“Мутагенез және қоршаган орта пәні. Мутагенез туралы ілімнің пайда болу

тарихы. Мутагендік заттардың кластары. Қоршаған ортаның ластаушы факторлары.

Т.Морганның Мендельдің заңдарын қайта ашуы негізінде туындады.

Мұны голландиялық Де

Фриз (1903) бен ресейлік ғалым-ботаник Коржинскийдің (1899) ойларында бір мезетте пайда болды деп айтуға болады.

Алайда артықшылық біріншілігінде және алғашқы ережелердің көптеген сәйкестіктері ресейлік ғалымға жатады.

1. Мутациялар белгілердің дискретті өзгергіштігі сияқты кенет.
2. Тұрақтылықтың жаңа формалары.
3.

Тұқымқуалаушылық өзгергіштікке қарағанда мутация үздіксіз қатарларды түзбейді, қандай да бір орта типтің айналасына топталмайды. Олар өз кезегінде өзгерістердің сапалы қозғалыстарын көрсетеді.
4. Мутациялар әр түрлі көрінеді және пайдалы да, зиянды да болады.
5. Мутацияны анықтау мүмкіндігі зерттелген особтардың санына байланысты болады.
6. Ұқсас мутациялар бірнеше рет туындауы мүмкін.

мутацияны жұлмаған, күрделі комбинациялы өзгергіштікті көрсетті, транслокация бойынша бұл формалар

күрделі гетерозиготалы болғандықтан.

Мутацияның туындауының қатал дәлелі В.Иоганнсенге жатады бұршақ пен арпаның өздігінен тозаңданатын линияларындағы зерттеу негізінде - тұқымдар жиыны зерттелген, осы белгінің мутациялық өзгергіштігін В.Иоганнсен (1908-1913жж.) анықтады.

әртүрлі түрлері. 1925 жылы ресей генетиктері Г.А.Надсон және Г.С.Филиппов ашытқыларды

радия сәулелерімен сәулелендіргенде түрлі жаңа формалар пайда болатын көрсетті.

Бірақ ашытқылардың генетикалық ерекшеліктері ол кезде нашар зерттелген және сәулелендірудің әсерінен тұқымқуалайтын мутациялардың туындайтынын дәлелдеу қиын болды.

дрозофилаларда рентген сәулелерінің әсерінен мутация туындайтынын көрсетті. Х-хромосомадағы летальды мутацияның

туындауы дәлелденген әдістердің бірі келесідей болды.

Рентген сәулелерімен дрозофиланың шала дамыған аталығын сәулелендірді.

Осыдан сәулеленген аталықтардың жартысының жалғыз Х-хромосоманың гаметаларында леталды мутациялар туындаған.

Сәулелендірілген аталық пен қалыпты аналықты шағылыстырғанда олардың аналық ұрпақтары дефектілі Х-хромосоманы алды.

Олар летальды аллелдері бойынша гетерозиготалы болды және олар өлмеді, алайда осы аналықтарды «жабайы» аталықтармен шағылыстырған кезде туылған аталықтардың жартысы өлді.

Сонда осы шағылыстырудағы ұрпақтарындағы аталықтардың сандарының аналықтардың санына қатынасы 1:1 емес 2:1 болды.

аз толқын ұзындығымен.

Толқын ұзындығы аз электромагнитті толқынның кейбір гамма

сәулесі және ультракүлгін сәулелері сияқты түрлері де мутацияны тудырады.

Жоғары энергиялы кванттар ұлпаларға тереңірек кіріп клетканың мүшелерін, соның ішінде ДНҚ-ны да жұтады.

Осы кванттардың жоғары энергиясы ДНҚ молекуласын зақымдауға немесе ДНҚ зақымдалуына соқтыратын басқа молекулаларды түрлік өзгертуге алып келеді.

