ҚАЗАҚ БАС СӘУЛЕТ-ҚҰРЫЛЫС АКАДЕМИЯСЫ

Ақбаева Л.Н.



Алматы 2015

АГНОСТИЦИЗМ ТЕОРИЯСЫ МЕН ОНЫҢ БАҒЫТТАРЫ.
2. ТАНЫМ СУБЪЕКТІСІ МЕН ОБЪЕКТІСІ.

3. ПРАКТИКА – ТАНЫМНЫҢ НЕГІЗІ ЖӘНЕ МАҚСАТЫ.
4. СЕЗІМДІК ПЕН РАЦИОНАЛДЫҚ ТАНЫМ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
ФОРМАЛАРЫ.
5. АҚИҚАТ ҰҒЫМЫ. АҚИҚАТТЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН КРИТЕРИЙЛЕРІ.
6. ҒЫЛЫМИ ТАНЫМ. ОНЫҢ ФОРМАЛАРЫ МЕН ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ.
 
 
СӨЖ БЕН СОӨЖ-ГЕ ТАПСЫРМА (ТҮПНҰСҚАЛАР).
ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТ

Таным теориясының мәселелері философияның тууымен бірге пайда болды.

Таным үдерісінің аталған мәселелерімен алғаш айналыса бастаған ертедегі грек философтары Демокрит, Платон, Аристотель және басқалар болды. Кейіннен бұл мәселелермен айналысқандар Ф. Бэкон, Р. Декарт, Дж. Локк, Б. Спиноза, Г. Лейбниц, И. Кант, Д. Дидро, К. Гельвеций, Г. Гегель, Л. Фейербах және көптеген басқа философтар өз үлесін қосты.
АГНОСТИЦИЗМ ТЕОРИЯСЫ МЕН ОНЫҢ БАҒЫТТАРЫ




Танымдық-теориялық тұжырымдама ретінде агностицизм адамның түйсіктері мен қабылдауларының және ұғымдарының мазмұнын объективтік шындықтан бөліп тастай отырып, философияның негізгі мәселесінің екінші жағын шешудегі субъективтік идеализм болып табылады.

Таным мәселесі  философиялық мәселелердің арасындағы өте маңыздысы.
Танымды жан-жақты түрде философияның саласы  гносеология (грекше gnosis  білім;
logоs  ілім деген сөздер) немесе таным теориясы зерттейді. Философия тарихында
бұл терминмен қатар «эпистемология» (грекше  еріsтеme білім деген сөз)
термині қолданылады. Бұл терминмен әдетте олар ғылыми танымды қарастырады.

Табиғи және әлеуметгік шындықты танып білуге болатынына күмәнданушы
философиялық ілім, жалпы алғанда, философиялық (гносеологиялық) скептицизм
(грекше skeptikos  анықтап қарау, тексеру деген сөз) деп атауға болады. Ал XIX ғасырдан
бері ол агностицизм (грекше agnostos  танымға қол жетпес деген сөз) деп аталатын болды.

Агностицизм адамзат танымының диалектикалық табиғатын субъективтік тұрғыдан түсіндіреді. Шындығында,

танымның ілгері жылжуы үшін белгілі бір дәрежеде скепсис, күмәндану қажет. Скептиктер білімнің ақиқатқа қарай жылжу үдерісінің бай мазмұндылығын, күрделілігі мен қайшылықтылығын байқады. Бірақ агностицизм білімнің өзгергіштігін, салыстырмалылығын дәріптейтіндіктен, скепсистік теріс сипатқа ие болады.
Скептицизмнің идеяларын айтушы ертедегі грек философтары Пиррон, Энесидем, Аркесилай, Секст-Эмпирик және басқалар әрбір талқыланатын теориялық мәселе бойынша бірін-бірі өзара теріске шығаратын қарама-қарсы пікірлер айтылатынын бетке ұстай отырып, ақиқатқа жету мүмкін емес деген қорытындыға келді. Антикалық скептиктер бойынша сезімдік қабылдау да, логикалық ережелер де заттарды танып білуге мүмкіндік бере алмайды, білімнің бәрі бар болғаны сенім ғана,  деп дәлелдеді.
Жаңа дәуірде бірқатар философтар ертедегі скептиктердің дәлелдемелерін қайта жаңғыртып дамытты. Солардың ішінен ең алдымен ағылшын философы Д. Юмды және неміс философы И. Кантты атап көрсеткен жөн, өйткені олар агностицизмнің негізін салушылар деп есептеледі. Әрбір білім шын мәніне келгенде білместік болып табылады деді Д. Юм, өйткені адам өз тәжірибесінен әрі аса алмайды. Кантшылдық  агностицизмнің келесі бір түрі.

