Evrende Güneş sistemi içinde Dünya’nın yeri

bilim dalları

sonucunda gelişen faaliyetlerle durumları

dağılış, ilişki kurma, karşılaştırma, nedensellik ilkelerine

bağlı kalarak ve

çeşitli araştırma yöntemleri uygulayarak araştırıp inceleyen,

elde ettiği sonuçları bir sentez halinde ortaya koyan,

kendi içerisinde çok sayıda bilim dalından oluşan bir bilimler topluluğudur.

Dünya’yı bir yorgan gibi saran atmosfer

arasındaki yeri

artık “Coğrafi Bilimler” adıyla yeni bir bilim topluluğu oluşturmuşlardır. Coğrafya

ailesi içinde yer alan bilim dallarının her biri ayrı yöntem ve teknikler kullanarak araştırma ve incelemeler yaptıkları halde, hepsi dağılış, ilişki kurma, karşılaştırma ve nedensellik ilkelerinde birleşmektedirler. Uyulması zorunlu olan bu ortak ilkeler sayesinde coğrafyanın bütünlüğü sağlanmaktadır. Gelişmiş ülkelerin birçoğunda bu durum fark edildiği için coğrafya’nın bütünlüğü korunarak kendi içindeki çok sayıdaki bilim dalından ötürü Coğrafi Bilimler (Geographical Sciences) adıyla ayrı fakülte ve bölümler kurulmuş olup, bunlardan bir kısmının bulundukları yerler aşağıda gösterilmiştir:

of Queensland, Department of Geographical Sciences and Planning
The University

of Western Australia, FNAS School of Earth& Geographical Sciences. Crawley/Australia
Çin
Institute of Geographical Sciences and Natural Resources Research, Beijing /China
Hollanda
University of Utrecht, Faculty of Geographical Sciences
İngiltere
Univeristy of Bournemouth, Environmental and Geographical Sciences in the School of Conservation Sciences
University of Bristol, School of Geographical Sciences
Geographical Sciences Library (University of Bristol, School for Geographical Sciences, University Road, Bristol BS8)
Manchester Metropolitan University, Environmental and Geographical Sciences
University of Plymouth, Department of Geographical Sciences
University of Huddersfield, The Divisions of Geographical Sciences
Keele University, School of Physical and Geographical Sciences, Staffordshire/UK.
Güney Afrika
University of Cape Town- Environmental & Geographical Sciences

birleşerek ANABİLİM DALLARINI, anabilim dallarının birleşmesiyle de COĞRAFYA BİLİMLERİ TOPLULUĞUNU

yani COĞRAFYAYI meydana getirirler.

COĞRAFYA
BİLİMLERİ

Bilim Dalı

Anabilim Dalı

Anabilim
Dalı

Anabilim Dalı

Anabilim Dalı

Anabilim Dalı

Anabilim Dalı

Anabilim Dalı

Anabilim Dalı

Anabilim Dalı

Bilim Dalı

Bilim Dalı

Bilim Dalı

Bilim Dalı

ile karşılaştırılması

Coğrafyası
Sağlık Coğrafyası
Siyasî Coğrafya
İdarî Coğrafya
Toplumsal Coğrafya
Folklorik Coğrafya
Kültür Coğrafyası
Ekonomik

Coğrafya
Hammaddeler Coğrafyası
Sanayi (Endüstri) Coğrafyası
Hizmetler Coğrafyası
Turizm Coğrafyası