ғана мутация тудырады, алайда ол біржасушалыларда тиімдірек әсер етеді. (Ультракүлгіннің

мутагендік әсері А.Н. Промтовпен 1931 жылы анықталды.)

көрсетілді.

Басқа физикалық мутагендер жоғары энергияға ие табиғаттың әртүрлі бөлшектері

болып табылады: бұл радиоактивті заттардың альфа – және бета-сәулелері (альфа-гелия ядросының бөлшегі, ал бета – электронның бөлшегі) және нейтронды сәуле.

С көтерілуі дрозофилаларда мутацияны 2-3 есе күшейтетінін анықтады).

ағзаның ДНҚ-сына әсер ету керектігін пайымдауға болар еді.

Шынында да,

көп ұзамай рентген сәулелерінің әртүрлі жануарларда, өсімдіктер мен микроорганизмдерде мутацияны туындататыны анықталды.

Сондай-ақ сәулеленуден пайда болған мутациялардың ағзаның кез келген белгілерін қозғауы мүмкін екендігі анықталды.

Бұл да қанағаттандырарлық емес, себебі сәулелену кванты немесе жоғары энергиялы жиілік кенеттен ДНҚ –ның кез келген аумағын зақымдауы мүмкін.

көрсетілген.

Бұл жұмыстардың барлығы бір жағынан зерттеушілердің қолына селекционерлермен қолданылған

әртүрлі мутанттарды алу үшін инструмент болды.

Ал басқа жағынан сәулеленудің әртүрлі түрлерінің қауіптілігін көрсетті.

Сәулеленудің ағзаға тікелей қауіп көрсетпейтін аз ғана мөлшерінің өзі ағза ұрпағында сәулеленуге ұшыраған түрлі туа пайда болған кемістіктердің туындауына әкеп соқтыруы мүмкін.

Лобашев алғаш рет классикалық генетикалық нысан-дрозофиладағы мутацияны тудыратын сілтілі-қышқыл қорғасын,

йодты калий және т.б. сияқты химиялық заттардың қабілеттерін көрсетті.

Эффектiлерi үлкен емес болмағанымен (мутацияланудың спонтанды қарқынын 2-3 есе арттырады), сонда да иондаушы радиацияларда қарсылас пайда болды.

пен азотты ипритті ашқан И.А. Рапопорттың және ІІІ Ауэрбахтың жұмыстарымен

бір уақытта танысуға мүмкіндік туған кезде пайда болды.

Дәл 40 жылдардың ортасы химиялық мутагенездің ашылу аралығы болып саналады.

Барлық ғылымдардағы сияқты химиялық мутагенез де теориялық және практикалық бағыттармен тығыз байланыстырылған, және бұл байланыстар өте ерте және И.А. Рапопорттың жаңалығының қолданылуы қабілетінің арқасында пайда болды.

Нақты химиялық байланыстарда мутагендік белсенділікті анықтап ол осы байланыстардың немесе олардың өндірісі адаммен немесе жалпы биосферамен байланыста болған жағдайдағы қауіптілік мүмкіндігіне назар аударды, сонымен бірге «Қоршаған ортаның мутагендері» бағытының негізін салды.

жасай жүріп Иосиф Абрамович бірніші болып тегіс қамтыған химизацияға қарсы

пікір айтты.

Ол органикалық жабындылар мен бояулардың. Бүкіл одақтық ғылыми-зерттеу институтының салалық келісім шартының формасында сырлар мен бояулардың жаңа және бірінші рет синтезделетін органикалық ерітінділерді тексеру жұмысын ұйымдастырды.

И.А. Рапопорт жалпы ақпарат құралдарының ғылыми басылым беттерінде пестицидтердің, дефолианттардың және минералды тыңайтқыштардың қолданылуына қарсы пікір жазып, ауыл шаруашылығының өрiстеген химизациясы бойынша дабыл қаққан Кеңес одағындағы ғана емес, әлемдік ғалым болды.