Агностиктер білімнің салыстырмалылығын, оның қайшылықтылығын анықтаумен
шектеледі де, олардан объективтік дүниенің заңдарына қарай аттап баспайды,
дүниенің танымдылығын жоққа шығарады.

И. Кант таным үдерісінің жеке формаларына: сезімге, ойдың ұғым, пікір

формаларына, ақыл-парасатқа егжей-тегжейлі талдау жасады. Бүл талдау гносеологияға қосылған үлкен үлес болды. Бірақ оның барлық танымдық-теориялық пайымдауларының бағыты мен жалпы қорытындылары дұрыс емес. Кант таным үдерісінің күрделі де қайшылықты сипатын байқады, бірақ оны шындық дүние заттарынан бөліп тастады. «Заттардың... өзі қандай екендігі туралы біз ештеңе білмейміз,  деп жазды ол,  біз олардың тек құбылысын ғана, яғни біздің сезімімізге әсер ете отырып, бізде тудыратын елестерін ғана білеміз».
XIX және XX ғасырлардың философиясында агностицизм позитивизм мен оның махизм сияқты бір түрінде және прагматизмде И. Кант пен Д. Юмның идеялары қайта жаңғыртылды.

қатынасын
Таным объектісі мен субъектісін
Таным мүмкіндіктерін
Ақиқат пен оның критерийлері
Таным процесінің

алғышарттарын

заттардың мәнін адамның танып білуі мүмкін емес деп санайтын ойшылдар

бар.
Екіншіден, қазіргі уақытта таным үдерісі және оның теориялық ойлау сияқты формасы адамға ғана тән емес, олар сондай-ақ адам жасаған электрондық-есептеу машинасы сияқты техникалық қондырғыларға да тән деген пікір тарап жүр.
Үшіншіден, адам – танымның субъектісі деп жай айта салу жеткіліксіз, оны таным субъектісіне айналдыратын не екенін анықтау қажет, ал бұл үшін адамның қоғамдық мәнін білу керек.
Объективтік идеализм сананың, ақыл-ойдың сол түста қоғамда өмір сүріп жатқан жеке-дара адамдарға тәуелсіз екенін айта келіп, танымның бұл ерекшелігін бұрмалап, теріс түсіндірді: адамдардың іс-әрекетінің сана формаларында жинақталған нәтижесін бөліп алып, оны өзінің ғана логикасы бойынша әрекет ететін дербес мән, субстанция түрінде көрсетті. Сондықтан ойлау үдерісі өзінің шын иесі – адамнан ғана қол үзген жоқ, сондай-ақ объектіден де, яғни субъектіден тыс тұрған нәрселер мен құбылыстардан да қол үзді.

Танымның мәнін, заңдылықтарын түсіну үшін оның субъектісі кім екенін, яғни оны іске
асыратын кім екенін анықтау қажет. Танымның субъектісі – адам екені өзінен-өзі
түсінікті, ал объектісі – зат, табиғат болып табылады.

емес, сондай-ақ объект те қажет, өйткені субъект (адам) онымен өзара

әрекетке түседі. Мысалы, Демокрит пен Аристотельдің тұсында ғана емес, сондай-ақ Г. Галилей мен И. Ньютонның кезінде де электрон объективтік шындық ретінде өмір сүрді, бірақ ол адамның дүниетану қызметінің аумағына енбеді, өйткені адам ол кезде электронды өзінің ақыл-ойы мен іс-әрекетінің объектісі ретінде ашуға қабілетсіз еді. Тек қоғамның даму дәрежесін білгеннен соң ғана табиғаттың қай нәрсесі адамдардың дүниетануының объектісі болатыны жайында қорытынды жасауға болады. Мысалы, қазіргі қоғамдық практиканың деңгейінің жоғарылығы сонша, адамның практикалық іс-әрекетінің объектісіне біртіндеп біздің Жерді қоршаған ғарыш кеңістігін және Күн системасының басқа планеталарын іс жүзінде игеру еніп келе жатыр.
Адам белгілі бір шамада «адамданған» табиғатта өмір сүріп келеді. Ол өз болмысының орбитасына барған сайын табиғаттың жаңа құбылыстарын қосып алып, оларды өзінің практикалық іс-әрекетінің объектісіне айналдыруда.

Сөйтіп таным объектісінің көпшілік бөлігі табиғаттың адамзат өзгерткен
құбылыстары болып табылады. Танымның бүл объектілері айтарлықтай дәрежеде
адамның практикалық іс-әрекетіне тәуелді

бейнесі
Дүниені механикалық түрде тану
«механицизм»
2. ТАНЫМНЫҢ СУБЪЕКТІСІ МЕН ОБЪЕКТІСІ

объектінің практикадағы өзара әрекеттесуінің нәтижесі арқылы түсіндіру жолымен ғана адам

танымының мәнін дұрыс түсінуге болады. Адам өзінің барлық құрал-саймандарымен, табиғи және жасанды құрал-саймандарымен әрекет ете отырып, табиғат заттары мен құбылыстарын өзгертеді, ал олармен бірге өзін де өзгертеді.




