Микроағзалар биотехнологиясының қоршаған ортамен байланысы

БТ-31
Қабылдаған: Шайбек А. Ж.

Қазақстандағы қоршаған ортаның экологиялық мəселелері
Микроағзаларды қоршаған ортада пайдаланудың әдістері
Микроағзаларды өндіріс

жəне тұрмыстық қалдық суларын тазартуда пайдалану
Қоқыс қалдықтарын микроағзалар көмегімен тазарту
Өсімдіктерді қажетті азотпен қамтамасыз ету шаралары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

құнды заттарды алу үшін ген және жасуша деңгейінде өзгертілген биологиялық

объектілерді құрастыру технологиялары мен пайдалану жөніндегі ғылым және өндіріс саласы.
Биотехнологияның негізгі объектісі – тірі жасушалар, атап айтқанда жануар, өсімдік текті жасушалар және микробтар немесе олардың биологиялық белсенді метаболиттері.
Ауыл шаруашылық және тұрмыстағы қалдықтар, автомобильдерден шығатын улы заттар, өндірістен және ірі қалалардан бөлінетін лас суларды тазартуда микробиологиялық биотехниканың маңызы зор. Арам шөптерге, түрлі зиянды жәндіктерге қарсы күресуде қолданылатын пестицидтердің адам үшін зиянды екені белгілі. Сондықтан пестицидтердің орнына экологиялық жағынан тиімді препараттар (энтобактерин, дендробациллин, битотоксибациллин, гомелиндер, т.б.) биотехнология тәсілімен алынады. Топырақтың құнарлылығын арттыруда да биотехнологияның маңызы зор.

суда, ауада, жануарлар мен өсімдіктердің үстінгі бетінде, жануарлар мен адамдардың

ішегінде, қоршаған ортадағы барлық заттарда кездеседі. Сонымен қатар микроорганизмдер шөлдегі құмда, Арктика мен Антрактидағы қар, мұз бен суда, шахта мен теңіз түбінде, бірнеше километрлік биіктіктегі стратосферада кездеседі. Олар əлемнің тірі зат ретінде айтарлықтай бөлігін құрайды. Мысалы, 1 мл лас суда бірнеше жүз миллион микробтар, ал 1 грамм тыңайтылған топырақта бірнеше миллиард микробтар кездеседі. 1 гектар тыңайтылған топырақтың жыртылған қабатында 5–10 тонна микроорганизмдердің массасы құралады. Алайда көп ғасырлар бойы адамдарға микроорганизмдер туралы ешнəрсе белгісіз болды.
Қазіргі кезде өндіргіш күштерге айналып отыр. Өнеркәсіпте алдыңғы қатарда технологиялық құрал – жабдықтарда, ыдыстарда, кироағзаларды өсіріп биологиялық заттардың синтездерін алады. Микроптар табиғи санитарлар мекеніне талай-талай мысалдар келтіруге болады. мысалы: лас сулар биологиялық жолмен, микроптар ауаны да тазартады. Микроорганизмдердің қоршаған ортаны ластанудан тазартуда айтарлықтай маңызы бар. Ірі өндіріс орталықтарында, қалаларда қалдық заттардың көптеп жиналуы тіршілік үшін аса қауіпті. Сондықтан оларды уақытында осы зиянды заттардан тазартуда микроорганизмдерді пайдаланады.

дамуы биотехнология саласының да мүмкіндіктерін арттырды. Соның нəтижесінде азық-түліктердің жаңа

түрлерін, əртүрлі ауруларға қарсы медициналық дəрі-дəрмектер, альтернативті энергия көздерін алу, ауылшаруашылығында өсімдіктердің зиянкестерімен күресу мен жаңа сұрыптарын шығару, мал өнімділіктерін арттыру жəне экологиялық апат салдарларымен тиімді күресу əдістеріне қол жеткізілді. Мысалы, келешекте көмір, мұнай қорларының азая бастауына байланысты, автомобилдерге қажетті жанаржағар май ретінде өсімдіктерден алынатын биоэтанолдың маңызы зор болатын болса, медицина мен ветеринария салаларындағы жаңа технологиялар əртүрлі вакциналар, рекомбинантты ДНҚ өнімдері болып табылатын медициналық дəрідəрмектерін, атап айтқанда ДНҚ-сынамаларын зерттеу, ДНҚ-дарының бегілі ретпен орналасуын білу арқылы, гендік деңгейде кездесетін мутацияларды анықтау сияқты мүмкіндіктерге қол жеткіздірді
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2 тамыз 2005 жылғы № 802 қаулысы бойынша «Қазақстан Республикасы ұлттық биотехнология орталығы» РМК құрылған еді (1-сурет).

