№ 6 ДӘРІС.Зиянкестермен күресу құралдары. Хлорорганикалық, фосфорорганикалық

құралдары.
2.Хлорорганикалық құрылымдар.
3.Фосфорорганикалық құрылымдар.

1. Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестеріне, ауруларына және арам

шөптеріне қарсы қолданы-латын қазіргі кездегі белсенділігі жоғары инсек-тицидтер, фунгицидтер және гербицидтер – аз жұмсалу мөлшерімен, жоғары тиімділігімен және таңдамалы қасиетілігінің мақсаттылығымен ерекшеленеді.

екіншіден, табиғат пен адам өміріне зиянын тигізеді. Сондықтан пестицидтердің неғұрлым

әсері күшті, экономикалық жағынан пайдалы және уыты адамға да, малға да зиян келтірмейтін препараттарды таңдап алу қажет және тиімді қолдана білудің маңызы зор.
Пестицидтердің кластары.

препараттың физико-химиялық қасиеті, өңдеу мерзі-мі және мөлшері, қайталау, зиянды организмдерден

қорғалатын дақылдардың ерекшеліктері, топырақ-климат жағдайлары болып табылады, күн радиация-сының қарқындылығымен байланысты. Яғни, ауа температурасы, топырақ, жауын-шашын және басқа факторлар пестицидтердің сыртқы ортадағы айырма-шылықтарын көрсетеді, сондықтан әртүрлі аймақ-тарда пестицидтерді қолдану регламенті де әралуан болады.

мол бо-луы оларды өсіру барысында күту және қорғау арқы-лы жүзеге

асырылады. Алынған өнімнің сапалық көрсеткіштері мемлекеттік стандарттың талаптарына сай болуы санитарлық-гигиеналық және экология-лық зерттеулер нәтижесінде бағаланады.
Ол үшін ізденулер, белгілі бір жан-жақты талданған жүйе арқылы жүргізілуі керек. Осы мақсатқа жету үшін төменде көрсетілген концептуалдық модель пайдаланылады.

негізгі блоктары үш фактордан артық емес етіп құрастырылды. Мысалы, әсер

етуші факторлар - инсектицидтер, фунгицидтер, гербицидтер; әсер етілуші факторлар - зиянкестер, аурулар және арамшөптар, өсімдіктер, топырақтар; өтпелі үрдістерге жауапты факторлар – пестицид-тердің мөлшері, ауа-райы, уақыт; өнімнің сапасына жауапты факторлар ретінде - өнім мөлшері, пести-цидтер қалдығы және өнімнің биохимиялық көрсет-кіштері. Модель негізгі үш блоктан (өтпелі үрдіс-терге жауапты блок, пестицидтердің тікелей әсер ететін блогы және өсімдіктер өнімінің блогы) тұрады.

органика-лық ерітінділерде, әсіресе майларда жақсы ериді. Сонымен қатар, олардың көпшілігі

ұшқыш қосыл-ыстар, термиялық және химиялық жағынан сыртқы ортаға (температураға, күн сәулесіне, ылғалдылы-ғына) тұрақты. Сондықтан зиянкестерден қорғай-тын препараттар ұзақ уақыт сақталатындықтан сыртқы орта мен ауылшаруашылық өнімдеріне қау-іпті екені белгілі. топтың препараттары топырақта 2-15 жыл аралығында сақталуы мүмкін, топырақ-тың беткі қабатынан, ішкі құрылымына баяу көшіп отырады. Содан кейін препараттар өсімдік ішіне тарайды, жаңбыр сулары арқылы өзендер мен көлдерге түседі.

уақытша төмендетеді, бірақ топырақтың қасиетіне елеулі әсер етпейді. Суға өт-кен

химиялық қосылыстар бірнеше апталар немесе айлар бойы табылады. Уақыт өте келе судағы өсім-діктер мен жануарлар организмдеріне сіңіп, жина-лады. Сонымен қатар хлорорганикалық инсектицид тердің негізгі топтары топырақта 18 айға жуық сақталып, баяу ыдыраған.

құстарға, өңделген танапта жұмыс істей тін адамдарға қауіп төндіреді. Бұл

қосылыстар өсім-дік пен топырақта (қайталап өңдеуден кейін қалдық мөлшері 30-75 күн аралығында, ал тамыр арқылы таралған препарат вегетация кезінде) баяу ыдырай-ды. Зиянкестердің организмдеріне енген хлороргани-калық препарат оның жүйке жасушасындағы мембр-ананың липоидты тепе-теңдігін бұзады, жүйке серпі-лісіне кедергі жасайды. Нәтижесінде зиянкестер жүй ке жүйесінің бұзылуынан өледі немесе сал ауруына

хлорорганикалық қосылыстар орташа және аса жоғары улылық қасиеттерімен ер-екшеленеді, химиялық

және термиялық берік заттар, сыртқы ортаның әсеріне де төзімді. Демек, препарат-тың ұзақ уақыт сақталуы зиянды организмдерді құр-туға себепші болады. Бірақ, олардың баяу ыдырауы, сыртқы орта мен ауылшаруашылық өнімдерін лас-тайды.
Хлорлы көмірсутек туындыларының метаболизмі зиянкес организмінде және басқаларында негізгі үш бағытпен жүреді:

аз өнімнің түзілуі;
2) уыты аз метаболиттердің эпоксидтерге дейін тотығуы

(активациялануы);
3) организмде суда еритін заттардың тез шығуы - метаболизм процесінің бұл бағыты қосылыстар мен олардың токсикологиялық құрамына тәуелді.
Хлорорганикалық инсектицидтердің ішінде белгілі препараттардың бірі - ДДТ (дихлордифенилтрихлор-этан) 1874 жылы синтездеп алынған. Препараттың инсектицидтік құрамын 1939 жылы ең бірінші анық-таған швейцариялық химик Паул Мюллер болатын.