Практика ұғымын материалдық өндіріспен ғана шектеуге болмайды. Практиканың негізгі түрлеріне қоғамдық-материалдық өндіріспен қатар халықтың әлеуметтік-қоғамдық іс-әрекеттері (қоғам өмірінің саяси-әлеуметтік және рухани салаларындағы іс-әрекеттер), жаратылыстану ғылымы және әлеуметтік эксперименттер т.б. жатады. Практикаға, ең кең мағынада алғанда, адам қызметінің заттық-материалдық формаларының бүкіл жиынтығы енеді – ол қоғамдық болмыстың барлық жақтарын, яғни бүкіл қоғам өмірін қамтиды.

Адамдардың табиғи және әлеуметтік объектілерді мақсатқа сай өзгертуге
бағытталған іс-әрекеті практика (грекше praktikos – әрекетшіл, белсенді деген
сөз) деп аталады.

теориясы диалектикалық бірлікте іске асады. Ол бірлік үш түрлі функциядан

айқын көрінеді.
Практика, біріншіден, танымның негізі, білімнің қайнар көзі болып табылады. Ол танымды нақты материалдармен «қоректендіріп», теорияның шындықтан қол үзбеуіне көмектеседі.
Екіншіден, практика білімдердің іске асуының тәсілі болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, ол – танымның мақсаты болады.
Үшіншіден, практика танымның нәтижесінде алған білімнің ақиқаттығын анықтаушы өлшеуіш – критерий рөлін орындайды. Практикада әбден тексеріліп, анықталған білім ғана объективтік ақиқат деп мойындалады.

Демек, практика – танымның барлық сатыларында білімнің қалыптасуы
мен дамуының негізі, қайнар көзі, таным үдерісі нәтижесінің ақиқаттығының
критерийі және заттың адамға керекті нәрсемен байланысының анықтаушысы.
Теория мен практиканың бірлігі – ғылыми таным теориясының ең басты
принципі. Теориясыз практика – көзсіз, ал практикасыз теория – дерексіз,
мәнсіз. Теория – практикаға жол көрсетуші, ал практика теорияға – нәр беруші.

танып білу екі сатыдан – сезімдік және ақыл-ой немесе абстракциялық

ойлау сатысынан тұратынын философтар ерте заманнан-ақ білетін. Олардың біреулері сезімдік танымды бірінші орынға қойса, екіншілері оған қарама-қарсы, абстракциялық ойлаудың рөлін асыра бағалады.





Түйсіктер – білімнің қайнар көзі, ал түйсіктердің өзінің қайнар көзі неде? Идеалистік сенсуализм (Дж. Беркли, Д. Юм, махизм бағыты) түйсіктер мен қабылдаулар біз өзіміз өмір сүретін ең соңғы шындық деп санайды. Түйсік – объективтік дүниенің субъективтік бейнесі.
«Тұрпайы реализм» немесе материалистік сенсуализм түйсіктерді түсіндіруде, адамның санасынан тыс өмір сүретін заттар мен құбылыстарды адам қалай тікелей бейнелендірсе, олар дәл сондай болғаны дейді.

Таным процесі екі жолмен жүзеге асады – сезім мүшелері арқылы және ақыл-ой немесе
абстракциялық ойлау арқылы. Сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын таным – сезімдік
таным немесе СЕНСУАЛИЗМ деп аталса, ақыл-ой немесе абстракциялық ойлау арқылы
жүзеге асатын таным – рационалдық таным немесе РАЦИОНАЛИЗМ деп аталады.

СЕНСУАЛИЗМ (латынша sеnsus – сезім, түйсік деген сөз) бағытының негізін
салушы ағылшын философы – Дж.Локк. Ол жариялаған «Әуел баста сезімдерде
болмаған нәрсе ақыл-парасатта да болмайды» деген сенсуалистік тезисте таным
үдерісінде түйсіктер мен қабылдаулар шешуші рөл атқаратыны көрсетілді.

Қазіргі заманғы эмпиризм неопозитивизм немесе логикалық позитивизм формасында өмір сүреді.

Ол жалпы алғанда, ойлауға қарсы емес, бірақ оны тек логикалық есептеулер (логикалық дәлелдеу, таңбалармен пайымдау) формасында ғана мүмкін деп түсінеді.

