Слайд 1Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Е.А.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Тарих
факультеті
5В011400 – «Тарих»; 5В020300 – «Тарих» мамандықтары үшін
Қазақстандағы тоталитаризм және
саяси
қуғын – сүргін
Автор: Өскембаев Қ.С. т.ғ.к., археология, этнология және Отан тарихы кафедрасының доценті
Сабақ түрі: Дәріс
Қараганды 2015
Слайд 2Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Е.А.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Тарих
факультеті
1917-1959 жылдардағы КСРО саясаты жане деректерді талдау
Слайд 3Курс тақырыптары:
1 Тақырып: Қазақстандағы репрессиялық жазалау іс-әрекеттеріне ұшыраған қазақ интелегенциясының
саны мен құрамындағы демографиялық мәселелер (1926-1959)
2 Тақырып: Кеңестік Қазақстандағы саяси
репрессиялар: тарихи дерек көздерін талдау
3 Тақырып: Заңдық актілер – саяси репрессиялар тарихының дерек көзі (1917-1956 жж.)
4 Тақырып: Әлімхан Ермеков
5 Тақырып: РКСФР Қылмыстық Кодексінің 58-бабы – тарихи дерек көзі
6 Тақырып: ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялылары жайлы Семей қаласының мұрағатындағы деректер
Слайд 4Қазақстандағы репрессиялық жазалау
іс - әрекеттеріне ұшыраған қазақ интеллигенциясының саны мен құрамындағы
демографиялық мәселелер (1926-1959 жж.)
Слайд 5 Жоспар :
Интеллигенция
Қазақ интеллигенциясы интеллигенциясының
саны мен құрамындағы демографиялық мәселелер
Слайд 6Кіріспе
Интеллигенция - деп ой еңбегінің рухани болмысын меңгерген адамдарды
айта отырып, олар қоғамдық өмірдің барлық салаларында қызмет етіп, олардың
дамуын жетілдіріп, жеделдететін қозғаушы күш екені белгілі. Сонымен бірге интеллигенция қоғамның әлеуметтік — таптық құрамының бөлігі ретінде бір тұтас, ішкі бөліктермен тұтасып жатқан күрделі әлеуметтік топ.
Слайд 13Қорытынды
Қорыта айтқанда 1926 — 1959 жылдар аралығында республика халқының арасында қазақтардың
саны 27,1 пайызға кеміп, азайғандығы байқалады. Осылайша қазақ халқы өзінің ата жұртында отырып өз ана
тілінен, ұлттық ерекшелігінен, өз мемлекеттігін сезінуден айырмақшы болған қауіпті қара сызықты алғаш рет аттаған еді. Демек, зерттеу аралығында Қазақстан интеллигенцияларының арасында қазақ интеллигенциясының саны мен құрамындағы өзгерістер байқалды. Яғни, бұдан қазақ мамандарының қызмет түрлерінің әр түрлі салалары бойынша қалыптасып, саны
мен үлесі артып, қазақ интеллигенциясы қатарының өсіп келе жатқанын байқаймыз.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі :
1. Всесоюзная перепись населения 1926 года: КазССР. Т 25, Москва: ЦСУ Союза, 1928, сс 65–74, 80.
2. ОММ. 698-қор, 21-тіз., 43-іс, 11–12, 45–46, 44-іс, 1–2,7–8 пп.
3. ОММ. 698-қор, 21-тіз., 225-іс, 537–554, 573–590 пп.
4. Всесоюзная перепись населения 1926 года: КазССР. Т 25, Москва: ЦСУ Союза ССР, 1928, сс.70–72
5. ОММ. 698-қор, 21-тіз., 43-іс, 11–12, 45–46, 44-іс, 1–2, 7–8 пп.
6. ОММ. 698-қор, 21-тіз., 225-іс, 537–554, 573–590 пп.
7. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін ﴾Очерк﴿. Алматы. Дәуір, 1994, 420 б.
8. Қабдолқайырұлы Ғ. Азаттық аңсаған Алаш // Ана тілі. 1992 жылдың 16 шілдесі.
9. Қойгелдиев М. Зұлматқа ұрындырған жол // Егемен Қазақстан. 1992 жылдың 22 маусымы
10. Тәтімов М. Парыз және парасат // Лениншіл жас. 1988 жылдың 1 қазаны
11. Дүкенбаева З. ХХ ғасырдың 20–40 жылдарындағы ұлт зиялылары: Оқу құралы. Павлодар, 2008, 167–168 бб.
12. Тәтімов М. Қазақ әлемі. Алматы, Атамұра, 1993, 32 б.
13. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Көмекші оқу құралы. — Алматы: ҚАЗ, ақпарат, 2001, 55 б.
14. Назарбаева Г., Әбжанов Х. Қазақстан: тарих, тұлға, теория. — Алматы: «Кітап баспасы» ЖШС, 2004, 83 б.
Слайд 15Кеңестік Қазақстандағы саяси репрессиялар: тарихи дерек көздерін талдау
Слайд 16Жоспар:
1. «ХКК-інің баспа туралы декреті», 1917 жыл, 27
қазан.
2. Контрреволюция мен саботажға қарсы күрес жөніндегі Декрет
жобасы. 1917 жыл,7 желтоқсан.
Слайд 17 Кеңес өкіметі орнай салысымен көптеген жолдаулар, үкімдер, декреттер қабылданып жатты.
Алғашқы декреттердің бірі – 1917 жылғы 27 қазандағы «ХКК баспа
туралы декреті» болды. Декретте Халық Комиссарлар Кеңесі үкімімен баспа туралы жалпы ереже жарияланды:
1) Тек қана баспасөз органдары жабылуға жатады:
1. жұмысшы және шаруа өкіметіне бағынбауға немесе ашық қарсылыққа шақыратындар;
2. Деректі ашық бұрмалау жолымен ылаң салатындар;
3. қылмыс, сонымен қатар қылмыстық жазаланатын сипаттағы іс-әрекетке шақыратындар.
2) Уақытша немесе тұрақты баспасөз органдарына тиым салу тек қана Халық Комиссарлар Кеңесінің өкімі бойынша жүргізіледі.
3) Аталған жағдай уақытша сипатта болады және қоғамдық өмір қалыпты жағдайға келгеннен кейін ерекше жарлықпен жойылады
Слайд 18 1918 жылғы 28 қаңтарда «ХКК – нің Баспаның революциялық трибуналы
туралы үкімі» шықты. Онда революциялық трибуналдың жанынан баспаның революциялық трибуналы
құрылатыны жарияланды. Құжатта баспаны пайдалану жолымен немесе өтірік қылмыстар қатарына қоғамдық өмірдің құбылыстары туралы жалған мәліметтер берген хаттар жатады, өйткені олар революциялық халықтың қызығушылығы мен құқығына қол сұғушылық болып табылады деп көрсетілді. Және бұл Кеңес өкіметінің баспа туралы шығарған заңдылықтарын бұзушылық деп атап берілді.
Слайд 19 Революциялық трибунал келесі жазалау түрлерін анықтайды:
1) қаржылай айып;
2)
қоғамдық жоққа шығару;
3) жалған мәліметтерді жоққа шығаратын арнайы басылым
немесе көрнекі жерге ілетін орын;
4) басылымның уақытша немесе мүлдем тоқтатылуы және оны қолданудан алып тастау;
5) тәркілеу;
6) еркінен айыру;
7) жер аудару;
8) саяси құқығынан айыру;
Слайд 20 Большевиктер билік еткен төрт айда, яғни төңкерістен 22 ақпанға дейін:
168
газетті жапты;
26 баспаны тәркіледі;
революциялық трибуналдың сотына 19 газет берді;
18 қызметкер мен редактор ұсталып, жер аударды;
газеттерге 142 мың сомада айыппұл салды.
Слайд 21 Бюрократиялық жүйе халықтың ең басты рухани азығы – баспасөздi идеологияландыруға
тырысты. Сондықтан Кеңес өкiметiнiң алғашқы жылдарынан – ақ мерзiмдi басылым
туралы қаулылар шыға бастады.
Олар:
РКП/б/ УIII – сьезiнiң “Партия және кеңес басылымдары туралы“;
ХI – сьездiң “Басылым және насихат туралы“;
ХII – сьездiң “Үгiт, насихат, басылым мәселелерi туралы”;
1921 – жылғы 18 қарашадағы РКП/б/ Орталық Комитетiнiң губерниялық комитеттер мен партия облыстық комитеттерiне “Мерзiмдi басылымға назар аудару туралы жолдауы“;
1924 – жылғы 6-ақпандағы РКП/б/ Орталық Комитетiнiң “Басылым саласындағы партияның кезектi мiндеттерi туралы“;
1924 – жылғы 22- ақпандағы “Басылым және баспа жұмысындағы партиялық басшылықты күшейту туралы“ қаулылары.