ДДТ препараты Ұлы Отан соғысы жылдарында безгек (малярия) ауруларына, битке

және де басқа зиянкестерге қарсы қолданылған.
Даконил - жүйелі фунгицид, астық тұқымдастар мен техни-калық дақылдардың ауруларына (тат, септориоз, фитофтороз және т.б.) қарсы қолданылады. Химиялық формуласы: 2,4,5,6 - тетрахлоризофталонитрил. Брутто формуласы: С8CI4N2. Әсер етуші заты - хлороталонил. Жапырақтарда ұзақ сақта-лады, өсімдіктің беткі қабатына толығымен тарайды және өнім сапасын жоғарылатады. Жылықандыларға улылығы аз мөлшерде болады. Жұмсалу мөлшері - 0,3-50,0 кг/га.
Спортак - ақ ұнтаққа, септориозға, теңбіл даққа қарсы қолданылады. Химиялық формуласы: N-пропил-N-2-(2,4,6-трихлорфенокси)-этилимидазол-1-карбоксамид. Брутто формуласы: С15 Н16CI3N3О2. Әсер етуші заты - прохлораз. Жылықандыларға улы. Фунгицидті әсері күшті, өсімдіктің барлық органына енеді, сақталу белсенділігі 4 немесе одан да көп аптаға созылады. Астық тұқымдастарға вегетация кезінде 1,0 л/га концентраиясымен бүркіледі.

Себебі өсімдік пен топырақта тез ыдырайды, жұмсалу шы-ғыны аз және

экономикалық тиімділігі зор. Фосфорорганикалық пестицидтер зиянкестерге қар-сы жоғары инсектицидті және акарицидті белсенді-лік көрсетеді; заттардың жүйелі әсері; препаратты аз жұмсалатын мөлшермен өңдеу және олардың зиян-кестерге тез әсер етуі; топырақта тез ыдырауымен қатар балықтарға улы екені анықталған. Олардың ішінде аз және орташа ұшқыш қосылыстары терінің сіңіріп алуына ықпал етеді.

да, препараттардың метабол-измі жылықанды жануарларға эмбриотоксикалық әсер көрсетеді. Қоршаған ортада

пестицидтердің ыдырауы физикалық және химиялық факторлардың әсерінен болады. Факторлардың ішіндегі ең маңыз-дысы пестицидтер топырақта адсорбцияланып бел-сенді биологиялық әсер етеді, ал атмосфераға була-нып, ауаға тарайды. Сонымен қатар атмосферада тез ыдырап, негізінен қарапайым қосылыстары озон қабатында тотығады, көпшілігі гидролизденеді.

оңтүстік-шығысында шегіртке зиянкестеріне қарсы фосфорорганикалық дурсбан, адонис препараттары қолданылып, өсімдік

пен топырақта 4 айға жуық сақталған.
Инсектицидтердің фосфорорганикалық класы - шектеулі жүйелі, кең спектрлі әсер етеді.
1) Актеллик, пиримифос-метил - инсектоакарицид
2) Сумитион, фенитратион, овадофос, метатион – инсектицидтер
3) Золон. Фозалон. Бензофосфат - инсектоакарицид
4) Нурел Д, Пиринекс, Дурсбан, Матадор; хлорпири-фос - фосфорорганикалық инсектиоакарицидтердің ең күшті құрамдасқан түрі, адамға келтіретін зияны өте үлкен.

сүретін зиянкестерге қарсы қолдануға болады.
6) Би-58, Рогор-С, Диметрин, Акцент,

Пилармакс, Данадим - инсектоакарицид
7) Фуфанон - Фосцебид, Карбофос, Малатион - инсектоакарицид
8) Вофатокс, Фосфамид, Паратионметил, Парашют, метилпаратион - топырақта өмір сүретін зиянкестермен күресуге қолданады.

эфирлерінен тұрады. Бұл препараттар хлороргани-калық препараттарға қарағанда өте улы, бірақ

қор-шаған ортада тұрақсыз, тез ыдырайтындықтан экологиялық көзқарас жағынан қауіпсіз. ФОИ 1930 жылдары Германияның Герхард Шрадер зертхана-сында түзілген.
Дурсбан (Дэу АҚШ, П-1) - инсектицид, әсер етуші заты - хлорпирифос. Брутто формуласы: С9Н11CI3NO5PS. Химиялық фор-муласы: О-(3,5,6,-трихлорпиридил-2)-О,)-диэтилтио-фосфат. Бұл препарат техникалық және жеміс-жидек дақылдарының вегетация кезінде инсектоакрицид ретінде сорғыш және кеміргіш зиянкестерге, кенелерге (әсіресе шегіртке зхиянкестеріне) қарсы қолданылады. Улылығы жоғары. Улылық әсерінің ұзақтығы 10-12 күн. Жұмсалу мөлшері 0,2-0,4 л/га.

Химиялық формуласы: (1RS)-цис, транс-3-(дихлорвинил) 2,2-диметилциклопропан-корбон қышқылы (1%)+(RS)-3-фенокси-1-цианбен-зилді эфир (5%) +

О-(3,5,6,-трихлорпиридил-2)-О,О-диэтилтиофосфат (50%). Әсер етуші заты ципер-метрин 5% + хлорпирифос 50%. Улылығы орташа. Препарат колорадо қоңызына, кенелерге, жапырақ ширатқыш көбелекке және күйе көбелегіне қарсы қолданылады. Жұмсалу мөлшері 0,3-1,5 л/га.