ЭМПИРИЗМ (грекше еmреіrіа – тәжірибе деген сөз) деп аталатын метафизикалық ағым
білім өзінің шығу көзі жағынан түйсіктер мен қабылдаулардың шеңберінен шықпайды.
Эмпиризм ойлаудың үлесіне тәжірибе берген мәліметтерді қосу, реттеу міндетін ғана
қалдырады. XVII-XVIII ғасырлардағы материалистік философиядағы эмпиризм
(Ф.Бэкон, Т.Гоббс) табиғатты тәжірибе жүзінде танып білуді талап етті.

РАЦИОНАЛИЗМ (латынша rаtіо – ақыл-ой, пайымдау деген сөз) деп аталатын басқа
бағыттың өкілдері ақыл-ойлаудың таным үдірісіндегі рөлін асыра бағалап,
абсолюттендіреді. Классикалық рационализмнің негізін салушы – Р. Декарт болды.

Эмпириктердің сезімдік меңзеушілігіне рационалистер (Р. Декарт, Б. Спиноза т.б.)
«сезімнен тыс» пайымдауды қарсы қойды, яғни сезімдік мәліметтерге тәуелсіз «таза
ойлау» тәжірибеге сүйенбей-ақ, логикалық дедукция жолымен жаңа білім қорытып
шығаруға қабілетті деді. Олар «интеллектуалды интуиция» деген ұғымды ұсынды.
Ол ұғымның көмегімен ақыл-ой сезімдік мәліметтерсіз-ақ заттар мен құбылыстардың м
әнін «тікелей» танып біле алады. Бұл жағдайда сезімдік тәжірибенің рөлі төмендейді.

сезім мүшелеріне тікелей әсер ететін объективтік дүниенің заттары мен нәрселерінің

жеке қасиеттері мен сапаларының бейнеленуі.


Түйсік нәрселердің жеке қасиеттерінің аса қарапайым сезімдік бейнесі болып табылады Түйсік нәрселердің, құбылыстардың жеке қасиеттерінің аса қарапайым сезімдік бейнесі болып табылады. Организмнің ішкі мүшелерінде болып жататын үдерістерді түйсіну – органикалық түйсікке, белгілі бір дыбыстан адамның құлағында туған тітіркену дыбыс түйсігіне, жарықтың көзге тигізген әсері жарық түйсігіне айналады.
Сезімдік бейнелендірудің күрделірек формасы қабылдау деп аталады. Қабылдау нәрсенің біртұтас бейнесі болып, түйсіктердің негізінде туады, бірақ ол түйсіктердің жай механикалық қосындысы емес, ол нәрседе бар сапа, қасиеттерді, белгілерді қамтитын біртұтас сезімдік бейне болып табылады.
Сезімдік танымның үшінші формасы елестету деп аталады. Ол бұрын қабылданған заттар мен нәрселердің көрнекі бейнесін сезім мүшелері арқылы қайта жаңғырту үдерісі. Елестетудің физиологиялық шарты – бұрын қабылданған нәрселердің бейнесінің ізі сақталып, қажетті кезінде қайта жаңғыруы. Таным үдерісінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін бұл қызмет ес, есте сақтау деп аталады. Адамның елестетуінің бұл жоғарғы формасы шығармашылық қиял деп аталады.

Сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын сезімдік танымның негізгі формаларына
түйсік, қабылдау және елестету үдерістері жатады.

Көру, есіту, иіс, дәм, тері түйсіктері – бұлар түйсіктің ең негізгі бес түрі.

аса күрделі жанама жолмен жүреді. Ойлау сондай-ақ, адамның сапа жағынан

алуан түрлі таным формаларымен жанама байланыста. Олар – сезімдік әсер, рәміздік бейнелер, тіл құбылыстары, математикалық таңбалар, «өнер тілі» сияқты нақты көркем бейнелер.
Бұл жүйенің элементтері ойлаудың абстракциялау және жалпылау сияқты логикалық операцияларын қамтамасыз етеді.








Ұғым дегеніміз ойлаудың заттар мен құбылыстардың жалпы, мәнді және қажетті қасиеттері мен белгілерін бейнелендіретін формасы. Ойлаудың қандай түрі болмасын әрдайым ұғым арқылы іске асады. Ұғым мазмұны жағынан – объективтік, логикалық формасы жағынан – субъективтік болып табылады.

Абстракциялық ойлау дегеніміз заттар мен құбылыстардың мәнді қасиеттері мен
қатынас-байланыстарын мақсатқа сай абстрактілі, жанама және жалпылау
формасында бейнелендіру үдерісі.

Жалпылау логикалық әдісі бойынша ой жекеден жалпыға, жалпылығы кемдеу
ұғымнан жалпылығы кеңдеу ұғымға көшу түрінде іске асады. Жалпылау әдісінің
негізінде ғана жалпы үғымдар, пікірлер, ой қорытындылар түзіледі.
Нәрселердің мәнді қасиеттерін ойша бөліп алып, мәнсіз белгілері мен жақтарына көңіл
аудармауды абстракциялау (латынша аbsrасtіо – көңіл аудармау деген сөз) деп айтады.