Слайд 22 Кеңес өкіметінің жалпы мемлекеттік террор жасауына жол ашып берген шарасы
– 1917 жылы 7 (20) желтоқсанда В.И.Лениннің ұсынысы бойынша құрылған
контрреволюция мен саботажға қарсы күрес бойынша Бүкілресейлік төтенше комиссия болды. Комиссияның міндеті:
1) кімнің жағынан шығып жатқанына қарамастан, бүкіл Ресейдегі барлық контрреволюциялық және саботаждық әрекеттер мен қадамдарды кесу және жою;
2) Революциялық трибуналдың сотына барлық контрреволюционерлер мен саботаждықтарды беру және олармен күрес шараларын жасау;
3) Комиссия тек қана алдын-ала тергеуді, өйткені бұл жолды кесу үшін қажет.
Комиссия бөлімдерге бөлінеді:
1) ақпараттық,
2) ұйымдастыру бөлімі,
3) күрес бөлімі.
Слайд 23 Владимир Ильич Ленин (нағыз тегі Ульянов; 1870 ж. сәуірдің 22 — 1924 ж. қаңтардың 21) - 1917 ж. қарашаның
8 бастап РКСФР Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы, 1922 желтоқсанның 30 бастап КСРО Халық Комиссарлар
Кеңесінің төрағасы.
Слайд 24 А.Солженицын Бүкілодақтық Төтенше Комитетке былай сипаттама береді: «ВЧК – революция
сақшысы, аңду, қамауға алу, тергеу, прокуратура, сот және шешімді жүзеге
асыру сияқты істерді түгел қолына жинақтаған адамзат тарихындағы жазалаушы жалғыз орган». Ол Кеңес өкіметінің қуғын-сүргін саясатын 1917 жылдан В.И.Ленин жүргізген шараларынан бастау алатынын баяндай келе, 1921 жылы ВЧК № 10 бұйрығындағы (8.1.21) «буржуазияға репрессия күшету керек» деген сөзді талдайды. А.Солженицын азамат соғысы бітсе де, репрессияның одан әрі күшейгенін атап көрсетеді
Слайд 25 Александр Исаевич (Исаакиевич) Солженицын - Кеңес және орыс
жазушысы, драматургы, ақыны, қоғам қайраткері.
Слайд 26 Кеңес өкіметінің өмір сүруінің алғашқы кезеңінде, революциядан соң 1918
жылдың аяғына дейін кеңес құқықтық деректері:
Кеңестердің Бүкілресейлік Кеңестер съезі декреттері;
БОАК, БРК халық комиссарлар бұйрықтары;
Жергілікті кеңестер актілері болып табылады.
1917 жылғы 28 қарашадағы ХКК-інің «революцияға қарсы азамат соғысы көсемдерін қамау туралы» декретінде «халық жауы» термині кадет партиясы мүшелеріне байланысты ресми енгізілді. Ал 1918 жылдың 5 қыркүйектегі ХКК-інің «Қызыл террор туралы» үкімінде «террор», «концлагерь» терминдері енгізіледі және жазаның жоғары түрі – ату туралы сөздер жиі қолданады. «Қызыл террор» идеясын жазалаушы органдар мүшелері де қолдады.
Слайд 27 «Қызыл террор» туралы үкім революцияға қарсы күштер жөніндегі Төтенше Комиссия
төрағасының баяндамасы арқылы қабылданды. Бұл Төтенше Комиссияның репрессиялық шараларын күшейту
мақсатында жүргізілді. Ашық көрсетілді:
аталған жағдайда тылды террор жолымен қамтамасыз ету тікелей қажетті болып табылады;
Бүкілресейлік Төтенше Комиссия қызметін күшейту үшін және оған жауапты партиялық қызметкерлерді көптеп жіберу қажеттілігі;
тап жауларын концентрациялық лагерьлерге қамау жолымен Кеңес Республикасын қамтамасыз ету;
ақгвардияшылдар ұйымдарына, бүліктерге қатысы бар тұлғалар атылуға жатады;
барлық атылғандардың атын және оларға осы шараларды қолдану негізін жариялау керек.
Слайд 28 БТК коллегиясының мүшелері (солдан оңға қарай): Я.Х. Петерс, И.С. Уншлихт, А.Я.
Беленький (тұрған), Ф.Э. Дзержинский, В.Р. Менжинский, 1921 ж.
Слайд 29 Кеңес өкіметін заңдастыратын, заңдық құжаттар кешенін даярлауға байланысты Ленин 1922
жылғы 15 мамырда өзінің қылмыстық кодекске қосымша жобасын және заң
наркомы Д.И.Курскийге хатын жолдады. «РСФСР қылмыстық кодексіне енгізілетін заң» ... Алда Кеңес өкіметін контрреволюциялық қол сұғушылықтан кепілдік беру үшін жағдай қалыптасқанға дейін революциялық трибуналға қылмыстық кодекстің 58, 60, 61, 62, 63, 64... баптарында қаралған, яғни қылмыстар бойынша ату жазасын – жазалаудың жоғары шарасы ретінде қолдану құқығы беріледі. Шын мәнінде, ВЧК–ОГПУ– НКВД – КГБ органдары бір-бірін жалғастырушы болды. Олардың басты мақсаты – Кеңес өкіметінің бастау көзінде жүргізілген жаппай қудалауды қоғам өмірінде орнықтыру болды. Большевиктердің мақсаты орындалды, олар миллиондаған адамдардың тағдырын талқандауда теңдесі жоқ мемлекеттік аппарат құрды. Бұл мемлекеттік аппарат жылдан – жылға күшейіп, шарықтау шегіне И.В.Сталиннің кезінде жетті.
Слайд 30 Сталин Иосиф Виссарионович (рас тегі — Джугашвили) -1922 жылдан бастап КОКП ОК бас
хатшысы, 1941 жылдан бастап КСРО ХКК төрағасы, 1946 жылдан бастап КСРО Министрлер Кеңесінің төрағасы, Кеңес
Одағы Генералиссимусы (1945).
Слайд 32Заңдық актілер – саяси репрессиялар тарихының дерек көзі
(1917-1956 жж.)
Слайд 33Заңдық актілер – тарихи деректердің ерекше түрі. Мемлекет тарихын зерттеуде
алдымен оның заңдарына сүйенеміз. Мемлекеттік дәрежедегі заңдар қоғамның қалыптасуы мен
ерекшелігін айқындауға көмектеседі. Елдің ішкі және сыртқы саясатта ұстанатын бағыты заңдарында айқын көрініп тұрады.
Слайд 34Біздің қарастырып отырған кезеңіміз:
Кеңес мемлекетінің қалыптасуы мен орнығуының алғашқы ширегі.
Бұл кезеңді тоталитаризмнің лениндік-сталиндік түрінің бекуі деп айтуға болады.Саяси –
репрессивті-жазалау шаралары осы уақыттағы мемлекеттің шараларының бір бөлігі еді.
Слайд 36Кеңестік заңдар бірнеше кезеңдерден өтті:
Слайд 37Кеңес өкіметінің орнауы кезеңіндегі алғашқы заңдық актілер
Слайд 39Большевиктер алғашқы күндері-аќ декреттер жариялауды бастады. Декреттер Кеңес өкіметінің алғашқы
заңдық актілері ретінде қоғамдағы процестерді реттеуге тиіс болды. Яғни, декреттер
мүлтіксіз орындалуы қажет еді, өйткені бұл большевиктердің халық жадына жаңа қоғам ережелерін енгізуге басты құрал ретінде пайдаланылды. Большевиктер көсемі В.И.Ленин декреттердің орындалуын тікелей өзі қадағалап отырды.
В.И.Ленин
Слайд 40Декреттер /латыншадан аударғанда – үкім, шешім/ Кеңес өкіметінің алғашқы заңдық
актілері болды. В.И.Ленин Кеңес өкіметінің декреттерінің ұйымдастырушылық және насихаттық маңызын
ерекше көрсетті. Ол декреттерді «жаппай практикалық іске» шақырушы нұсқаулар деп атады. В.И.Ленин декретте «көпшілік көрініс» қажеттілік болуын көрсетті.
Слайд 41Заңдастыру бастамасында 1917 жылғы 19 желтоқсандағы Әділет халық комиссариатының «Революциялық
трибунал туралы» нұсқауы, Бүкілодақтық Орталық Атқару комитетінің 1918 жылғы 5-қаңтардағы
«Мемлекеттік өкіметтің функциясын алу үшін жасалған қадамдарды контрреволюциялық әрекеттер ретінде тану туралы» қаулысы, 1918 жылғы 5-қыркүйектегі Халық Комиссарлар Кеңесі «Қызыл террор туралы» қаулысы және т.б. тұр. Бұлардағы айтылған мәселелердің барлығы контрреволюциялық әрекеттер мен күреске арналған еді.
