ҚҰДАЙБЕРГЕН ЖҰБАНОВТЫҢ СИНТАКСИСКЕ ҚАТЫСТЫ ҒЫЛЫМИ ТҰЖЫРЫМДАРЫ 27.02.2013

– тіл білімі саласындағы алғашқы қазақ профессоры (1932), түркітанушы, педагог.
1920 – 22 жылдары

ауылда мұғалім,
1922 – 24 жылдары Темір уездік оқу-ағарту бөлімінде басшы,
1924 – 29 жылдары Ақтөбе губерния оқу-ағарту бөлімі басшысы және Ақтөбедегі педагог техникумда мұғалім,
1925 жылы жаңа әліпбиге көшуге арналған Мәскеуде өткізілген кеңеске қатысып, онда сөз сөйледі.
1927 жылдан бастап Жұбанов Санкт-Петербургтегі орыс ғалымдарымен байланыс жасады.
1928 жылы Санкт-Петербургтегі Шығыс тілдері институтының (Шығыстану институты) толық курсын бітіреді.
1929 жылы осы институттың академигі Самойлович басқаратын “түркітану семинарийіне” оқуға түсті.
1930 жылы КСРО Ғылым Академиясының Тіл білімі институтының аспиранты болды, белгілі тілші ғалымдардан дәріс алды.
1932 – 37 жылдары ҚазПИ-де  профессор, қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі болды.

ҚЫЗМЕТ ЖОЛЫ:

сөздер”,
“Біріккен сөздер”,
“Әдіс, бағдарлама, т.б.
ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫСТАРЫ:
“Қазақ

тілінің ғылыми грамматикасының материалдары” (1-том),
“Фонетика” (орыс тілінде),
“Қазақ тілі фонетикасының тарихын зерттеуге кіріспе”,
“Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар”,
“Буын жігін қалай табуға болады”,
“Қазақ тілінде біріккен сөздің жазылуы”,
“Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі”,
“Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан”,
“Қазақ сөйлем мүшелерінің орны тарихынан” кітабы (1936),

Шығармалары:
Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1936;
Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, А., 1966 (қазақ, орыс тілдерінде).

аяқталған түгел ой болуы да, аяқталмаған шала ой болуы да

мүмкін. Балалар бүгін... . Балалар бүгін ойнады. Ойды бір сөзбен де, бірнеше сөзбен де түгел білдіруге болады. Қыс. Күн боран. Жердің үстін қар жапқан. Осындай аяқталған ойды білдіретін бір я бірнеше сөзді сөйлем дейміз.

Сөйлемнің қандай түрлері болады, қандай бөлшектері болады, ол бөлшектерден сөйлем қалай құралады? – Міне, грамматиканың осыларды қарайтын бір бөлімі бар. Грамматиканың бұл бөлімін сөйлем жүйесі немесе синтаксис дейміз. Синтаксис грек сөзі. Қазақша қоспа деген. Сөздерді бір-біріне қосып барып сөйлем жасалатын болғандықтан, қоспа деп аталған.

Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер

қарай, сөйлем үш түрлі болады:
ІІ бөлім. Сөйлем жүйесінен бастауыш

білім.

1. Хабар сазды сөйлем. Болған, болып жатқан, немесе болашақ оқиғалардың жайын хабарлай сөйленген болса, сөйлем хабар сазды болады. Жаз шықты. Күн жылы. Жуырда құс келіп болады. ХСС біткеннен кейін ұлы тыныс белгісі (.) – ноқат қойылады.

3. Леп сазды сөйлем. Бір нәрсеге таңдана, опына, біреуге өтіне, бұйыра, ашулана, қуана сөйлеген, немесе хабар өте көтеріңкі я өте басылыңқы көңілмен берілген болса, сөйлем леп сазды болады. Тілек, ұран сөйлемдер де леп сазды сөйлемдерге қосылады. Мысалы: Апырай, мынау бір қызық екен! Қап, кеше келмеген екенмін! ЛСС-нің соңынан леп белгісі (!) қойылады.