Ойлаудың формаларына – ұғым, пікір және ой қорытынды жатады.

нәрселердің сыртқы ұқсас белгілерін бейнелендірсе, ғылыми үғымдар терең жатқан, жалпы,

мәнді қасиеттерді бейнелендіреді. Абстракциялау және жалпылау әдістерінің көмегімен адам көлемі кемдеу ұғымнан көлемі кеңдеу ұғымға көше отырып, шегіне жеткен ең жалпы ұғымдарды категорияларды құрастырады.
Ойлаудың екінші формасы – пікір. Пікір дегеніміз ұғымдардың байланысының көмегімен бірдеңе жайында не қостайтын, не терістейтін ойдың формасы. Егер ұғымның тілдік формасы сөз және сөздер тіркесі болса, пікірдің тілдік формасы грамматикалық сөйлем болады.
Белгілі бір пікірге келу үшін адам ой қорытындысын жасауы тиіс. Екі немесе одан да көп пікірлерден (алғышарттардан) қорытынды деп аталатын жаңа пікір тұжырымдап шығарудың логикалық тәсілін ой қорытынды деп айтады.



Индукция (латынша inductio – бағыттау деген сөз) ойлаудың жеке фактілерден немесе жалпылығы кем пікірлерден жалпы қорытынды шығарудың логикалық тәсілі.
Дедукция (латынша deductio – қорытындылау деген сөз) индукцияға керісінше, жалпы алғышарттан жекеше немесе жалпылығы кем қорытынды шығарудың логикалық тәсілі немесе бүтіннен бөлшекке көшіп нәтиже шығару әдісі.

4. СЕЗІМДІК ПЕН РАЦИОНАЛДЫҚ ТАНЫМ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ФОРМАЛАРЫ

Ой қорытындысының негізгі екі формасы бар. Оның бірі – индукция, екіншісі –
дедукция деп аталады. Бұлар да танымның сезімдік және рационалдық (логикалық)
формаларының диалектикалық жолын көрсетеді.

және салыстырмалы ақиқаттардың бір-бірінен айырмашылығы адамның ақыл-ойының заттардың мәнін қаншалықты

терең танып білгеніне қарай анықталады.



Абсолюттік ақиқатты бірден танып білуге болады, себебі адамның танып білу қабілетінің шегі жоқ. Бірақ, әрбір жеке адамның, әрбір жеке ұрпақтың дүниетану мүмкіндігі шектеулі – олардың дүниетануының шектеулілігі нақты тарихи жағдайларға, өндірістің, ғылым мен техниканың даму дәрежесіне байланысты. Сондықтан адамның әрбір нақты тарихи кезеңдегі білімдері толық болмай, салыстырмалы сипатта болатыны сөзсіз.



Адамның дүниетануы – бір мезгілде әрі абсолюттік, әрі салыстырмалы. Абсолюттік болатын себебі, онда мәңгі, абсолюттік дәл білімнің элементтері бар. Салыстырмалы болатын себебі, ол толық емес, үздіксіз толығуда, дамуда болады, шындықтың жаңа жақтары ашылған сайын толыға, дәлелдене түседі.

Философияда ақиқат деп шындыққа сәйкес келетін білімді айтады.
Философтардың көпшілігі ақиқатқа жетуді – танымның мақсаты деп санайды.
Ақиқат абсолюттік (толық) және салыстырмалы (толық емес) деп екіге бөлінеді.

Осы тұрғыдан алғанда абсолюттік ақиқат дегеніміз материалдык дүниенің заттары мен
құбылыстарының мәнін толық және жан-жакты бейнелендіретін объективтік ақиқат (білім).

Салыстырмалы ақиқат дегеніміз шындықты дұрыс бейнелендірген, бірақ әлі толық емес
білімдер мен теориялар. Олар ғылым мен қоғамдық практиканың даму барысында үздіксіз
анықтала, нақтылана түседі. Оларды абсолюттік ақиқатқа жету жолының кезеңдері дейді.

үздіксіз өзгеріс жағдайында болатындықтан, ол жөніндегі біздің білімдеріміз үнемі өзгеріп

тұрады. Адамның дүниетанымы – ескіні анықтай түсіп, объективтік дүниенің бұрын белгісіз болып келген жаңа жақтарын ашудың үздіксіз үдерісі. Сондықтан, абстрактілі ақиқат жоқ, ақиқат әрдайым нақты болады.