Слайд 42Кеңестік Қылмыстық Кодекстердің пайда болуы, қалыптасуы, өзгерістер енгізіліп, күшейтілуі. Бұл
процесс төмендегідей жүргізілді:
Слайд 44И.Д. Ковальченко өз еңбегінде кодекстер туралы былай деп көрсетеді: «Кодекстер
дерек ретінде өмір сүріп тұрған заңдар туралы көрініс береді. Қоғамның
даму барысында кодекстер құрамы өзгерді, олардан жекелеген баптар шығарылуы мүмкін, ал келесі заңдар қосымша ретінде кіргізілді» .
Слайд 45Кеңес өкіметін заңдастыратын, заңдық құжаттар кешенін даярлауға байланысты Ленин 1922
жылғы 15 мамырда өзінің қылмыстық кодекске қосымша жобасын және заң
наркомы Д.И.Курскийге хатын жолдады. « РСФСР қылмыстық кодексіне енгізілетін заң» ... Алда Кеңес өкіметін контрреволюциялық қол сұғушылықтан кепілдік беру үшін жағдай қалыптасқанға дейін революциялық трибуналға қылмыстық кодекстің 58, 60, 61, 62, 63, 64... баптарында қаралған, яғни қылмыстар бойынша ату жазасын – жазалаудың жоғары шарасы ретінде қолдану құқығы беріледі.
Д.И.Курский
Слайд 46Қылмыстық кодекстің жобасында «Алда Кеңес өкіметін оған контрреволюциялық қол сұғушылықтан
кепілдендіретін жағдай орнағанға дейін революциялық трибуналға жазалаудың жоғары шарасы ретінде
– ату жазасын қолдану құқығы беріледі» деп көрсетеді. Бұл құжатқа Ленин 15 мамырда қол қойған.
Слайд 47Шын мәнінде, аталған шара Кеңестер мемлекетінің өмір сүріп тұрған кезінде
бұлжытпай орындалды. Мәселен, 58 бапты алайық:
«контрреволюциялық мақсатта қарулы көтерілістер
немесе кеңес территориясына қарулы отрядпен немесе бандылармен басып кіруді ұйымдастыру, сонымен бірге осы мақсатта орталықтағы және жергілікті жерлердегі өкіметті басып алу әрекеттері немесе РСФСР- дан, оның қандай да болмасын территориясын күштеп тартып алу немесе онымен келісілген келісімшарттарды бұзу - ату жазасына және барлық мүлкін тәркілеуге алып барады, жұмсартылған жағдайда, барлық мүлкін тәркілеп бес жылдан төмен емес мерзімде қатал оқшаулап бас еркіндігінен айыруға дейін төмендетіледі».
Слайд 48РКСФР Қылмыстық Кодексі – КСРО –дағы саяси репрессиялардың жүзеге асуында
үлкен роль атқарды. Осылайша, большевиктер өз саясаттарын заңдық актілер арқылы
толық заңдастырды. Шын мәнінде, заңмен бекітілген репрессиялар миллиондаған адамдар тағдырына әсер етті.
Слайд 51Әлімхан Әбеуұлы Ермеков (1891 жылы - 1970) — мемлекет және қоғам қайраткері, Алашорда үкіметінің
мүшесі, математикадан тұңғыш қазақ профессоры.
Слайд 52Әлімхан Ермеков 1891 жылы осы күнгі Қарағанды обылысы, Ақтоғай ауданы,
Бөріктас деген жерде дүниеге келеді. Әкесі Әбеу халыққа қадірлі, озық
ойлы, орысша сауаты бар, өз дәуіріндегі зиялылардың бірі болған.1899 жылы Қарқаралыдағы қалалық училищеге оқуға түседі. Мектеп қабырғасында зейінді, алғыр болған Әлімхан мектепті үздік бітіріп, 1905 жылы Семейдегі ерлер гимназиясына түседі.
Слайд 53Оқу орнын 1912 жылы алтын медальмен бітіріп, Томск технология институтының
тау-кен факультетіне қабылданады.
Слайд 54Томскте оқып жүріп орыстың озық ойлы ойшылдарымен, ғалымдарымен танысады. Шоқан Уәлихановтың досы Григорий
Николаевич Потанин Әлімханның бойындағы білімге деген талпынысты көріп, тәнті болады.
Қарт Потанин Әлімханға ағалық ақыл беріп, оған: «Әлімхан сенің білімің - ол қазақтың білімі. Сол себепті жақсы оқы және өзгелерді оқыт» - деп, үлкен үміт артқан.
Слайд 55Патша өкіметі құлатылғаннан кейін елдегі қалыптасқан жағдайды айқындап, алда не
істеу керектігін шешіп алу үшін жер-жерде қазақ съездері ашылып жатты.
Ә.Ермеков, алғаш рет саяси іске алаш қозғалысына, 1917 жылы 27 сәуір, 7 мамыр аралығында өткен Семей облыстық қазақ съезіне қатысады. Онда ол басқа да адамдармен бірге съезд президиумының хатшылығына, одан кейін съезд шешімімен Семей облыстық қазақ комитетінің мүшелігіне сайланады
Слайд 56Әлімхан Ермеков зайыбы, баласы және гувернанткасы 1925 жыл
Слайд 57Қазақ автономиясын құруда Ә.Ермековтің өлшеусіз еңбегін зерделей отырып, онан кейінгі
жасампаздық жолдары Қазақ елінің шаруашылық жайын қалыптастырып, нығайтуға халықты ағарту
сияқты нақты істерге бағытталғандығына көз жеткіземіз.
Слайд 58Әлімхан Ермеков зайыбы Рақия және балалары Мағауия мен Раушан.
Слайд 591929-1930 жылдары бір топ қазақ зиялылары абақтыға алынып, тергеуге түскенде,
Ә.Ермековті де түрмеге қоса қамайды. Алаш ісінің мүлдем құртылып, ұрпақтық
сабақтастық үзіліп қалмау және ұлт зиялылары болашақты ойлап, Алаштың жас түлек дарындары М.Әуезов пен Ә.Ермековті сақтап қалу мақсатында олар, «кінәларын мойындап» сол жолы бостандыққа шығады.Алайда 1937 жылғы қара бұлт Ә.Ермековтің басына тағы да үйіріліп, 1939 жылы сотталып, 1947 жылға дейін түрмеде отырып шығады. Түрмеден шыққаннан кейін жаламен қайта ұсталып, 1958 жылы босайды. 1957 жылы 26 қарашада толық ақталып, Қарағанды Мемлекеттік техникалық университетінде математикадан дәріс оқиды.
Слайд 60Әлімхан Ермеков туыстарының арасында. 1960 ж. ортасы
Слайд 61Ұлы Мағауия мен қызы Раушан
Ұлы - Мағауия Әлімханұлы Ермеков
Слайд 62Немересі Олег және шөбересі Әділ 23-7-2002.
Слайд 63Ә. Ермековке байланысты зерттеудің деректік негізін Қазақстан Республикасының және Ресей
Федерациясы (Мәскеу, Куйбышев, Омбы, Том қалаларындағы мемлекеттік облыстық мұрағаттарынан алынған)
мұрағат қорларының құжаттары мен кітапханаларының сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар бөлімінде сақталған материалдар, ғылыми зерттеу жұмыстарындағы мәліметтер, Ә. Ермековтің жеке мұрағатынан алынған қолжазбалары мен балаларының, туыстарының, жерлес – қызметтестерінің, шәкірттерінің ол туралы жазған естеліктері құрайды.
Слайд 64Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының (ҚР ОММ) мынадай қорларында: №494
"Семей Ерлер гимназиясы", №1398 "Семей облыстық земстволық басқармасы", №1718 "Уақытша
Үкіметтің Семей облыстық атқару комитеті", №14 "Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқаратын Уақытша революциялық комитеті", №15 "Семей облыстық басқармасы", №17 "Уақытша Үкіметтің Торғай облыстық комиссары", №5 "Қырғыз (Қазақ) АКСР-і Орталық Атқару Комитеті, №30 "Қазақ КСР Совнаркомы", №251, №81 "Қазақ КСР халық ағарту комиссариаты", №82 "Қазақ АКСР денсаулық комиссариаты"
Слайд 66Ә.Ермековтің қайраткерлігін, қоғамдық-саяси қызметін ашып көрсетуде, ол өмір сүрген кезеңдегі
баспасөз мәліметтері де үлкен рол атқарады. Бұл ретте әсіресе, ХХ
ғасырда шығып тұрған:
Слайд 67Ә. Ермеков таында Қарағанды және Қарқаралы қалаларында көшелер, Ағадырда орта
мектеп, 1998 ж. Ақтоғайда Алаш Орда басшыларына арналып койылған ескерткіш
бар
Слайд 69
РКСФР Қылмыстық Кодексінің
58-бабы – тарихи дерек көзі
Слайд 70Кеңес өкіметінің азаматтарды жазалау процесін заңдастыруы:
1917 жылғы 19 желтоқсандағы
Әділет халық комиссариатының «Революциялық трибунал туралы» нұсқауы;
1918 жылғы 5-қаңтардағы Бүкілодақтық
Орталық Атқару комитетінің «Мемлекеттік өкіметтің функциясын алу үшін жасалған қадамдарды контрреволюциялық әрекеттер ретінде тану туралы» қаулысы;
1918 жылғы 5-қыркүйектегі Халық Комиссарлар Кеңесі «Қызыл террор туралы» қаулысы және т.б.