дерлік табиғи ортаның елдің болашақ экономикалық жəне əлеуметтік дамуын қамтамасыз

ету қабілеттілігі бұзылған. Ауылшаруашылығы өндірісінің экстенсивті дамуы жердің тозуы мен ландшафттың азаюы түрінде із қалдырған, елдің аумағының 60% артығы қатаң шөлге ұшыраған, бұл топырақ құнарлығының төмендеуіне жəне мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығының өнімділігінің азаюына əкеліп соғады. Бір ұрпақтың көз алдында Арал теңізінің көлемі екі есеге жуық азайған. Балқаш көлін де осыған ұқсас тағдыр күтуі мүмкін. Республиканың су қажеттілігі бір жылға 100 км³ кезінде іс жүзіндегі қамтамасыз ету 34,6 км³ құрайды. Жан басына шаққанда сумен қамтамасыз ету бойынша Қазақстан ТМД елдерінің арасында соңғы орында. Жыл сайын республиканың су қоймаларына 200 млн. м³ артық көлеміндегі ластанған сарқынды сулар құйылады. Көлемдері бірнешеден жүздеген текше километрге дейін ластанған жер асты суларының 3 мыңнан артық көзі анықталған.

тəрізді жəне сұйық отын алу, металлургиялық кəсіпорындардың қалдық ағын суларынан

металдарды бөлу, тұрмыстық жəне өнеркəсіптік қалдық суларды тазалау мен ластану деңгейін қадағалауға арналған арнайы жабық бөліктер (клеткалар) құру үшін, микроорганизмдердің тіршілік ету үдерістерін пайдаланатын өнеркəсіп салалары дамуда.
Ағынды суларды ластандыратын заттардың табиғаты жəне концентрациясы, оның шығу көзіне байланысты болады. Ластанған суларды шығу тегіне байланысты өнеркəсіптік жəне тұрмыстық деп екіге бөледі.
Ағынды суларды аэробты өңдеу – судағы ластағыш қалдықтардың жай тұздарға, газдар мен суға дейін толық минерализациясын жүргізетін, микроорганизмдерді ең көп пайдаланатын биотехнологияның үлкен салаларының бірі (2-сурет).

Адсорбцияланған субстраттың жасушалық экзоферменттердің əсерінен ыдырауы.
3. Жасушалардың еріген заттарды

сіңіруі.
4. Өсу жəне эндогенді тыныс алу.
5. Экскремиттеленуші өнімдердің босауы.
6. Бірінші популяция өкілдерін, екіншілік тұтынушы организмдердің қорек ретінде пайдалануы.
Қалдық ағынды суларды аэробты өңдеудің тиімділігі, микроорганизмдердің қалдық заттармен байланысу уақыты мен биомассасының мөлшеріне пропорционал болады.

2-сурет Микроағзалар көмегімен қалдық ағынды суларды тазарту технологиясы

құрамдарын химиялық заттардан тазарту көп қаражатты қажет ететіндіктен, əзірге жақсы

нəтижеге қол жеткізілді деп айту қиын. Өйткені осы мақсатта қазір көп қолданылып жүрген əдістер өте қарапайым. Олардың бірнеше түрі бар болғанымен, сайып келгенде қоршаған ортаны тазалаудағы ролі шамалы. Мысалы, қалалардан, өндіріс орындарынан шыққан қоқыстар – қала сыртында орналасқан арнайы орындарға көміліп тасталады, немесе химиялық заттармен ластанған су – активтендірілген көмір арқылы сүзіп алынады.
Бұл дегеніміз, бір жердегі қалдықты екінші жерге (қаладан – қала сыртына), немесе бір ортадағы қалдықты екінші ортаға (судағыны – құрлыққа) ауыстыру ғана болып табылады. Тағы бір көп қолданылатын əдістің – қоқыстарды өртеудің де тиімділігі шамалы. Өйткені, бұл үшін көп энергия (отын) жұмсалады жəне өртенген улы заттардың басым бөлігі ауаға тарайды.
Биоремидиация – қоқыс өңдейтін орындарда немесе ластанған ортада жиналатын химиялық улы қалдық заттарын, қауіпсіз немесе қауіпсіздігі төмендетілген заттарға айналдыру мақсатында арнайы микроорганизмдерді пайдалануды ұсынады. Бірақ та, əлі де бірсыпыра техникалық қиындықтарды шешуді талап ететіндіктен, қоқыс өңдеумен айналысатын мекемелер оңай жол іздеп, бұрыңғы тəсілмен көміп немесе өртеп жіберіп жатады.

Фитоэкстракция – металдарды жердің үстіндегі бөліктеріне (жапырақ, сабақ) жинау қабілетіне

ие өсімдіктер, топырақтың құрамындағы улы заттарын өз бойына жинақтаған соң, кейіннен жойылады.
2. Фитодеградация – органикалық ластаушы заттарды ыдырату мақсатында өсімдіктер мен арнайы іріктелініп алынған микроорганизмдер штаммдарын пайдалану.
3. Фитофильтрация – топырақ суы құрамынан ауыр металдардың ертінділерін сорып алу мақсатында өсімдік тамырын (ризофильтрация) жəне өскіндерді (бластофильтрация) пайдалану.
4. Фитоволитилизация – топырақтағы буланып ұшатын заттарды экстракциялау мақсатында арнайы өсімдіктерді пайдалану.
5. Фитостабилизация – арнайы өсімдіктерді пайдалану арқылы ластаушы заттарды мейлінше қол жетпейтін дəрежеге (малодоступный) өткізу.