аударды, және ол мәселедегі И.А. Рапопорттың артықшылығы мойындалып оны 1972

жылы Амстердамда қоршаған ортаның мутагендері бойынша бірінші жыл сайынғы еуропалық конгресстің вице-президенті етіп тағайындады.

Алғаш рет белсенді азық-түлік қоспалары және дәрілік препараттардың мутагендік мүмкінділігін тексеру И.А. Рапопорттың қызметкерлері Г.И. Ефремов пен Л.М. Филиппов және тағы басқаларымен 1960 жылдан бастап жүзеге аса бастады.

бұл табиғатты тепе-теңдік күйінен шығаратын, табиғатқа тән барлық сол орында

емес, сол уақытта және сол мөлшердегі емес бүкіл заттар.

апаттардың себептерін тудырады

қыс» – ядролық соғыстың салдары.

Табиғи да, антропогенді де ластаушылар

физикалық, химиялық, физико-химиялық және биологиялық болып бөлінеді.

Физикалық ластаушылардың нәтижесінде ортаның физикалық параметрлерін өзгертеді: жарық, жылулық, дыбыстық, радиациялық және т.б.

ортаны ластайтын 7 мыңнан астам химилық байланыстар белгілі, солардың ішінде

токсондық, мутагенді және канцерогенді заттар бар.

Аса қауіпті болып: NO2, бензол, нитраттар, пестицидтер, полихлорланған дифенилдер саналады.

Органикалық байланыстар, соның ішінде пестицидтер жоғары улылығы үшін экотоксиканттар деп аталатын ластаушылардың бір тобына жатады.

жануарларға биологиялық әсерінің кең спекріне ие.

Бұл негізінен құрылымында

2 немесе одан да көп алмастырушылар ретінде хлор атомы бар конденсирленген бензол сақинасынан тұратын органикалық заттар.

Олардың ішінде ең улы болып улылығы 1 тең болып қабылданған 2,3,7,8-тетрахлор-дибензодиоксин (ТХДД) болып табылады.

тоқтату үшін дефолиант ретінде құрамында осы байланыстың шамалы мөлшері (30

мг/кг) бар «оранж» препаратын қолданған.

Диоксиндер ауада үлкенiрек қашықтықтарға таралады, сондықтан диоксандық мәселе ғаламдық сипатқа ие.

болат және темiр өндiрiсi (60 – 150 г/жыл) және целлюлоза-қағаз

өнеркәсiбі саналады.

Қағазды ағарту үшін тетрахлорөнідірістік хош иісті көмірсутектерді түзетін С12, яғни диоксиндер қолданылады.

Қоршаған ортаның нысандарындағы диоксиндердің құрамы маңызсыз болғандықтан, олардың мөлшерлілігін анықтау үшін жоғары сезімтал аналитикалық құралдар қажет етіледі, анализдер өте қымбат.

Бір анализдің құны 1-3 мың. АҚШ доллоры.

ие:
аддитивтілік. Егер А затының улылығы Т1, В затының

улылығы Т2 болса, онда олардың жалпы улылығы Т1 + Т2 тең;
антагонизм. Екінші полютантты енгізгу біріншінің улылығын төмендетеді;
синергизм. Екінші полютантты еңгізу кезінде біріншінің улылығы жоғарылайды.
Сiлтiлi ортадағы хлорофос улылықты 30 есеге көтереді.
Диоксиндер хлорфенолдар → синергизм.

Классификация және қауіпсіздіктің жалпы талаптары» бойынша өндіріледі.

Осы ГОСТ-қа сәйкес

заттар қауіптіліктің 4 класына бөлінеді: аса қауіпті, өте қауiптi, қауiптiлеу, аса қауiптi емес.

туғызады.

Заттарды сол немесе басқа типке жатқызу үшін мәні қауіптің

аса көп дәрежесіне сәйкес келетін көрсеткіш анықтайды (1 кесте).