Слайд 71Мысалдар:
«Революциялық трибунал туралы» нұсқауда алғаш рет «халық жауы»;
«Мемлекеттік өкіметтің
функциясын алу үшін жасалған қадамдарды контрреволюциялық әрекеттер ретінде тану туралы»
қаулыда «контрреволюциялық әрекет»;
«Қызыл террор туралы» қаулыда «контрреволюциялық лагерьлер» және «ату жазасы» деген терминдер қолданылды.
Слайд 73АНЫҚТАМА
ЗАҢДАР–
мемлекеттік органдардың қызметін, жүргізген саясатын зерттеу үшін басты дерек
көзі, олар мемлекеттің құқықтық негізін жасай отырып, бағытын анықтайды.
Тоталитарлық
жүйенің шын бет-бейнесі оның заңдарында айқын көрінеді.
Слайд 74Кеңестік заңдар бірнеше кезеңдерден өтті:
жалпыдан жалқыға өту процесі күшейді;
өкілеттілігі
күшейе түсті;
үнемі толықтырулардан тұрды;
толықтырулар өкіметке қарсы «жауларды» табу мақсатында
баптарды көбейтуге бағытталды;
Лениндік-сталиндік саясат - мемлекеттік құрылыстың жеке тұлғаларға, азаматтарға қарсылығы.
Слайд 75Кеңестік тарихнамада Қылмыстық Кодекс айтылмайтын.
Слайд 76
Кодекстер туралы: «Кодекстер дерек ретінде өмір сүріп тұрған заңдар туралы
көрініс береді. Қоғамның даму барысында кодекстер құрамы өзгерді, олардан жекелеген
баптар шығарылуы мүмкін, ал келесі заңдар қосымша ретінде кіргізілді».
Кеңестік Қылмыстық Кодекстің қабылдану тарихын айта келіп, оның негізгі мазмұнын талдамайды. Бұл - кеңестік саясат әсері. Себебі, Қылмыстық Кодекс баптары адамдар тағдырын шешудегі өкіметтің ролін аша алды.
Кеңестік деректанушы И.Д.Ковальченко
Слайд 78АНЫҚТАМА
1922 жылы РКФСР Қылмыстық Кодексі (1,13) алғаш қабылданды.
Ол кеңестік
әрбір азаматтың құқығын шектеді.
Жазалаудың ең жоғары шарасы-ату жазасы заңдастырылды.
Басты назар «мемлекеттік қылмысқа», оның ішінде «контрреволюциялық қылмыс туралы» бөліміне аударылды.
Слайд 79
РКСФР Қылмыстық Кодексі
Қылмыстық Кодексінің 58-бабы – КСРО-дағы «үлкен террордың»
басты тетігі деп атауға болады.
Слайд 80«Контрреволюциялық мақсатта қарулы көтерілістерді ұйымдастыру немесе кеңес территориясына қарулы отрядтар
мен бандылардың басып кіруі, сонымен қатар орталықта және жергілікті жерлерде
өкіметті басып алу мақсатында қандай да әрекетке қатысу немесе РКФСР-дан оның қандай болсын территориясын зорлап тартып алу немесе оның жасаған келісімін бұзу-жазалаудың ең жоғары шарасы және барлық мүлігін тәркілеуге кесіледі, жеңілдетілген жағдайда жазалауды қатаң оқшаулап және барлық мүлкін тәркілеп бес жылдан кем емес мерзімге еркінен айыруға дейін жазалауды төмендетуге жол беріледі».
Слайд 8158-бап - ....
58-баптағы жазалау шарасы яғни ату жазасы 59, 60,
61, 62, 63, 64, 65, 66, 67 баптарда негізге алынды.
58-бап Қылмыстық Кодекстің басты бабына айналды.
Бірақ, 1922 жылғы Қылмыстық Кодекс толыққанды жүзеге асқан жоқ және қолданылмады.
1926 жылы РКФСР Қылмыстық Кодексі (1,22) кеңейтіліп, қайта шығарылды. Онда 58-бап 18- бөліктен тұрды. Бұл бапқа ерекше мән берілгенін көрсетеді.
Слайд 82
? ? ?
Неге Қылмыстық Кодекске өзгерістер енгізіп кеңейтілді?
? ?
Слайд 83Кеңестер Одағының басшылығы «үлкен террорға» даярланып жатты. Мыңдаған азаматтарды айыптауға
бір бөліктен тұратын бап аздық етті. Кең көлемді бап тармақтары
атылатындарға жан-жақты, бірі-бірі байланысты айыптаулар жасауға мүмкіндік берді.
1924 жылы 14 тамызда қабылданған КСРО Орталық Атқару Комитеті және Халық Комиссарлар Кеңесінің «Шпиондық, сонымен бірдей жариялауға жатпайтын экономикалық мәліметтерді беру және жинау туралы» қаулысында(1,21) қабылданған шаралар Қылмыстық Кодекстің 58-10 бабы ретінде енгізілді.
1926 жылғы Қылмыстық Кодексте диверсия, шпионаж сияқты революцияға қарсы қылмыстар туралы көп айтылды.
Слайд 85Контрреволюциялық әрекеттер болып табылады:
РКФСР Жұмысшы-шаруа үкіметі Конституциясы негізінде өмір сүретін
және жұмысшы- шаруа Кеңестері өкіметін әлсіретуге, бұзуға, құлатуға бағытталатын қандай
да болсын әрекет,сонымен қатар капитализм орнына келген меншіктің коммунистік жүйесінің теңқұқылығын мойындамайтын, оның құлауын интервенция немесе блокада, шпионаж, баспасөзді қаржыландыру және т.б. жолымен құлатуға ұмтылатын халықаралық буржуазияға көмекке бағытталған әрекет;
шетелдік мемлекеттер немесе олардың жекелеген өкілдерімен оларды республикалар істеріне қарулы қарсылық, оған соғыс жариялау немесе әскери экспедицияны ұйымдастыру мақсатында жақындасу;
мемлекеттік мекемелердің және өнеркәсіптердің қалыпты қызметіне қарсы әрекет және оны мемлекеттік өндіріс, сауда, транспортты бұзу және күйрету үшін пайдалану;
кеңестік өкімет өкілдеріне және революциялық жұмысшы - шаруа ұйымдары қайраткерлеріне террористік актілерді ұйымдастыру;
Слайд 86Контрреволюциялық әрекеттер болып табылады:
теміржол және басқа байланыс құралдарын, халықтық байланыс
құралдарын, су арналарын, қоғамдық қоймалар мен құрылыстарды жару, өртеу мен
бүлдіру, қиратуды ұйымдастыру;
мазмұны мемлекеттік құпия ретінде арнайы қорғау болып табылатын мәліметтерді шетелдік мемлекеттерге, контрреволюциялық ұйымдарға немесе жеке тұлғаларға беру мақсатында тыңшылық, жеткізу, ұрлау немесе жинау;
патша құрылысы кезінде жауапты немесе ерекше құпия лауазымдарда немесе азамат соғысы кезеңінде контрреволюциялық үкіметтерде байқалған жұмысшы табы және революциялық қозғалыстарға қарсы белсенді күрес және белсенді әрекет;
зорлап немесе опасыздық әрекеттер жолымен Кеңестер өкіметін құлатуға шақыру туралы үгіт және насихат;
жұмысшы- шаруа өкіметін құлату мақсатында немесе оның заңдары мен қаулыларына қарсылықты қоздыру үшін діни соқыр сенімді пайдалану;
контрреволюциялық сипаттағы үгіт-насихат әдебиеттерін тарату мақсатында сақтау, пайдалану;
қоғамдық байбалам шақыруы, өкіметке сенімсіздікті қоздыратын жалған қауесеттер немесе тексерілмеген мәліметтерді тарату және ойлап шығару.
Слайд 87
1927 жылы 25 ақпанда «Мемлекеттік қылмыстар туралы» (КСРО үшін басқару
тәртібінде қарсы контрреволюциялық және ерекше қауіпті қылмыстар) ереже шығарылып, Қылмыстық
Кодекске енгізілді.
1927 жылғы РКФСР Қылмыстық Кодексіне 1-бөлім мемлекеттік қылмыс кіргізілді, оны екі бөлікке бөлді: контрреволюциялық қылмыс 58-1, 58-14 баптар және КСРО үшін басқару тәртібіне қарсы ерекше қауіпті қылмыс 59-1, 59-13 баптар.