2. Сұрау сазды сөйлем. Бір нәрсе жайынан сұрала сөйленген болса, сөйлем сұрау сазды болады: Каспийдің сұлулығы сұрғылт құм ба? Кавказдың сұлулығы зәулім шың ба? (Ілияс). ССС-нің аяғына сұрау белгісі (?) қойылады.

қағаз жүзінде баяндап беретін бір сөз, я бір топ сөз.

Сөйлем мүшелерінің ішінде біреудің, не бірдеменің не қылғанын, я не болғанын баяндап тұратын бір мүше болады. Оны баяндауыш дейміз. Құс ұшады. Бала ойнайды. Баяндауышты тауып алу оңай, ол – қашан да сөйлемнің ең соңында тұрады.

Ескерту: І. Баяндауыш – сөйлемнің соңында келмейтін екі жері бар: бірі – ұран сөздерде, бірі – төл сөзге жалғаса, деу сөзі баяндауыш болған жерде. 1. Ұрандарда жасасын, жоғалсын сияқты сөздер баяндауыш болғанда, күшейту үшін бұлар сөйлемнің басына қойылады. Мысалы: Бітсін байлар!
2. Баяндауыш де сөзі болғанда (де етістігі) басқа мүшелердің алдына да шығарылады: - Құжырайған шал ғой – не хабар біледі дейсің, - дейді бір келіншек (Бейімбет).

ІІ. Өлең сөздерде өлеңнің ұйқасы үшін сөз орны алмасып тұра береді. Соның ішінде, баяндауыш та орнынан ығысып кете береді: Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман (Абай).

Еріксіз алған баурап шалдың күйі,
Жырлаған дертті жүрек, улы миы
(Ілияс).

Сөйлемнің кімнің, я ненің жайынан сөйленгендігін көрсететін мүшесін бас мүше,

немесе, қысқартып бастауыш дейміз. Баяндауыштың алдына кім? не? деген сұраулар қойып бастауышты тауып алуға болады.

Ескерту: Бастауыштың сұрауы кейде қайсысы? қандайы? қаншасы? дегендер болып келеді. Мектебіміздегі екі жүз оқушының биыл жиырма бесі бітіріп шықты. Сияның қарасы жақсы.

я бастауышты, я баяндауышты анығырақ, айқынырақ аңғарту үшін тұрады. Мысалы:

Жылы-жылы жел соқты,
Жылғалардан су соқты.

Алдыңғы сөйлемдегі жылы-жылы, соңындағы жылғалардан сияқты бастауышты, я баяндауышты айқындау үшін тұрған сөздерді айқындауыш дейміз.

Бастауыш пен баяндауышты негізгі мүшелер дейміз.

Айқындауыштың өзінің айқындауышы, ол айқындауыштың тағы айқындауышы ... бола беруі мүмкін. Сатырлаған сойыл үйдің үстіне жауды.
Бір сөздің өзінің бірнеше айқындауышы болуы мүмкін:
Тас ұршықтың тесігі
Мамадан бидай сорады (Ілияс).

ғана) бар да, айқындауыш мүшелері жоқ сөйлемді жалаң сөйлем дейміз.

Айқындауыш мүшелері бар болса, сөйлем жайылма болады. Сен жаздың. Мен жақсы оқыдым.

Негізгі мүшелері түгел (бастауышы да, баяндауышы да бар) сөйлемді толық сөйлем дейміз. Оқу жаңа басталды. Қартайдық. Қайғы ойладық. Ұлғайды арман (Абай). Осы өлеңнің соңғы сөйлемі толық сөйлем. Негізгі мүшелерінің (бастауышы мен баяндауышының) не біреуі, не екеуі де жоқ болса, сөйлем олқы сөйлем болады. Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман дегендегі алдыңғы екі сөйлем олқы сөйлемдер. Себебі, олардың негізгі мүшелерінің біреуі (бастауыштары) жоқ.

Толық сөйлем мен олқы сөйлем

5
Баяндауыш сөйлемнің ең аяғында, бастауыш өз баяндауышынан бұрын келеді. Анықтауыш

өзінің анықтаған сөзінен, тоылқтауыш өзінің толықтаған сөзінен бұрын келеді.

Бұл – мал күткен, малға ықылас берген бейілдің көрмесі.

Сөйлем мүшелерінің орын-орны

1966 жыл.