Дүниежүзілік философия тарихында ақиқаттың критерийін табу мәселесі таным теориясындағы негізгі мәселелердің бірі болды. Р. Декарт, Б. Спиноза, Г. Лейбниц ақиқаттың критерийі ретінде ойлау нәрсесінің айқындылығы мен анықтылығын ұсынды. Ақиқаттың критерийінің мұндай түсінігі біздің ойлауымыздың логикалық сеніміне сүйенеді. Кезінде айқын болып көрінген көптеген ақиқаттар кейіннен жалған болып шықты, мысалы, жердің жазықтық сияқты болып көрінуі, күн мен жұлдыздардың жерді айналуы т.с.с. – «ақиқат» еді.

Абсолюттік және салыстырмалы ақиқаттар диалектикасы
РЕЛЯТИВИЗМ мен ДОГМАТИЗМ деген екі көзқарастары арқылы көрінеді,
РЕЛЯТИВИЗМ (латынша rеlаtіvus – салыстырмалы деген сөз) ғылыми білімдердің
объективтілігін мойындамай, оның салыстырмалылығын асыра бағалайды,
ойлаудың танымдық қабілетін жойып, дүниені танып білу мүмкіндігін теріске шығарады.
ДОГМАТИЗМ (грекше dogma – пікір, ілім деген сөз) мәңгі-бақи өзгермейтін қатып
қалған дайын ақиқаттардан тұрады, оларды тек жаттап алып, өмірдің барлық
жағдайларына қолдануға болады деп есептейді.

Ақиқаттың критерийі (гректің kriterion – бағалау өлшемі деген сөзі) (өлшеуіші) деп,
ақиқатты білімді қателесуден айыруға мүмкіндік беретін объективтік негізді табу.

өз ұғымын негізге ала отырып, прагматизм тіпті Құдайды да «практика

үшін» пайдаланады.
Практика ақиқаттың объективтік өлшеуіші екенін әрбір ғылыми теория тікелей практикада тексерілуі тиіс екен деген мағынада түсінбеу керек. Бұндай жағдайда ешбір ғылымның ойдағыдай дамуы мүмкін болмас еді, өйткені адамдардың әрбір жаңа ұрпағы бұрыңғы ұрпақтар тұжырымдаған теориялардың бәрін практикада қайтадан тексеріп отыруға мәжбүр болар еді, яғни таным үдерісін әр ұрпақ қайтадан басынан бастар еді. Сондықтан ғылыми теориялар логикалық дәлелдеу жолымен негізделген болса да, олар ақиқат деп саналады, өйткені логикалық дәлел ретінде келтірілген негіздер бұрын қоғамдық практикада тексерілген, дәлелденген.
Бұл айтылғандардан практиканың ақиқаттың критерийі ретіндегі рөлін асыра бағалап, абсолюттендіруге болмайды, өйткені шындықты танып білу үдерісі шексіз болғандықтан, практика қол жеткен білімдердің салыстырмалы ақиқат екенін, өзгермейтін, мәңгі ақиқаттың жоқ екенін растап отыруы тиіс. Демек, таным үдерісінің өзі сияқты, оның критерийі – практика да тарихи салыстырмалы сипатта болады.

ПРАКТИКАНЫ ақиқаттың критерийі деп жариялаған философиялық бағыт –
прагматизм (грекше pragma – іс, іс-әрекет деген сөз) деп аталды.
Ол практиканы пайда табуға бағытталған іс-әрекет мағынасында түсінді: не нәрсе
практикалық пайда келтірсе, сол бірден-бір ақиқат деді прагматизм өкілі
американ философы У. Джемс.

танымның міндеті – заттар мен құбылыстардың ішкі мәнін, олардың өмір

сүру және даму заңдылықтарын ашу.

Танымның түрлері көп. Рационалды таным ғылыми және ғылыми емес деп екіге бөлінеді.
Ғылыми емес танымның түрлеріне күнделікті тұрмыстағы танымдар, көркемөнер
бейнелері, діни танымдар т.с.с. жатады. Ғылым, білім орнына діни сенімді уағыздайтын
философиялық бағыт фидеизм (латынша fides – cенім деген сөз) деп аталады.

Ғылыми таным, атының өзі-ақ айтып тұрғанындай, таным үдерісінің ең дамыған түрі.
Ғылыми жаңалық ашудың әдісін, тәсілін табуды зерттейтін ғылым саласы –
эвристика (грекше heurisko – ашамын, табамын деген сөз) деп аталады.

Ғылыми таным негізгі екі деңгейден (сатыдан) тұрады: эмпириялық және теориялық.
Дүниені танып білудің әдіс-тәсілдері үш негізгі топқа бөлінеді:
барлық ғылымдарда қолданылатын ең жалпы әдіс-тәсілдер; 2
) туыстас бір топ ғылымдарда қолданылатын жалпы ғылымдық әдіс-тәсілдер;
жеке ғылымда қолданылатын жекеше әдістер.