Бұл 58-баптың мемлекеттік дәрежеге көтеріліп, Кеңес өкіметінің азаматтардың құқығын шектеудегі, жазалаудағы басты заңына айналуына алып келді.
Атап өтетін мәселе, 58-бап мақсаты - ату жазасын орындау.
1937 жылы 14 қыркүйекте КСРО Орталық Атқару Комитеті «Одақтық республикалардың қылмыстық- процесеуалдық кодекстеріне өзгерістер енгізу туралы» қаулысы шықты. Онда РКФСР Қылмыстық Кодексінің 58-7 бабында (зиянкестік) және РКФСР Қылмыстық Кодексінің 58-9 бабында (диверсия) және басқа одақтық республикалар Қылмыстық Кодексінің осындай баптарында қарастырылған қылмыстар туралы істер бойынша кассациялық шағымдану жіберілмейтіні айтылады.
Слайд 88? ? ?
58-бап қалай жүзеге асырылған еді
???
Слайд 891927 жыл
58-баппен соттауға даярлық
1928 жыл соңы
жалған айыппен «буржуазиялық ұлтшыл»
деп аталғандар қатарынан 44 адам ұсталды
Слайд 91
«Контрреволюцияшыл ұлтшыл» деген айып бірте-бірте троцкийшілдікпен байланыстырды. Бұл туралы: «Қазақстанда
троцкийлік-фашистік оңбағандар контреволюцияшыл қазақ ұлтшылдары алашордашылдармен тығыз байланысты» деп мерзімді
басылымдар жаза бастады.
Слайд 92Қазақ ұлтынан шетелде эмиграцияда жүрген М. Шоқайдың аты аталып, оның
Қазақстанды Кеңес Одағынан бөліп алып, жапон империализмінің отарына айналдырғысы келгені
айтылады.
М. Шоқай былай жауап қайтарады: «Біздіңше, Түркістан келешекте ешкімнің Манжу-Госы болуға тиіс емес. Біз балалық аңқаулықтан, саяси шалағайлықтан әлдеқашан арылғанбыз».
Слайд 93Қазақстанда Кеңес өкіметіне қарсы тұтас ұйым құрылған деп шешті. Ол
ұйым террористік-көтерілісшіл және тыңшылық-диверсиялық бағытта деп түсіндірілді. Т. Рысқұлов, Н.
Нұрмақов, С. Қожанов, Құлымбетов секілді басшылық қызметте болған адамдар басшылық жасап, бүкіл Қазақстанның облыстарында, аудандарында тұтас жүйе құрған және орталықтағы Троцкий, Зиновьевтермен байланысты болған деген жаланы дәлелдеумен болды. Эмигранттармен (М. Шоқай, Р. Мәрсеков) тікелей байланыста болды деп көрсетілді.
Слайд 95ҚОРЫТЫНДЫ
Жала қазақ қайраткерлерін 58-бапта итермелегенін көрсетті.
Бір күннің ішінде «алаштықтар»
мен кеңес партия қызметкерлері біріккен «жапон-германдық» барлау ұлттық агенттері болып
шыға келді.
Бұл туралы баспасөз құралдары толассыз жазып жатты. Аталған ұйымның барлық облыстарындағы жүйелерін ашу да бірінші орынға қойылды.
Деректерді қарап отырсақ, Қазақстанды бөліп алу үшін құрылған жүйе жұмыс істеп тұрған секілді жазады.
Слайд 96«Кеңес тілінде жалпы алған троцкийшілдер деп аталып келе жатқан «зиянкестер»,
«халық жаулары» және шпиондарға қарсы күрес көп жағдайда қантөгіспен жүргізілуде.
Большевиктерге салсаңыз, «халық жаулары мен шпиондар» ықпалына түспеген үкімет пен партия қызметкерлері қалмаған тәрізді. Бүкіл ғұмырын төңкерістік істерге арнаған, осы жолда барын салып жанқиярлық жұмыстар тындырған адамдар енді келіп, аяқ астынан шпион, зиянкес болып шыққандарына өздері де қайран қалуда.
Мұстафа Шоқай
Слайд 97ҮКІМДЕР
Ұлт зиялыларының басты өкілдері 58-баптың мына бөліктерімен қудаланған:
Рысқұлов Т.Р-58-1
а, 58-8, 9, 11 баптары бойынша;
Т.Рысқұловпен байланысы бар деп есептеген
татар қайраткері М.Сұлтанғалиев – 58-1 а, 58-2, 58-11;
Бөкейханов Ә. – 17-58-8, 58-11;
Нұрмақов Н.-58-8, 58-11;
Асылбеков А. – 58-2, 58-7, 58-10, 58-10;
Сейфуллин С. – 58-2, 58-7, 58-8, 58-11.
Слайд 99Баптарға талдау
58-1а-контреволюциялық болып РКФСР жұмысшы-шаруа үкіметінің конституциясы негізінде өмір сүретін
жұмысшы-шаруа кеңестері өкіметін әлсіретуге бұзуға, құлатуға бағытталатын қандай да болсын
әрекет. Сонымен қатар, капитализм орнына келген жеке меншіктің коммунистік жүйесі теңқұқықтылығын мойындамайтын және оны құлатуға интервенция, блокада, шпионаж, баспасөзді қаржыландыру т.б. жолмен ұмтылатын халықаралық буржуазияға көмек бағытындағы көмек бағытындағы әрекеттер;
58-8-революциялық жұмысшы-шаруа ұйымдары қайраткерлері немесе кеңес өкіметі өкілдеріне қарсы бағытталған террористік актілерді контреволюциялық мақсатта ұйымдастыру, сонымен қатар осындай актілерді, тіпті осындай актінің жекелеген бөлігін орындауға қатысса контреволюциялық ұйымға кірмейді.
58-9-контреволюциялық мақсатта темір жол немесе хабарлау құралдарының басқа жолдарын, халық байланыс құралдарын, су жүйесін, қоғамдық қоймаларды және өзге ғимараттарды немесе құрылыстарды жару, өртеу немесе басқа тәсілдермен зақымдау немесе қаратуды ұйымдастыру;
Слайд 100Баптарға талдау
58-10-мазмұны бойынша арнайы қорғалатын мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтерді
шетелдік мемлекеттірге, контрреволюциялық ұйымдарға немесе жеке тұлғаларға беру мақсатында жинау
немесе ұрлау, беру, шпиондық.
58-11-патша өкіметі немесе азамат соғысы кезінде контрреволюциялық үкіметтерде жауапты немесе ерекше құпия лауазымдарда көренген революциялық қозғалыстармен мен жұмысшы табына қарсы белсенді күрес немесе белсенді әрекет.
58-бап бөліктерінен көрініп тұрғандай, ұлт зиялылары Кеңес өкіметіне қарсы, құлату үшін қызмет еткен секілді. Большевиктер, осылайша, өз қылмыстарын заңдармен бекітіп отырды.
Слайд 101Азаматтардың құқығын мүлдем жоққа шығарудың бір үлгісі
1938 жылғы 15
сәуірдегі КСРО Әділет Заң Халкомының «Контрреволюциялық» террористік айтылулардың дәрежесі туралы»
директивасы (1,36) болды. Онда жекелеген жерлерде РКФСР Қылмыстық Кодексінің 58-10 бабы және басқа одақтас республикалардың Қылмыстық Кодекстерінің бабтарына сай контрреволюциялық террористік айтылулар дәрежесі практикадан көрінетіндігі айтылып, бұның саяси дұрыс еместігі көрсетіледі. Осыған байланысты:
Партия мен Кеңес үкіметі басшыларына қарсы террористік ниеттегі айтылулар, террористік актілерді қолдаудан тұратын контрреволюциялық қылмыстар туралы істерді РКФСР Қылмыстық Кодексінің 17-58-8 баптарына және басқа одақтық республикалар қылмыстық кодексі баптарына сай жетілдіру қажет.
Бұл істерді 1934 жылғы 10 маусымдағы КСРО ХКК және ОАК қаулысы негізінде қарау үшін әскери трибуналдарға жіберу керек.
Слайд 102Ұлы Отан соғысы жылдарында 58-бап
тағы да зор мәнге ие
болды.
«Шпионаж», «диверсия» әрекеттері кеңестер билігі үшін өзектілікке айналды. 58-бап
өз міндетін мүлтіксіз орындай бастады.
Соғыс жылдарында баптың практикалық қолданылуы мемлекеттік органдардың басшылығымен жүзеге асырылып отырылды.
1941 жылы 28 сәуірде «Лагерлердегі тұтқындардың қашуымен күресті күшейту туралы» НКВД, Әділет Халкомы, КСРО Прокуроры директивасы шықты. Директивада барлық қашқындарды РКФСР Қылмыстық Кодексінің 58-14 бабы (жұмысшы-шаруа өкіметін құлату мақсатында немесе оның заңдары мен қаулыларына қарсылықты қоздыру үшін діни нанымды пайдалану) бойынша соттау ұсынылды.