bilim dalları

doğal olarak meydana gelen faaliyet ve durumları, doğal ortam -

insan etkileşimi kapsamında dağılış, ilişki kurma, karşılaştırma, nedensellik prensiplerine bağlı kalarak ele alıp inceleyen ve sonuçlarını bir sentez halinde ortaya koyan coğrafya anabilim dalına "doğal coğrafya" adı verilmektedir. Fizikî coğrafya (physical geography) olarak da adlandırılan bu anabilim dalı içerisinde birbirinden farklı araştırma yöntemleriyle çalışan sekiz bilim dalı (paleocoğrafya, kayaçlar coğrafyası, jeomorfoloji, toprak coğrafyası, klimatoloji, hidrografya, biyocoğrafya, doğal afetler coğrafyası) yer almaktadır. Doğal coğrafya içerisinde yer alan bilim dalları, özellikle doğal ortamı oluşturan unsurlarla ilgili olarak gelişen coğrafî olayları ve durumları kendilerine konu edinmişlerdir. Bu bilim dalları aynı ilkelerde birleştikleri halde, uyguladıkları yöntemlerin farklılığı nedeniyle birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Örneğin, jeomorfoloji konusunda uygulanan yöntemlerle bir sahanın iklim özelliklerini incelemek mümkün olmadığı gibi, aynı şekilde hidrografya'da uygulanan yöntemlerle toprak coğrafyası konusunda araştırma yapılamaz. Bu durum diğerleri için de geçerlidir. Şimdi doğal coğrafya içindeki bilim dallarını yakından tanıyalım.

meydana gelen faaliyetleri ve değişimleri inceleyen bu bilim dalı, adında

coğrafya bulunmasına rağmen şimdiye kadar jeoloji'ye bağlı bir dal olarak kabul edilmiştir. Bu bilim dalının başlıca görevi, jeolojik devirler boyunca, yer kabuğunda meydana gelen değişimleri, kara ve denizlerin yeryüzüne dağılımlarıyla şekillenmelerini, iklim koşullarını, bitki (flora) ve hayvan (fauna) topluluklarının özelliklerini ve coğrafî dağılışını incelemektir.

Paleocoğrafya araştırmalarında bir anlamda doğal ortamın tarihi coğrafyası incelendiğinden, başta jeoloji olmak üzere paleontoloji (fosil bilimi)' den yararlanılmaktadır. Özellikle jeomorfoloji, iklim, bitki örtüsü ve zoocoğrafya araştırmalarında geçmişle bağlantı kurulması gerektiği için araştırma sahasının paleocoğrafya yönünden incelemesi yapılmaktadır. İklim ve bitki örtüsünün paleocoğrafik olarak araştırılmasında radyo karbon (C-14) ve polen analizlerinden yararlanılmaktadır.

kabuğunu oluşturan çeşitli özellikteki kayaçların, yeryüzündeki coğrafî dağılışlarını, bu kayaçların

doğal ortamın diğer unsurlarına (yer şekillerine, toprak örtüsüne, sulara, bitki ve hayvan topluluklarına) ve insan faaliyetlerine etkisini araştıran doğal coğrafya dalıdır.

Bilindiği üzere, yer kabuğu çeşitli türdeki kayaçlardan oluşmaktadır. Kayaçlar, oluşum tarzı itibariyle tortul, volkanik (iç püskürük, dış püskürük) ve metamorfik (başkalaşmış) kayaçlar şeklinde sınıflandırılmaktadır. Bu kayaçların kimyasal terkipleri, fiziksel yapıları ve dokuları birbirinden farklı olduğu için, üzerlerinde oluşan yer şekilleri, toprak örtüsü, bitki örtüsü farklı özellikler göstermektedir.

renkte olduğunu bilmekteyiz. Bazı kaynak suları canlılara hayat verip şifa

dağıtırken, bazıları hastalık, hatta ölüm saçmaktadırlar. Örneğin, kanserojen madde ihtiva eden asbestli kayaçlarla, radyoaktif madde (uranyum) içeren kayaçların tüm canlılar üzerinde olumsuz etkileri bulunmaktadır. Aynı zamanda, kayaçlar sahip oldukları yapısal özellikler ve içerdikleri maden cevherleriyle ekonomik yönden de büyük öneme haizdirler. Örneğin, başkalaşım kayaçlarından olan mermerler, iç püskürük kayaçlardan granitler yer döşemeciliğinde yaygın olarak kullanılmaktadır. İnşaat sanayi için hammadde olan bu tür kayaçların bir ülke içerisinde nerelerde bulunduğunun tespit edilerek coğrafî dağılışlarının çıkarılması kayaçlar coğrafyasının işidir.