Эмпириялық танымның міндеті – факті жинау ісімен айналысу және
жиналған фактілерді түсіндіру. Эмпириялық танымның басты әдіс-тәсілдеріне
бақылау, эксперимент, өлшеу, сипаттау жатады.

объектілерінің мәнді қасиеттерін және қатынастарын анықтау мақсатымен зерттелетін құбылыстар мен

үдерістерді мақсатты түрде қабылдау. Бақылау танымның әдісі ретінде жаратылыстану ғылымдарында да, қоғамдық ғылымдарда да кеңінен қолданылады. Алайда табиғатта да, қоғам өмірінде де тікелей бақылау жүргізуге болмайтын құбылыстар мен үдерістер толып жатыр. Сондықтан адам таным үдерісінде тек бақылаумен шектеле алмайды.
Эксперимент – зерттелетін құбылыстарды лабораториялық жағдайда жасанды жолмен тудырып, ол үдерістің жүру барысын мақсатқа сәйкес бақылауды ұйымдастыру. Эксперимент жүргізуде бақылаушы арнаулы техникалық құралдардың көмегіне сүйенеді.






Зерттелетін құбылыстардың ұқсастығы мен айырмашылығын, жалпы қасиеттері мен жекеше ерекшеліктерін т.б. анықтау үшін салыстыру әдісі қолданылады. Осы салыстырудың нәтижесінде зерттелетін нәрселердің жалпы ортақ белгілері мен қасиеттері ашылады.

ТЕОРИЯЛЫҚ ТАНЫМ – заттар мен құбылыстардың мәнін, заңдылығын білуге
бағытталған таным. Ол аса жоғары абстракциялық дәрежеде: ұғым, категория, заң,
гипотеза т.с.с. формаларында жүзеге асады.
Теориялық таным салыстыру, анализ бен синтез, абстракциялау, жалпылау және
шектеу, логикалық пен тарихилық, аналогия әдістерінің көмегімен жүзеге асады.

байқалған ұқсастық пен айырмашылық, жалпы және ерекше қасиеттерін ойша жіктеу

анализ деп аталады. Абстракциялау әдісінің нәтижесінде зерттелетін құбылыстың, нәрсенің мәнді, жалпы, қажетті қасиеттерін ойша бөліп алып, мәнсіз, кездейсоқ қасиеттеріне көңіл аудармай тасталады.
Бұдан кейін бөліп алынған мәнді, қажетті, жалпы белгі, қасиеттерді ойша біріктіріп, біртұтас нәрсеге айналдыру керек. Бүл әдісті синтездеу деп атайды.
Белгілі бір топқа, класқа жататын нәрселердің жеке түрлерін зерттеудің нәтижесінде тұжырымдалған білімді сол топқа жататын нәрселердің бәріне ойша қолдануды жалпылау деп айтады.







Ғылыми гипотеза өзінің негізгі міндетін – білімнің даму формасы болуды орындау үшін бірқатар талаптарға сәйкес келуі тиіс: 1) ол зерттелуге тиісті құбылыстар саласына қатысты фактілердің бәріне сүйенуі қажет; 2) ғылымда анықталған және практикада дәлелденген заңдылықтарға қайшы келмеуі тиіс; 3) ұсынылған гипотезаға қатысты фактілердің бәріне түсіндірме беруі керек; 4) тәжірибе жүзінде тексеруге жататындай болуы тиіс.

Ғылыми теория алдымен гипотеза (ғылыми жорамал) түрінде өмір сүреді.
Гипотеза (грекше hypothesis – жорамал деген сөз) дегеніміз зерттелуші құбылыстардың
себепті байланыстарын ашып, ішкі мәнін түсіндіру үшін қолданылатын логикалық
пайымдауларға негізделген жорамал.
Гипотеза білімнің даму формасы ретінде екі негізгі сатыдан тұрады.
Бірінші сатысы – ғылымның қайсы бір фактілерінің және қағидаларының негізіне сәйкес
ғылыми жорамал жасау. Екінші сатысы – гипотезаны тексеру.

қажет етеді: 1) гипотеза даму барысында жаңа пікірлермен нақтылана, айқындала

және толыға түсуі керек; 2) гипотезаның дамуы оның теріске шығуына әкеліп соғуы мүмкін; 3) гипотеза бақылау, эксперимент жолымен және практикада расталса, онда ол теорияға айналады, ал расталмаса, онда жалған жорамал ретінде лақтырып тасталады.




Ол шындық дүниенің белгілі бір саласының мәнді қасиеттері, даму заңдылықтары, себеп-салдар байланысы жайындағы біртұтас көзқарас болып табылады.