Баптың бұл бөлігінің қолданатын шарасы бір жылға дейін мерзімде бас бостандығынан айыру болып табылады. Ал директивада 1939 жылғы 15 маусымдағы КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының Жарлығының 3-пункт негізінде қатал соттық жазалау шаралары, жекелеген жағдайда ең жоғарғы жазалауға дейін қолдану айтылды.
Слайд 1041941 жылы 15 қарашада «РКФСР Қылмыстық Кодексінің 58-10 бабының 2-бөлігін
және басқа одақтас республикалар Қылмыстық Кодекстерінің осындай баптарын қолдану туралы»
КСРО Әділет халкомының № 18/28с хатында (1,39) жарияланды.
Онда былай делінеді: «Кеңес өкіметін әлсірету немесе құлатуға шақыратын үгітті немесе насихат үшін тартылған тұлғаларға (58-10 бап) қатысты қылмыс дәрежесі туралы сұраныстарға байланысты түсіндіремін, әскери уақыт жағдайда жері әскери жағдайда деп жариялағанына қарамастан РКФСР Қылмыстық Кодексінің 58-10 бабының екінші бөлігін (өз мазмұны жағынан арнайы қорғалатын мемлекеттік құпияға жатпайтын, бірақ заңның тікелей тиым салуы немесе ведомства, мекеме және кәсіпорын өкімі бойынша жариялауға жатпайтын экономикалық мәліметтерді беру мақсатында жинау және беру) және басқа одақтық республикалардың осыған сай баптарын қолдану қажет».
Слайд 1051942 жылы 15 мамырда «Уақытша жаулап алған аудандарда неміс-фашист оккупанттарына
қызметке өткен тұлғалар қылмыстарының дәрежесі туралы» КСРО Прокурорының бұйрығы (1,39)
шықты.
Онда неміс-фашист жаулаушыларына қызметке өткен тұлғалар жекелеген жағдайда партизан, коммунист және кеңес белсенділерін ұстап берсе, уақытша жаулап алынған аудандардағы тұрғындарға қаталдық көрсетсе, жауапкершілікке отанын сатқандар ретінде РКФСР Қылмыстық Кодексінің 58-3 (шетел мемлекеттерімен немесе оның жекелеген өкілдерімен оларды Республика ісіне қарулы қол сұғуына бұру мақсатында байланыс жасау, оған соғыс жариялау немесе әскери экспедицияны ұйымдастыру) бабы бойынша тартылды.
Слайд 107Оккупация кезінде әкімшілік лауазымдарда болса да партизандарға, неміс өкіметінің талаптарын
саботаж жасайтын астыртын іс жүргізушілерге көмек көрсеткен тұлғалар РКФСР Қылмыстық
Кодексінің 58-1«а» бабы бойынша жауапкершілікке тартылған фактілер орын алған еді. Бұйрықта осы жетіспеушіліктерді жою мақсатында мынандай жұмыстар жүргізілді: неміс - фашист оккупанттарына қызметке өткен кеңес азаматтары, оның ішінде неміс армиясының қажеті үшін заттар, азық-түлік жинау бойынша, өндірістік және коммуналдық өнеркәсіптерді қалпына келтіруде неміс әкімшілігінің жарлығын орындаған, басқа әрекеттерімен неміс - фашист оккупанттарына көмектескендер; шпиондар, арандатушылар; партизан, коммунист, комсомолдарды, кеңес қызметкерлері мен олардың жанұяларын ұстап беруде айғақталған сөз тасушылар;
Қызыл Армия бөлімдері мен партизандық отрядтарға қарсы әскери әрекеттерде және барлауға қатысқандар; жазалаушы неміс органдарының жұмысына қатысқандар- РКФСР Қылмыстық Кодексінің 58-1«а» (РКСФР Жұмысшы-шаруа үкіметінің Конституциясы негізінде өмір сүретін жұмысшы-шаруа Кеңестері өкіметін әлсіретуге, бұзуға, құлатуға бағытталатын қандай да болсын әрекет, сонымен қатар, капитализм орнына келген жеке меншіктің коммунистік жүйесі теңқұқықтылығын мойындамайтын және оны құлатуға интервенция, блокада, шпионаж, баспасөзді қаржыландыру т.б. жолмен ұмтылатын халықаралық буржуазияға көмек бағытындағы әрекеттер) бабы бойынша басқа одақтық республикалар ҚК осыған сай бабына жауапкершілікке тартылады.
Слайд 108
58-бапты тек қана тылдағы қарсылыққа ғана емес, Қызыл Армияның өз
жауынгерлеріне де қолданылды.
Слайд 109Бұған 1942 жылғы 31 шілдедегі №1096 «Жоғары тұрған командирлер бұйрығынсыз
әскери позициядан өз еркімен шегінгені және Қызыл Армия бөлімдерінің әрі
қарай шегінуіне үгіт жүргізгені үшін сотқа тартылған саяси қызметкерлер, комиссарлар, командирлер әрекеттері дәрежесі және осы категориядағы істерді тексеру туралы» КСРО Прокуроры мен КСРО Әділет халкомы директивасы дәлел бола алады.
Бұл директива Қорғаныс халық комиссары Сталиннің 28-шілдедегі №227 бұйрығын орындау үшін ұсынылған еді. Онда былай көрсетілді:
1. Жоғары тұрған командирлердің бұйрығынсыз әскери позициядан өз еркімен шегінгені үшін майдан әскери кеңеске және қолбасшылық әскери сотқа тартылған саяси қызметкерлер, командирлер, комиссарлар әрекетін ҚК 58-1«б»(пролетарлық революцияның негізгі саяси және шаруашылықтық жеңістеріне қастандық) бабы бойынша жауапқа тарту керек. Бұл істер бойынша тексеру 48 сағат мерзімде жүргізілді.
2. Қызыл Армияның бөлімдерінің әрі қарай шегінуін үгіттегені үшін әскери трибунал сотына берілген тұлғалар әрекетін РКФСР ҚК 58-10 бабының екінші бөлімі (мазмұны жағынан арнайы қорғалатын мемлекеттік құпия болып есептелмейтін, бірақ заңның тікелей тиым салуы немесе ведомство, мекеме және кәсіпорын өкімі бойынша жариялауға жатпайтын экономикалық мәліметтерді беру мақсатында жинау және беру) бойынша жауапқа тарту керек.
Слайд 1111942 жылғы 12 қазандағы №13/18580с КСРО Прокуроры директивасы жарияланды. Директивада
бандитизммен, қарулы тонаулармен және контрреволюциялық көтеріліс жұмыстарымен айналысқан дезертирлерді әскери
трибунал сотына 58-1«б» бап (ату жазасы) бойынша Отанын сатқандар ретінде сырттай беру айтылды. Бұл 1942 жылғы 11 қазандағы № 2401сс Мемлекеттік қорғаныс комитеті қаулысына сай жасалды.
1942 жылы 26 қазанда № 003486 Әскери трибуналдар бас басқармасы бастығының директивасы жарық көрді.
Онда бандитизммен, қарулы тонаумен, контрреволюциялық жұмыстармен айналысқан дезертирлер мен Отанын сатқандар жанұя мүшелерін репрессиялауды жеделдету мақсатында әскери трибуналдар Бас басқармасы КСРО Мемлекеттік қорғаныс комитетінің 1942 жылғы 24 маусымдағы № 2401 сс қаулыларына сай ұсынды.
Слайд 112
1942 жыл 24 маусымдағы № 2401 сс қаулысы.
1. Майдандар,
жекелеген армия және флот әскери трибуналдар төрағаларына 58-1«а» және 58-1«б»
баптары бойынша ең жоғары жазалау шарасына сотталғандарға әскери кеңес үкімін бекіткеннен кейін:
а) Германия және басқа бізбен соғысып жатқан елдер пайдасына тыңшылық үшін;
б) жау жағына шығу үшін;
в) неміс оккупанттарына жәрдем немесе сатқындық үшін;
г) неміс оккупанттары жаулап алған территорияда жазалау және әкімшілік органдарда қызмет үшін;
д) отанын сатуға пиғылы және сатқындық ниеті үшін;
е) оккупация әскерлерімен жаулап алған территорияны босату кезінде өз еркімен кеткені үшін;
ж) бандитизммен, қарулы тонаумен және контрреволюциялық қарсылық жұмысымен айналысқан дезертирлер;
з) жоғарыдан бұйрық болмай әскери позициясынан шегінген және майданның әскери кеңестері мен қолбасшының әскери сотына берілген саяси қызметкерлер мен командирлер (негіз - 1942 жылғы 31 шілдедегі № 1096/щ КСРО Прокуроры мен КСРО Әділет халкомы директивасы);
и) шайқас кезінде өзінен айырмашылық белгісін алып тастаған және тылға қашқан немесе жауға тұтқынға берілген саяси қызметкерлер мен командирлерге, сонымен қатар, жазалау түріне қарамастан сотталғандарға;
а) әскери қызметкерлерге қашқаны немесе шетелге ұшқаны үшін 58-1 «б» бабы бойынша;
б) қашқан немесе шетелге ұшқан азаматтың тұлғалар және аталған істер бойынша үкім көшірмелер бағыты бойынша орындау үшін - істерді КСРО Әділет Халкомы әскери трибуналдары Бас Басқармасына аталған директиваның талаптарының орындалғанын тексеру үшін және оны әрі қарай КСРО НКВД-сына сотталғандардың жанұя мүшелерін қуғындауға қажет.