Bir sahada kayaçlar coğrafyası araştırması yapabilmek için, jeoloji, petrografi (petroloji), mineraloji, jeokimya, jeofizik gibi bilimlerden yararlanılması gerekmektedir. Kayaçların yapısal, dokusal özelliklerini bu bilim dallarındaki uzmanlar incelemektedirler. Bir coğrafyacının işi bu bilim dallarındaki uzmanların yaptıkları işleri yapmaya kalkışmak değildir. Coğrafyacılar, bu bilimlerin ortaya çıkardıkları araştırma sonuçlarından yararlanarak çeşitli özellikteki kayaçların doğal ortam-insan etkileşimi yönünden yeryüzündeki coğrafî dağılışlarını belirleyip, bunların doğal ortamın diğer unsurlarına ve insan faaliyetlerine yani coğrafî ortama olan etkilerini ortaya koymaktadırlar.

logos: bilim sözcüklerinin bileşimiyle elde edilen bir terim olup, "yer

şekli bilimi" anlamına gelmektedir. Bugün dilimizde söylendiği ve yazıldığı şekliyle Jeomorfoloji terimi jeo: yer, morfoloji: şekilbilimi sözcüklerinden oluşmaktadır.

Jeomorfoloji, yer kabuğunda iç ve dış kuvvetlerin karşılıklı mücadelesi sonucunda oluşan yer şekillerinin oluşumunu ve bunların sahip oldukları özellikleri inceleyerek sistematik bir tasnif yapan doğal coğrafya dalıdır.

Jeomorfoloji kendi içerisinde, Tasviri Jeomorfoloji, Dinamik Jeomorfoloji ve Uygulamalı Jeomorfoloji olmak üzere başlıca üç dala ayrılmaktadır. Bilindiği üzere, Yer'in iç kısmından gelen kuvvetlerin etkisiyle kabaran veya çukurlaşan yer kabuğu, dış kuvvetler (akarsular, buzullar, rüzgârlar, dalgalar, yağmur ve kar suları) tarafından işlenerek değişik şekillere sokulmaktadır.

tanıtan jeomorfoloji dalına "Tasviri Jeomorfoloji" (Descriptive Geomorphology);

Yer şekillerini oluşum

tarzları itibariyle ele alıp analitik ve sistematik yönden inceleyen jeomorfoloji dalına ise "Dinamik Jeomorfoloji" (Dynamic Geomorphology) adı verilmektedir.

Geomorphology): Akarsuların aşındırma ve biriktirmesi sonucu meydana gelen yer şekillerini

inceler.

•Glasyal Jeomorfoloji (Glacial Geomorphology): Buzulların aşındırma ve biriktirmesi sonucunda oluşan yer şekillerini inceler.

•Eoliyen Jeomorfoloji (Eolian Geomorphology): Rüzgâr aşındırma ve biriktirmesiyle oluşan yer şekillerini inceler.

•Kıyı Jeomorfolojisi (Coastal Geomorphology): Dalga aşındırma ve biriktirmesi sonucunda okyanus, deniz ve göl kıyılarında meydana gelen yer şekillerini inceler.

•Karst Jeomorfolojisi (Karst Geomorphology): Eriyebilen kayaçlar üzerinde erime ve çözülmeyle meydana gelen yer şekillerini inceler.

•Volkan Jeomorfolojisi (Volcanic Geomorphology): Volkanik faaliyetler sonucunda oluşan yer şekillerini inceler.

•Yapısal Jeomorfoloji (Structural Geomorphology): Jeolojik, stratigrafik ve tektonik yapıyla ilgili olarak meydana gelmiş yer şekillerini inceler.

ele alan jeomorfoloji dalı ise "Uygulamalı Jeomorfoloji (Applied Geomorphology)"dir. Uygulamalı

jeomorfoloji yer şekillerinin coğrafî planlamadaki rolünü ortaya çıkararak, arazi kullanımı (land use) konusunda yapılacak çalışmalara büyük ölçüde yardımcı olmaktadır.
Jeomorfoloji'nin çalışma alanını yer kabuğunun yüzeyi oluşturduğu için, öncelikle yer şekillerinin üzerinde oluştuğu bu alanın yapısal özelliklerini çeşitli yönlerden inceleyen jeoloji, petroloji, jeofizik, jeokimya ve paleontoloji gibi bilimlerden yararlanmaktadır.
Jeomorfoloji konusunda uzmanlaşmış coğrafyacılara "jeomorfolog" denilmektedir. Türkiye'de bu unvanı elde etmek isteyenlerin üniversitelerin araştırmacı coğrafyacı yetiştiren coğrafya bölümlerinde dört yıllık lisans eğitimini tamamlamaları ve jeomorfoloji alanında yüksek lisans (master) eğitimi almaları gerekmektedir.