Ғылыми болжам – табиғат, қоғам құбылыстары мен рухани үдерістердің болашақ күй-жағдайларын эмпириялық және теориялық жағынан негіздеп, алдын ала айтып беру. Алдын ала болжап айту – ғылыми танымның басты мақсаты. Ол бізге табиғи құбылыстардың немесе тарихи оқиғалардың болашағын ашып береді.

6. ҒЫЛЫМИ ТАНЫМ. ОНЫҢ ФОРМАЛАРЫ МЕН ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

Белгілі бір құбылысты түсіндіретін ақиқат түсініктердің, идеялар жүйесін теория
деп айтады. Теория – әбден негізделген, логикалық жағынан
қайшылықсыз, жалпылаудың жоғары деңгейіне жеткен ғылыми білімдердің жүйесі.

Ғылыми теорияның өзегін, негізін заң, заңдылық құрады. Теорияның құрамы мынадай
кезеңдерден тұруы тиіс: бастапқы эмпириялық негізден (теориялық түсінік берілуге
тиісті тәжірибелік мәліметтерден); түрліше жорамал, постулат, аксиомалардан;
теорияның логикасынан; теориялық білімнің басты мазмұнын құрайтын қорытпа
пікірлердің жиынтығынан және, ақыр соңында, ғылым заңдары мен болжамдардан.

және ауызша анализ жасаңыз.
1- мәтін
«Мен өзімнің ештеңе

білмейтінімді білемін» (Сократ).
Ежелдегі грек философы шәкіртімен әңгімелесе жүріп, ұстаздан шәкірті «Сен неге күдікке көп бой ұрасың. Сен ұзақ өмір сүріп ақылыңмен асып ұлы Эллиндерден үйрендің. Неге сенде әлі белгісіз сұрақтар көп?» – деп сұрады. Ол ойлана отырып бір кіші бір үлкен шеңбер сызып: «Сенің білімің кіші шеңбер, ал менікі үлкен шеңбер. Шеңбер сыртындағылардың бәрі белгісіз. Аз білетін адам белгісіздікке көп бой ұрмайды. Білім шеңбері ұлғайған сайын оның шекарасы да түсініксіздікке толы болады. Адам қаншалықты көп білген сайын соншалықты бұлыңғыр сұрақтар да көбейе береді» (Анаксимен).
«Әлемді біліп болу мүмкін емес, Сократ қалдырған дүниені де танып білу мүмкін емес». (Аркесилай).
«Шатасудың себебі тек қана біздің түйсігімізде жатқан жоқ, сондай-ақ адам ақыл-ойының табиғатында жатыр және ол барлығын ғаламдық өлшеммен емес, өзінің жеке басының өлшемімен қарауында, тіпті, олар қисық айнаның бетінде көрінген нәрсені шағылысқандай және оған жеке өзінің табиғи болмысын қоса араластырады» (Ф. Бэкон).
 

құралы. - Алматы: Нұр-Принт, 2013. - 201 б.
2. Абдирайымова Г.С.

Жастар социологиясы. 2-басылым.- Алматы: Қазақ университеті, 2012.-224 б.
3. Садырова М.С. Әлеуметтану: өзекті мәселелер.-Алматы: Эверо, 2011.-284 б.
4. Абдикерова Г.О. Әлеуметтану.-Алматы: Қазақ университеті, 2011.-192 б.
5. Биекенов Б.У., Садырова М.С. Әлеуметтану. Ұғымдар мен баламалар.- Алматы: Эверо, 2011.-400 б.
6. Әженов М.С., Садырова М.С., Омарова А. Білім социологиясы. Оқулық. - Алматы: Эверо, 2011.-124 б.
7. Сәрсенова Ж.Н. Әлеуметтану. Кредиттік технология оқу процесінде пайдалану үшін дайындалған оқу құралы.Алматы: Нұр-Принт, 2010.-238 б.
8. Абсаттаров Р., Дәкенов М. Әлеуметтану: Оқу құралы.- Алматы: Қарасай баспасы, 2010.-384 б.
9. Жаназарова З.Ж. Отбасы социологиясы: оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2010.-240 б.

2015.-242 с.
2. Габдуллина К.Г. и другие. Социология. Учебник для студентов

высших технических учебных заведений. – Алматы: Санат, 2007.
3. Әлеуметтану. 2-кітап/ Жалпы ред. М.М.Тажин.-Алматы, 2005.-268 б.
4. Қарабаев Ш.Қ. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2004.-640 б.
5. Дакенов Н. Абсаттаров Р.Б. Социология. – Алматы: Гылым, 2004.

Электрондық басылымдар:
1. Ақбаева Л.Н. Әлеуметтану: Электрондық оқулық. – Алматы: ҚазБСҚА, 2012-144 б.
2. Акбаева Л.Н. Социология: Электронный учебник, Алматы: КазГАСА, 2010.-161 с.
3. Интернет ресурстары: www.sociology.ru