бөлінеді.
Құрамына қарай тыңайтқыштар органикалық, минералдық, органикалық-минералдық және бактериялық тыңайтқыштар болып жіктеледі.

тыңайтқыштар

жетіспеген жағдайда өсімдіктің жапырағы бозғылт жасыл болып (мысалы, орамжапырак пен

жүгерінің), бойы еспей, жапырағы жұқа және шырыны аз, гүлі майда болады. Өсімдікке азот тыңайтқышын берсе, есімдіктің өсуі мен дамуы жақсарып, өнім беруі жоғарылайды. Топырақ арқылы азотты әсімдік аммоний ионы NH4+ және нитрат ионы N0^ түрінде сіңіреді. Азот тыңайтқыштары минералды және органикалық болып белінеді (4-сызбанұсқа). Азотты тыңайтқыштарға: калий, натрий және аммоний (NaN03, KN03,NH4N03) нитраттары (селитра) жатады. Олар — ақ түсті, суда жақсы еритін кристалл заттар, онда коректік элементазот 15—16% болады. Аммоний сульфатында (NH4)2S04 21%-ке дейін коректік элемент — азот болады. Көп қолданылатын тыңайтқыштың бірі— карбамид (мочевина) CO(NH2)2 құрамында 46%-ке дейін азот бар. Сұйық тыңайтқыш аммиак суы NHg, онда қоректік элемент азот 80% шамасында болады.

Азот тыңайтқышы.

Өсімдікте фосфор жетіспесе, жапырақта қара қошқыл жасыл, қара дақ пайда

болып, өсімдіктің гүлденуі мен пісуі баяулайды. Фосфор тыңайтқышын топыраққа енгізу арқылы алынатын жемістің сапасы жақсарып, өнімі артады.

Фосфор тыңайтқыштары.

төмендейді. Калий жеткілікті болса, өсімдікте крахмал, қантты зат, май түзілуі

жоғарылайды және картоп, күнбағыс, жоңышқа, қызылша сияқты есімдіктердің өнімділігі едәуір артады. Топырақта болатын калий, көбінесе органикалық тыңайтқыштар — қи, өсімдік күлі арқылы топыраққа түседі. Калий тыңайтқышының негізгі шикізаты шөптесін және ағаш типтес өсімдіктердің күліндегі карбонат К2С03 түрінде болады. Калий тыңайтқышының көндеріне силъвинит және карналит жатады. Силъвинит дегеніміз — калий хлориді мен натрий хлоридінің біріккен тұзы NaCl-KCl, сол сиякты карналит те қос тұз KCl-MgCl,. Калий тыңайтқышына калий хлориді KC1 және калий нитраты KN03 жатады. Олар ақ түсті кристалл заттар

Калий тыңайтқыштары

қарсы әртүрлі химиялық заттар қолданылатын ауыл шаруашылығы да әсер етеді.

Қазіргі кезде ауыл шаруашылығы процесіндегі зат айналымға түсетін заттардың мөлшері өнеркәсіп орындарынан бөлінетін заттардан кем түспейді. Айта кетерлігі, тыңайтқыштар мен улы химикаттарды қолдану жылдан-жылға артып келеді. Ал топырақтың құнарлылығы алынған өнім мен ондағы өсетін өсімдіктердің түрлік құрамына байланысты.
Қазіргі кездегі топырақты ластаушыларының негізгі көздері мыналар:
пестицидтер;
минералдық тыңайтқыштар;
өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы қалдықтары;
атмосфераға өнеркәсіп орындарынан бөлінетін газды-түтінді заттар;
Мұнай және Мұнай өнімдері.

Топырақтың ластануы

жиналып адам және жануар организмдеріне түседі. Асқазан-ішек жолында нитраттар азотты

қышқылдың тұздарына-нитриттерге айналады да, организмді улайды. Нитриттер гемоглобинмен әрекеттесіп, метагемоглобин түзеді де Ғе (ІІІ) дейін тотығады. Бұл зат тыныс алу орталығына зардабын тигізеді, Өйткені ол оттекті тасымалдауға қабілетсіз.
Құрамында нитраттар
1. аз(10-80мг):бұршақ,қымыздық, бұрыш,брюссель капустасы, картоп, жуа, жеміс -жидектер
2.Нитраттар мөлшері орташа (80-300мг):кәді, шалқан,асқабақ, түсті және ақ капуста, сәбіз, қияр, желкек
3.Нитраттар мөлшері жоғары (300-600мг): қызылша, көк жуа,қауын-қарбыз.

тыңайтқыштар үшін:
1) жанғыштығы;
2) тотықтырғыштық әсері;
3) коррозиялық әсері;
4) уыттылығы;
5) көзді зақымдауы;
6)

теріні жеуі;
7) көз бен теріні тітіркендіруі;
8) қоршаған сулы орта және топырақ үшін қауіптілігі;
9) қоршаған ауа ортасы және топырақ үшін қауіптілігі;
10) радиоактивті сәуле шығаруы (фосфорлы тыңайтқыштар және топырақ жақсартушы заттар үшін);
органикалық және органикалық минералды тыңайтқыштар үшін:
1) бактериологиялық;
2) паразитологиялық;
3) энтомологиялық.