gibi farklı yapı ve kalınlıkta örten toprak örtüsünü sahip olduğu

özellikleri yönünden ele alarak coğrafî yönden inceleyen doğal coğrafya dalıdır. Pedocoğrafya araştırmalarında ilgisi oranında başta pedoloji (toprak bilimi) olmak üzere, jeoloji, kimya, fizik, hidroloji, biyoloji, jeomorfoloji, hidrocoğrafya, biyocoğrafya ve tarım coğrafyası gibi bilim dallarından yararlanılmaktadır.
Doğal ortam içerisinde önemli bir yere sahip olan toprak örtüsü, kara yüzeylerinin tamamını örtmemektedir. Dağların yalçın kayalıklar şeklinde gözlediğimiz kesimleri toprak örtüsünden yoksundur. Buna karşılık aşınım düzlüğü veya plato özelliği kazanmış yüksek alanlarda, bunların yamaç ve eteklerinde, ovalarda, tabanlı vadilerde değişik özellikte ve kalınlıkta toprak örtüsüne rastlanabilmektedir. Üzeri doğal bitki örtüsü veya kültür bitkileriyle kaplanmış olan alanlar toprak örtüsünün bulunduğu yerlerdir.

kaplayan, kayaçların ve organik maddelerin türlü ayrışma ürünlerinin karışımından meydana

gelen, bünyesinde geniş canlılar âlemi barındıran, bitkilere durak yeri ve besin kaynağı olan, belirli oranlarda su ve hava içeren bir oluşumdur.

Yer kabuğunda kara ortamında yer alan kayaçların cinsi ve yapısal özellikleri, bunlar üzerinde oluşmuş yer şekilleri, iklim, bitki örtüsü ve hidrografya şartları yeryüzünde farklı toprak tiplerinin oluşumunu sağlamıştır.

Yeryüzündeki toprakları sahip oldukları özellikleri yönünden ayrıntılı olarak inceleyen bilime pedoloji (toprak bilimi) denilmektedir. Pedoloji, toprakları oluşum şekilleri ve sahip oldukları yapısal, fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri bakımından sınıflamaya tabi tuttuğu gibi, ekonomik bakımdan da verimlilik durumlarını incelemektedir.

iki ana grup altında toplanmaktadır.

Yerli topraklar, kayaçların üzerinde oldukları

yerde oluşmuş topraklardır. Kayaların yüzeyi dış etkenlerin tesiriyle zamanla çözülerek irili ufaklı parçalara ayrılıp, ufalanmaktadır. Bu parçalar uzun yıllar boyunca daha da küçülerek ana kayanın yüzeyini saran toprak örtüsü haline dönüşmektedir (1cm kalınlığındaki toprak örtüsü yaklaşık 240 yılda oluşmaktadır).

Ana kaya üzerinde oluşan ilk toprak örtüsü en üst katı (horizonu) oluşturur. Ana kayanın çözülmesi ilk horizonun altında devam ettiği için, çözülme devam ettiği sürece üstteki zonlara alttan yeni zonlar eklenmektedir. Bu nedenle ana kaya üzerinde katmanlar halinde oluşan topraklara zonal topraklar denilmektedir.

bozulmuş olanlarına intrazonal topraklar (hidromorfik, halomorfik, kalsimorfik topraklar) adı verilmektedir.

Bir alanda oluşan yerli toprak örtüsünün akarsular, rüzgârlar ve buzullarla süpürülüp başka bir yerde biriktirilmesiyle oluşmuş topraklara taşınmış topraklar denir.

Aluviyal topraklar, moren toprakları ve lös'ler bu grup içinde yer alan başlıca topraklardır. Akarsu, buzul ve rüzgârın taşıma etkisi olmadan doğrudan eğim şartlarına ve yerçekimine bağlı olarak dağ, tepe ve plato yamaçlarından süpürülerek eteklerde biriken toprak örtüsüne kolluviyal topraklar denir.

oluşmaktadır.

Birikinti konileriyle kolluviyal toprakların oluşum yerleri genelde aynı morfolojik

birimlere rastladığı için genellikle birbirleriyle karıştırılmaktadır.