Слайд 113
1942 29 қарашада № 0145/04072 Бас әскери прокурор және әскери
трибуналдар Бас басқармасының бастығы түсіндірмесі (1,42) жарық көрді.
1. Бандитизммен
немесе қарулы қызметпен айналысқан дезертирлерге РКФСР ҚК 58-1 «б» бабы (ату жазасы) бойынша жауапкершілік белгілеген Мемлекеттік қорғаныс комитетінің 1942 жылғы 11 қазандағы қаулысының кері күші жоқ. 1942 жылғы 11 қазанға дейін ұсталған осы категориядағы адамдарды жауапкершілікке РКФСР ҚК 59-3 және 193-7 «б» бабы бойынша тарту керек.
2. Бандитизммен немесе қарулы көтеріліс қызметімен айналысатын дезертирлерді жасырушылар біріккен әрекеті үшін 17-58-1 «б» бабы бойынша, ал тығылғандардың бандиттік немесе қарулы көтеріліс қызметін біліп жеткізбегендер 58-1«г» немесе Қылмыстық Кодекстің 58-12 бабы (қылмыстарды жасырушылық және дем берушілік) бойынша жауапқа тартылады.
3. 1942 жылғы 11 қазандағы Мемлекеттік қорғаныс комитеті қаулысын өзімен бірге қару әкеткен барлық дезертирге қолдануға болмайды. 58-1 «б» бап бойынша кінә қою үшін бандиттік немесе қарулы көтеріліс қызметіне кінәланушының осындай мақсат қойып бандыларға қатысы фактімен дәлелденуі міндетті болуы керек.
Бұдан кейін аталған мәселелерге Жоғары Сот араласты. 1943 жылғы 25 қарашадағы №22/м/16/у/сс «Уақытша неміс басқыншылары жаулап алған аудандардағы жауларға көмек көрсету бойынша кеңес азаматтарының әрекетінің дәрежесі туралы» КСРО Жоғары Соты пленумы қаулысынан (1,43) көре аламыз.
Слайд 114
КСРО Жоғары Сотының Пленумы соттарға келесі нұсқаулар беруге қаулы қабылдады:
1.Қандай да жерлерді неміс басқыншылары уақытша жаулап алған кезде немістерде
гестапо органдарында немесе жауапты әкімшілік қызметтерде қызмет еткен кеңес азаматтары (бургомистрлер, полиция бастықтары, коменданттар және т.б.) жауға әскери немесе мемлекеттік құпиялы мәліметтер берді; Қызыл Армия әскери қызметкерлерін, кеңес белсенділері мен олардың жанұя мүшелерін, партизандарды қудалады және ұстап берді; мемлекетке, колхозға, кооперативтер мен қоғамдық ұйымдарға жататын заттар мен азаматтар заттарын бүлдіруге және тонауға, тұрғындарды зорлау мен өлтіруге бірден-бір қатысты, сонымен қатар, жау жағына өткен әскери қызметкерлер - РКФСР ҚК 58-1«а» немесе 58-1«б» (ату жазасы) баптары бойынша Отанын сатқаны үшін жауапқа тартылуға жатады.
2.Герман армиясы қажеті үшін заттар, азық-түлік жинау бойынша транспорттарды, ауыл шаруашылығын, өндірістік өнеркәсіптерді қалпына келтіру бойынша неміс басқыншыларының тапсырмасын орындаған немесе оларға басқа белсенді қызмет еткен, бірақ әрекеттерінде 1 бөлімде көрсетілген белгілер жоқ адамдар - РКФСР ҚК 58-3 (шетел мемлекеттерімен немесе оның жекелеген өкілдерімен оларды Республика ісіне қарулы қол сұғуына бұру мақсатында байланыс жасау, оған соғыс жариялау немесе әскери экспедицияны ұйымдастыру) бабы бойынша делдал ретінде жауапкершілікке тартылады.
Слайд 116Жазаның күшеюі 1943 жылғы 9 қарашадағы № 004088 «1943 жылғы
19 сәуірдегі КСРО Жоғары Кеңесі Президиумы Жарлығы және РКФСР ҚК
58-1 бабы және басқа одақтас республикалардың осындай баптары бойынша сотталған адамдар істерін әскери трибуналдар Бас Басқармасына ұсыну тәртібі туралы» әскери трибуналдар Бас Басқармасының бастығының директивасынан көрінеді. Онда аталған істер әскери трибуналдар Бас Басқармасына осы адамдардың жанұялау қуғындалғанда, яғни өлім жазасына сотталған-асуға немесе атуға кесілген жағдайда және үкім бекітілгеннен және орындалғаннан кейін берілуі қажет.
КСРО Жоғары Сотының Пленумы 1944 жылы 23 наурызда №5/1 сс «Қарсылас жағындағы майдан линиясына өз еркімен өту дәрежесі туралы» қаулы (1,45) қабылдады. Онда төмендегідей нұсқау берді:
1. Әскери қызметке тіркелмеген адамның жауға жәрдем беру мақсатында немесе нақты қойылған мақсатсыз, бірақ Кеңес өкіметіне жаулық оймен қарсылас жағының майдан линиясын өз еркімен кесіп өту Отан сату актісі ретінде қарастырылуы қажет және РКФСР ҚК 58-1 «а» бабы бойынша жауапқа тартылады.
2.Көрсетілген белгілері жоқ өз еркімен өту, бірақ бұндай өтуді адам түйсікті түрде және өзін жаулаушы өкіметіне байланысты бағынушы жағдайында қоятын болғандықтан жауға қатысты акт ретінде қарастырылады және РКФСР ҚК 58-3 бабы бойынша жауапқа тартылады.
Слайд 117ҚОРЫТЫНДЫ
Жалпы, Ұлы Отан соғысы жылдарында көп жағдайда ең жоғары жаза
қолданылды.
Бейбіт кезде-ақ жау іздеген большевиктер майдан жағдайында да ауыр
жазалауларды қолданып отырды.
Кеңес азаматтары екі жақты қасіретті қысымда қалды: олар, фашистер мен коммунистер.
Екі жақтың жазалау шараларында аса айырмашылық жоқ еді.
Слайд 1181940-жылдардың аяғы мен 1950 жылдардың басында да 58-бап күшін жойған
жоқ.
1952 жылы 4 желтоқсанда тарихшы Е. Бекмаханов сотталды. Ол
РКСФР ҚК 58-10 бабының екінші бөлімі (мазмұны бойынша арнайы қорғалатын мемлекеттік құпияны құрамайтын, заңның тікелей тиым салуы немесе мекеме, кәсіпорын, ведомство басшысының өкімі бойынша жариялауға жатпайтын экономикалық мәліметерді аталған баптың І бөлігінде көрсетілген (шетелдік мемлекеттерге, контрреволюциялық ұйымдарға немесе жеке тұлғалар) ұйымдарға немесе тұлғаларға ақысыз немесе ақыға беру мақсатында жинау немесе беру) 58-2 бабымен санкциясымен (контрреволюциялық мақсатта кеңес территориясына қарулы отрядтар мен бандылар кіруі немесе қарулы көтерілістер ұйымдастыру, сонымен бірдей орталықта және жергілікті жерлердегі өкіметті жаулап алу немесе РКСФС – дан оның қандай да болсын территориясының бөлігін зорлап бөліп алу мақсатында қандай да болсын әрекеттерге қатысу) 25 жылға еңбекпен түзеу лагеріне жіберілді.
Слайд 120ҚОРЫТЫНДЫ
58- бап – 1958 жылғы 25 желтоқсандағы «Мемлекеттік қылмыстар үшін
қылмыстық жауапкершілік туралы» КСРО Заңы қабылданға дейін қолданылды.
Бұл бап
– тұтас халықтар өкілдерінің, жеке тұлғалардың тағдырын анықтаған еді.
Кеңес азаматтары 1926-1958 жылдар аралығында аталған бап бойынша ауыр жазаларға кесіліп жатты. Сондықтан да бұл бапты тарихи дерек ретінде зерттеу саяси репрессиялар тарихын ашуға көмектеседі.
58 бап – орыс тоталитаризмінің тарихи дерегі, адам құқығын төмендетудің бет-пердесін ашып беретін құжат.
Баптың басты мақсаты – ең жоғары жаза – ату еді.