3-сурет Қоқыс қалдықтарын микроағзалар көмегімен тазарту

өнім алу үшін азотты элементтерінің аса қажет екені белгілі. Ал

ауа құрамында 78% дейін химиялық инертті күйіндегі (N2) азот бар жəне оның өсімдіктер үшін осы күйінде пайдасы жоқ. Ауа құрамындағы осы көп мөлшердегі азотты өсімдіктер сіңіре алуы үшін оларды нитрат жəне аммоний күйіне айналдыру қажет болады. Сондықтан диқандар ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыру үшін топырақ құрамына азот тыңайтқыштарын себеді. Жоғарыда аталған элементтің тапшылығын жоюдың бір биотехнологиялық жолы ретінде – ауа құрамындағы азотты өздерінде ұстай алатын бактерияларын қолдануды атауға болады. Бұларға бұршақ тұқымдас өсімдіктермен симбиозда тіршілік ететін Rhizobium туысына жататын түйнекті бактериялар немесе жеке тіршілік ететін Azotobacterтүрлері жатады.
Атмосфералық азотты бекіту оның табиғаттағы айналымының бipi болып табылады (4-сурет).

Қазіргі кезде өндіргіш күштерге айналып отыр. Өнеркәсіпте алдыңғы қатарда технологиялық

құрал – жабдықтарда, ыдыстарда, кироағзаларды өсіріп биологиялық заттардың синтездерін алады. Микроптар табиғи санитарлар мекеніне талай-талай мысалдар келтіруге болады. мысалы: лас сулар биологиялық жолмен, микроптар ауаны да тазартады. Микроорганизмдердің қоршаған ортаны ластанудан тазартуда айтарлықтай маңызы бар. Ірі өндіріс орталықтарында, қалаларда қалдық заттардың көптеп жиналуы тіршілік үшін аса қауіпті. Сондықтан оларды уақытында осы зиянды заттардан тазартуда микроорганизмдерді пайдаланады.
Микроорганизмдер табиғаттың барлық жерінде таралған. Қоршаған ортаның көптеген организмдері табиғатта заттардың айналым процесіне қатысады, тіршілігін жойған жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтарын жояды, топырақтың өнімділігін арттырып, биосферада тепе-теңдікті ұстап тұруға қатысады.

Жалпы микробиология – оқу – әдістемелік нұсқауы. – Қарағанды қ.

– 2013ж.112 б
Төлемісова Ж.К. Касенова Г.Т Мұзапбаров Б. «Микробиология жəне вирусология» пəні бойыншы ауыл шаруашылқ жəне биотехнология мамндықтарының студенттеріне арналған оқу құралы. - Алматы, 2009. 109 б
К. Х. Элмагамбетов, О.О. Байдуйсенова, К.M.Мухаметжанов. Микроорганизмдер биотехнологиясы. - Астана, 2008. - 240 б
А. Ш. Сәдібеков, С. С. Саймасаев , К. К. Исаев . Микробиология терминдерінің орысша - қазақша сөздігі = Русско - казахский терминологический словарь по микробиологии : ғылымі әдебиеті - Алматы : Ана тілі, 1994. - 231 б
Тулемисова Ж.К. Учебное пособия по сельскохозяйственной микробиологии. Алматы., Издательский Центр АГУ им.Абая 2001.
Мишустин Е.Н., Емцев В.Т. Микробиология.; Агропромиздат, 1987, 347 с
Қ.Х. Әлмағамбетов, Ә. Ө. Байдүйсенова, Қ. М. Мұхаметжанов. Микроорганизмдер биотехнологиясы : оқулық - Астана : РМҚК Баспа-полиграфиялық жүйелер департаментінде басылды, 2008. - 239 б
Егоров Н.С. Промышленная микробиология. М. Высш.шк., 1989, 688 с
А. Н. Глейзер, Х. Никайдо. Микроағзалық биотехнология, Алматы 2012
Загребельный С.Н. Биотехнология. Учебное пособие. Новосибирск, 2001.
А. Н. Глейзер, Х. Никайдо. Микроағзалық биотехнология: қолданбалы микробиологияның негізгі қағидалары: оқулық. - Алматы : Дәуір, 2013. - 715 б
Теппер Е.З., Шильникова В.К., Переверзева Г.И. Практикум по микробиологии. М., Агропромиздат, 1987
Қ. Х. Әлмағамбетов. Биотехнология: оқу құралы. - Астана : РМҚК Баспа-полиграфиялық орталығында басылды, 2011. - 315 б