İster yerli, ister taşınmış olsun bir toprak örtüsü belirgin bir horizon değişimi göstermiyorsa (tek horizondan oluşuyorsa), bu tür topraklara azonal topraklar denilmektedir. Litosol, regosol ve alüvyal topraklar bu grup içerisinde yer alırlar.

jeomorfoloji, hidrografya, doğal bitki örtüsü, araziden faydalanma ve toprak verimliliği

haritalarının hazırlanması gerekmektedir.

Hazırlanan bu haritalar yardımıyla o sahadaki toprak örtüsünü oluşturan ana ve alt toprak gruplarının ayrımı yapılarak diğer unsurlarla ilişkili olarak kapladıkları alanlar belirlenir. Yani farklı özellikteki toprakların coğrafî dağılışları ve bu dağılışa göre ortaya çıkarılmış sonuç doğal ortam-insan etkileşimi kapsamında değerlendirilir.

Bir canlı unsur olarak nitelendirilen toprak örtüsünün doğal bitki örtüsüne ve beşerî faaliyetlere etkisi oldukça büyüktür. Özellikle verimli toprakların bulunduğu alanlar tarımsal üretimin yüksek olmasına bağlı olarak yoğun nüfuslu alanlar haline gelmektedirler.

uzun yıllar boyunca atmosferde meydana gelen hava olaylarının insan ve

doğal ortam üzerindeki etkilerine bağlı olarak ortaya çıkan iklim tiplerini inceleyen bir doğal coğrafya dalıdır.

Bir sahada uzun yıllar boyunca hüküm süren hava olaylarının ortalama sonucu o sahanın iklim özelliklerini belirlemektedir. Bu itibarla Erol'un da belirttiği gibi, "oldukça geniş bir bölge içinde, uzun yıllar boyunca değişmeyen ortalama hava koşullarına iklim denir.

kısa bir süre içinde etkin olan atmosfer koşullarına hava durumu

denir.

Hava durumlarının özellikle günlük yaşantımız ve iş verimliliğimiz üzerinde önemli ölçüde etkileri bulunmaktır. Bulutsuz, pırıl pırıl güneşli ılık bir hava ile kapalı, nemli ve sıcak bir havanın insanın ruh hali üzerinde yarattığı olumlu ve olumsuz etkilerini hepimiz yakından bilmekteyiz.

Bir ölçüde insanın dinamik veya pasif hale gelmesi günlük hava durumuna bağlıdır. Günlük hava durumu sıcaklık, bulutluluk, yağış, rüzgâr vb. gibi pek çok etmenin etkisi altındadır.

Radyo ve televizyonlarda yayımlanan günlük hava raporlarında öncelikle gökyüzünün açık, az bulutlu, parçalı bulutlu veya kapalı olacağı belirtildikten sonra rüzgâr, yağış ve günlük en düşük ve en yüksek sıcaklıklar hakkında bilgi verilmektedir.

hava olaylarının sonucunu, iklim ise, uzun dönemlerde gelişen hava olaylarının

netleşmiş ortalama sonuçlarını yansıtmaktadır.

İklimde uzun yıllar boyunca bir alanda hüküm süren iklim elemanlarının (sıcaklık, basınç, rüzgârlar, nem, yağış, buharlaşma) o alanda gösterdikleri değişikliklerin doğal ortama ve insana olan etkileri önem kazanmaktadır.
Bir sahada kısa sürede veya birkaç yıllık sürede hüküm süren hava durumlarının değerlendirilmesiyle o sahanın iklim özellikleri belirlenememektedir. Bu nedenle, başlıca iklim elemanları olarak kabul edilen sıcaklık, basınç, rüzgâr, nem, yağış ve buharlaşmayla ilgili olarak uzun yıllar boyunca ölçülmüş en az 30 yıllık ortalama meteorolojik rasat değerlerine ihtiyaç duyulmaktadır.

Bu nedenle, iklim araştırması yapılan bir bölgede uzun süreden beri klimatik gözlem yapan meteoroloji istasyonu sayısı ne kadar fazla olursa, o kadar doğru sonuçlar elde edilmektedir.

sahada uzun yıllar boyunca nasıl bir seyir izlediğini tespit ederek,

ortalama ve ekstrem sonuçları itibariyle değerlendirmeler yapılır.