Слайд 121ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Сборник законадательных и нормативных актов о репрессиях и
реабилитации жертв политических репрессий. – Москва: Республика, 1993.-С.10-12.
2. Ковальченко И.Д.
Источниковедение истории СССР. - Москва, 1980. -С. 31.
3. Следственные дела как исторический источник // Эхо веков. -Казань. 1995. май
4. Алдажұманов К., Баймаханов М., Қозыбаев М. Книга скорби. Азалы кітап. - Алматы. 1997. -С.4.
5. Голощекин Ф.И. Десять лет пройденных и предстоящие задачи. -Алма-Ата: Госиздат РСФСР. Каз краевое отделение. 1930. -С. 75.
6. Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышление и поиски. -Алматы: Ғылым. 2000. -С.154
7. Тогжанов Г. О Байтурсунове и Байтурсуновщине. -Алма-Ата. КазОГИЗ. 1932; Брайнин С. и Шафиро Ш. Об истоках алашского движения // Большевик Казахстана. 1933. -№6. –С.19.
8. Приговор народа // Большевик Казахстана. 1937. - №2. –С. 19.
9. Шоқай М. Таңдамалы. ІІ-том. -Алматы. «Қайнар» 1999. 99 б.
10. Тимофеев Н., Брайнин С. О националистической агентуре японо-германской разведки (историческая справка) // Большевик Казахстана. 1937. №9-10. –С. 32-36
11.Хафизов А. Три процесса национал-фашистов.//Большевик Казахстана. 1938. -№1. –С.35.
12. Хрестоматия по новейшей истории Казахстана. Т.1. -Алматы: Санат, 2002. -С. 386.
13. Трагедия трех лидеров//Эхо веков. -Казань. 1995. май.
14. Кәкен А. Қазақтың Сәкені. -Астана. 2004. 304 б.
Слайд 122
ТАҚЫРЫП БОЙЫНША ҰСЫНЫЛАТЫН МАҚАЛАЛАР:
Дильманов С. Нарушение законности в сталинских лагерях
(В 30-е-50-е годы)// Вестник КазГУ: Сер.Историческая. - 2001. - N1. -
С.52-61
Кан А.С. Постсоветские исследования о политических репрессиях в России и СССР// Отечественная история. - 2003. - N1. - С.120-140 .
Костырченко Г. В. Депортация-мистификация: прощение с мифом сталинской эпохи// Отечественная история. - 2003. - N1. - С.92-113 .
Кульбаев Т. Жертвы Сталинизма// Евразийское сообщество. - 2003. - N2. - С.105-114
Матвеева Н. К вопросу о становлении тоталитарного государства // История Казахстана в школе и вузах. - 2003. - N10. - С.38-44
Пыжиков А.В. Ленинизм и сталинизм: идеологические разночтения// Вопросы философии. - 2001. - N6. - С.42-51.
Романовский, Н.В. Сталинизм и теория институциональных матриц // Социс.Социолог.исследования. - 2003. - N5. - С.132-139 .
Энтин Дж. Теории заговоров и конспиративистский менталитет// Новая и новейшая история. - 2000. - С. N1.-69-81 .
Слайд 124ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялылары жайлы Семей қаласының мұрағатындағы деректер
Слайд 125Кеңес өкіметінің орнауы барысында большевиктерге қарсылық көрсеткен Алаш қайраткерлері оларды
қазақ қоғамына мүлдем жат әлеуметттік тәжірибені зорлап таңушы, қазақ жұртына
іріткі салушы, күш ретінде қарады. Бұл идеялық күрес біртіндеп қарама-қайшылыққа ұласты
Слайд 126Қазақ қайраткерлерінің күрес тарихы негізінен екі кезеңнен тұрады:
Слайд 127Алаштың көрнекті жетекшілері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқаев, М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов,
Ә.Ермеков, Ж.Ақбаев, Х.Ғаббасов және тағы басқалар Петербург, Москва, Варшава, Қазан,
Омбы, Орынбор мен Том жоғарғы оқу орындары мен училищелерін бітіріп шыққан, аса білімді адамдар еді.
Слайд 128Кеңес дәуіріндегі саяси тұлғалар Т.Рысқұлов, С.Қожанов, С.Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев, Ы.Мұстамбаев, Н.Нұрмақов
және басқалар, Алаш көсемдерінің 1917 жылы ұлттық сипатта іске асырмақ
болған бағдарламаларын олар кеңестік үлгіде жүзеге асыру жолында күрескен табанды қоғам және мемлекет қайраткерлері болды.
Слайд 130Мысалы, Ә. Ермековке байланысты зерттеудің деректік негізін Қазақстан Республикасының және
Ресей Федерациясы (Мәскеу, Куйбышев, Омбы, Том қалаларындағы мемлекеттік облыстық мұрағаттарынан
алынған) мұрағат қорларының құжаттары мен кітапханаларының сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар бөлімінде сақталған материалдар, ғылыми зерттеу жұмыстарындағы мәліметтер, Ә. Ермековтің жеке мұрағатынан алынған қолжазбалары мен балаларының, туыстарының, жерлес – қызметтестерінің, шәкірттерінің ол туралы жазған естеліктері құрайды.
Слайд 131Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының (ҚР ОММ) мынадай қорларында: №494
"Семей Ерлер гимназиясы", №1398 "Семей облыстық земстволық басқармасы", №1718 "Уақытша
Үкіметтің Семей облыстық атқару комитеті", №14 "Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқаратын Уақытша революциялық комитеті", т.б.
Слайд 132Қазақстан Республикасының Президенті мұрағатының (ҚРПМ) №140 БКП(б) "Қырғыз АКСР-ң облыстық
бюросы", №811 "Қазақстан партия ұйымының тарихынан коллекция"; "Естеліктер" деп аталатын
қорларында жалпы "Алашордаға" байланысты азамат соғысы жылдарындағы ұлт зиялыларының қызметін көрсететін құжаттар мен естеліктер сақталған.
Слайд 134Ә.Ермековтің қайраткерлігін, қоғамдық-саяси қызметін ашып көрсетуде, ол өмір сүрген кезеңдегі
баспасөз мәліметтері де үлкен рол атқарады. Бұл ретте әсіресе, ХХ
ғасырда шығып тұрған:
Слайд 135Семей қаласында орналасқан Шығыс Қазақстан облыстық құжаттама орталығының құжаттарындағы 1917-1928
жж. Кеңес өкіметінің орнауы, азаматтық соғыс, большевиктер тарапынан жүргізілген саяси
қуғын – сүргіндер тарихы туралы материалдарды үш бөлікке бөлуге болады:
Жеке істер (қазақ интеллигенциясының көрнекті өкілдері туралы)
Мұрағат қорларында жинақталған құжаттар
Газеттер қоры (қос революция, азамат соғысы жылдарындағы газеттердегі мақалалар)
Мұрағат қорларында жинақталған құжаттар (қаулылар, үкімдер, хаттамалар, бұйрықтар сияқты іс жүргізу материалдары);
Мұрағат қорларында жинақталған құжаттар (қаулылар, үкімдер, хаттамалар, бұйрықтар сияқты іс жүргізу материалдары);
Мұрағат қорларында жинақталған құжаттар (қаулылар, үкімдер, хаттамалар, бұйрықтар сияқты іс жүргізу материалдары);
Мұрағат қорларында жинақталған құжаттар (қаулылар, үкімдер, хаттамалар, бұйрықтар сияқты іс жүргізу материалдары);
Мұрағат қорларында жинақталған құжаттар (қаулылар, үкімдер, хаттамалар, бұйрықтар сияқты іс жүргізу материалдары);
Слайд 136Мұрағаттың жолсілтеушісі (путеводитель) екі бөліктен тұрады:
бірінші бөлігі Уақытша буржуазиялық
және контрреволюциялық (Колчак) үкіметінің қорлары
екінші – кеңес мекемелерінің қорлары
Слайд 139Шығыс Қазақстан облыстық құжаттама орталығының материалдары әртүрлі құжаттық басылымдар болып
шығып жатқанын да айтып өту керек. Орталық құжаттарының жарық көруі
екі түрде жүзеге асуда:
Слайд 140Орталықта шыққан құжаттар жинақтары арасынан саяси репрессиялар мәліметтері жарияланғандар:
Слайд 141Орталықта жұмыс істеген зерттеушілердің өзіндік жарияланымдары:
Слайд 142Қорыта келгенде айтарымыз, еліміздің жергілікті мұрағаттары ішінде Шығыс Қазақстан облыстық
құжаттамалар орталығының өзіндік орны бар, бай құжаттары бар мекеме. Қазақстанның
қазіргі заман тарихының көлеңкелі тұстарын ашу үшін аталған мұрағат материалдары әлі де зерттелуі тиіс және арнаулы билік орындарының тікелей араласуымен құжаттар жинақтары үнемі баспадан шығып тұруы керек деп ойлаймыз.