«Тыңайтқыштардың қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» техникалық регламенті

үшін) массалық үлесі 2 %-дан аспауы тиіс.
Фосфорлы тыңайтқыштар мен топырақ

жақсартушы заттар үшін табиғи радионуклидтердің үлестік белсенділігі 4000 Бк/кг аспауы тиіс.
Органикалық және органикалық минералды тыңайтқыштардың биологиялық қауіпсіздігі:
1) патогенді бактериялардың;
2) гельминттердің тіршілік етуге қабілетті жұмыртқаларының;
3) ішектік патогенді қарапайымдылар цисталарының;
4) синантропты шыбындардың дернәсілдері мен қуыршақтарының жоқтығымен қамтамасыз етілуі тиіс.
Тыңайтқыштар үшін бөлшектеп сатуға арналған тыңайтқыштарға қойылатын сақтау мерзімі және (немесе) жарамдылық мерзімі белгіленеді.

Тыңайтқыштар қауіпсіздігіне қойылатын талаптар

қызметін дұрыс ұйымдастыру;
топырақты ластаушы заттардың қасиеттерін, жылжу
тәртібін, топырақ процестеріне қатысуын

зерттеу;
зиянды заттардың шекті мөлшерлерін нормалау;
қауіптілігі бойынша пестицидтерді топтастырып, кейбір
түрлерінің қолданылуын шектеу;
ауыл шаруашылығында зиянкестермен, арам шөптермен
күресу үшін химиялық әдістердің орнына биологиялық әдістерді,органикалық тыңайтқыштарды қолдану және т.б.

Топырақ ластануын болдырмау үшін мынадай шараларды жүргізу керек:

аз мөлшерде магний, натрий, марганец, кальций, темір, сонымен қатар бор,

мыс, мырыш, молибден сияқты микроэлементтер қажет. Органикалық заттардың 30 – 40% көбі қосымша себілген тыңайтқыштарға жататын шымтезекте, қарашірікте, шіріген жапырақтарда кездеседі.

Органикалық тыңайтқыштардың тобына төмендегілер жатады:
– өсімдік тектес;
– құрғақ жануарлар тектес;
– балық эмульсиясы негізінде;
– жануарлардың көңі мен тезегі;
– табиғи (синтетикалық емес) минералдар;
– балдырлар негізінде;
– компосттар.

Органикалық тыңайтқыштар

қолдануды азайтып, органикалық жер игеруге көшуге тырысуда. Мұндағы басты мақсат

– ақшаны үнемдеумен қатар, экологиялық таза өнім алу.

болмаса да, оның құндылықтары туралы көп жағдайда ұмытып кетеді. Сабан

мен пішен әртүрлі пайдалы қасиеттерге ие, мысалы олардың бірі ретінде суды сіңіру мен ұстап тұру қасиетін айтсақ болады. Сабанның бір бөлігі судың үш бөлігін сіңіре алады. Микроағзалардың өсімдік қалдықтарын, әсіресе сабанды қайта өңдеуі кезінде өсімдіктерге ауруларға қарсы төзімділік қасиет беретін ерекше зат экотол өңделініп шығады. Сабанды топыраққа себуден бұрын оны дұрыс дайындау қажет.
Түбі жоқ ағаш жәшікке бір қап сабан салып, оған8 литрнесеп ерітіндісін құяды (50 -60 г. ерітінді 10 литрсуға). Осылайша үш қапты жинап салады. Басқа ерітінді үшін шамамен1 кг. шіріп тұрған көңді немесе компостты алады да10 литрсумен араластырып, дайын болған ерітіндіні сабан салынған жәшікке толғанша құяды. Бұл операция әдетте қыркүйек айында жасалынады да, сабан осы түрінде қысқа қалады. Бір жылдан кейін сабан толығымен шіриді. Көктемде оны барлық өсімдіктерді отырғызу кезінде компост сияқты қолданады.

Сабан мен пішен.

қолданбайды. Көп жағдайда бақшашының өсімдік түбіне жас ағаш үгіндісін көп

мөлшерде сеуіп, одан мол өнім күтетінін байқауға болады. Нәтижесі – қураған, сарғайған өнім. Ағаш үгінділері шіру кезінде азотты көп мөлшерде сіңіреді. Негізінен, шіри бастаған ағаш үгіндісін пайдаланған дұрыс. Олардың әр қапшығын азотты тыңайтқыш қоспасымен кезек-кезек араластыра отырып, бір үйме қылып жинайды. Қоспаны құстардың көңімен араластыруға да болады. Ағаш үгінділерін компостпен араластырудың қажеті жоқ, себебі олар 2-3 жылға дейін шірімей қоюы мүмкін. Қара шірікке айналған ағаш үгінділерін таңқурайдың, қарақаттың, қарлығанның түбіне (қалыңдығын5 см етіп) пайдаланады. Нәтижесінде олардың маңына утаспа мен қияқ сияқты арамшөптер өспейтін болады.

Ағаш үгінділері

қолданған дұрыс. Жиналған жапырақтарды бір төбе қылып үйеді де, оның

үстіне құстардың көңінен дайындалған ерітіндінің (1:15) 30-40 литрін құяды. Егер тыңайтқышты көктемнен бастап жасаса, күзге дейін жапырақтар толығымен шіриді.

Жапырақтар.