Bu işlemleri yapabilmek için, her bir iklim elemanı ayrı ayrı ele alınarak meteorolojik gözlemler sonucu elde edilen verileri tablolaştırılır, o konuyla ilgili grafikler, diyagramlar ve haritalar çizilir.

Sahada yapılan uzun süreli gözlemlerin katkısı ve hazırlanan bu malzemelerin değerlendirilmesiyle o alanda hüküm süren iklimin tipi ve özellikleri belirlenmiş olur.

kutup kuşağında mevsim ayrımı yapılamadığı halde, ılıman-orta kuşakta mevsim kavramı

ortaya çıkmaktadır.

Orta kuşakta yer alan Türkiye’de dört mevsim yaşanılmaktadır. Ancak, yıl boyunca gerçek olarak yaşadığımız mevsimlerin süreleri ülkemizin her bölge, bölüm ve yöresinde 3'er aylık eşit dönemler halinde değildir.

Oysa okul kitaplarında mevsimler 3'er ay eşit süre ile mart, nisan, mayıs ayları ilkbahar; haziran, temmuz, ağustos ayları yaz; eylül, ekim, kasım ayları sonbahar; aralık, ocak, şubat ayları kış mevsimi olarak kavratılmaktadır.

bitki ve hayvanları etkilemektedir. Hava sıcaklığının düşmesiyle üşümeye başlar ve

soğuktan korunmak için kalın giysiler giyinip, ısınma araçları kullanırız. Hava sıcaklığının üşütmeyen, terletmeyen veya bunaltmayan derecelerde seyrettiği günlerde insanlarda bir rahatlama, aşırı sıcaklarda ise bunalma, terleme görülmektedir. Gene bitkilerin yaprak ve çiçek açmaları için, hava sıcaklığının o bitkilerin ihtiyaç duyduğu dereceye yükselmesi gerekmektedir.

İşte, bu durumların meydana gelmesi için acaba günlük ortalama sıcaklıkların uzun yıllar ortalaması kaç dereceler arasında olması gerekmektedir?

Hava sıcaklığının ülkemizde insanlar ve bitkiler üzerinde yarattığı fizyolojik etkilere dayanarak genel hatlarıyla ortalama günlük sıcaklıkların:

+10 ilâ +20 derece arasında süreklilik gösterdiği dönemi İLKBAHAR ;

+20 derecenin üzerindeki dönemi YAZ,

+20 ilâ +10 derece arasındaki dönemi SONBAHAR,

+10 derecenin altında seyrettiği dönemi ise KIŞ mevsimi olarak belirlemiş bulunuyoruz.

ilâ +5 derece arası

Gerçek kış devresi: +5 derecenin altındaki dönem


YAZ

mevsimi kendi içerisinde ikiye ayrılır:

Normal yaz devresi: +20 ilâ +25 derece arasındaki dönem

Tropik yaz günleri devresi: +25 derecenin üzerindeki dönem)

mevsim süreleri

Antalya’da mevsim süreleri

gözlem istasyonlarının hangi jeomorfolojik birimde bulunduğunun tespiti büyük önem taşımaktadır.

Yer şekillerinin yükseltileri, uzanış doğrultuları (bakı şartları) yerel etkiler yaratarak şaşırtıcı sonuçların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır.

Gene hidrografik unsurların (göl, gölet, akarsu) ve büyük yerleşim alanları üzerinde oluşan kirli havanın (radyasyon bulutlarının) o sahanın iklimi üzerinde yerel etkileri olmaktadır.

doğal bitki örtüsü ve hidrografik şartlar üzerinde etkisi büyüktür.

Bu

nedenle klimatoloji kendi içerisinde çok çeşitli konularla ilişkili olarak:

Fizyolojik klimatoloji,
Tıbbî klimatoloji,
Tarımsal klimatoloji,
Mimari klimatoloji,
İnşaat klimatolojisi,
Rekreasyon klimatolojisi,
Su ulaşımı klimatolojisi,
Kara ulaşımı klimatolojisi,
Havacılık klimatolojisi,
Yakıt ve enerji klimatolojisi

gibi uygulama alanlarına ayrılmıştır