С Ө Ж

атқаратын қызметін түсіндіру
Хасенғазы Н.Ұ.
Атанбаева Г.К.
География жəне табиғатты пайдалану факультеті
Геодезия жəне

картография. 10-группа

Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Мәселен, дүниенің физикалық құрылымын құратын ең ұсақ негізі, “кірпіші”, кварк

деген аса ұсақ атомішілік бөлшек. Ал дүниенің химиялық құрылымының ең кіші негізі түрлі химиялық элементтердің атомдары. Атом өз ішкі құрылымы бар, одан да ұсақ бөлшектерге бөлінетін, сондықтан әлдеқайда ірі бөлшек екені XIX ғасырдың аяғында ашылды. Дәл осылар сияқты биологияның да негізін кұрайтын ұсақ бөлшегі бар. Ол — тірі клетка. Сол клетка тіріге тән барлық қасиеттері бар ең кіші система болып табылады. Tipi дүниенің эволюциялық дамуының ең басты негізін құратын генетикалық информацияның иесі де сол клетка.

— клетканың ішкі тіршілік жағдайларының тұрақтылығын, орнықтылығын сақтау қасиетінің —

негізі болып табылады. Бүкіл тірі дүние системасына тән бұл қасиет гомеостаз деп аталады. Гомеостазды қамтамасыз ететін зат алмасу, яғни метаболизм процесі.Зат алмасу — көп сатылы күрделі процесс. Оның атқаратын қызметі — клеткаға қоректік өнімдерді жеткізу, олардан энергия мен белоктар алу, клеткадан сыртқы ортаға өндірілген пайдалы өнімдерді, энергияны және “өнімнің зиянды қалдықтарын” шығару.Құрылымның айтарлықтай қарапайымдығына қарамастан, ядросыз клеткалар да басқа барлық клеткаларға тән міндеттерді орындауға қабілетті — зат алмасуга, түрақтылықты сақтауға т.б. қабілетті.

болады — тығыз емес, болбыр ол қабық клетканың сыртқы ортамен

әрекеттесуін, онымен зат, энергия, информация алмасуын қамтамасыз етеді. Клетка қамтамасыз ететін зат алмасу процесі — бүкіл тірі дүниенің аса маңызды қасиеті. Бұл қасиет, биологияда клеткалардың метаболизмі деп аталады.

ғалымдары Т.Шванн мен М.Шлейден болды. Бұл теория барлық өсімдіктер мен

жануарлардың организмдері құрылымы жағынан ұқсас клеткалардан тұратынын ғылыми дәлелдеді, ал бұл тірінің барлық түрлері шығу тегі мен дамуы жағынан бірлікте екенін тағы да негіздей түсті.

түрінде және көп клеткалылардың құрамында да өмір сүре алады. Клеткалардың

өмір сүру ұзақтығы түрліше. Мысалы, адамның асқазан клеткаларының кейбіреулері пайда болғаннан соң бірнеше күннен кейін өледі екен, ал нерв клеткаларының өмір сүру мерзімі адамның бүкіл өмір бойына созылады екен. Кез келген клетканың өмірі басқа клеткаларга бөлініп, жаңа клеткаларға айналу арқылы əрі қарай созылады не өлумен аяқталады. Клеткалардың мелшері де түрліше болады: мыңнан бір сантиметрден 10 см-ге дейін, бірақ бұл соңгы түрі өте сирек кездеседі екен. Клеткалар бірігіп тканьдарды (нерв, бұлшық ет т.б.) құрады, ал бірнеше тканьдардың қосылысы дене мүшелерін (жүректі, өкпені т.б.) құрады. Қайсыбір ортақ міндетті орындауга тиісті мүшелер тобы организмсистемасы деп аталады.

көмегімен ғана орындалады.

іс жүзінде меңгеруге мүмкіндік берсе, геннің ашылуы да тірі клетканың

қасиеттерін адамның өзгерте отырып, тірі организмнің тұқым қуалау механизмін басқаруға, сөйтіп қолдан будандастыру арқылы өсімдіктер мен жануарлардың жаңа түрлерін шығаруды іс жүзіне асыруға мүмкіндік берді.

кішкентай, ұзындығы 1—10 мкм.
Эукариоттар – құрамында ядросы бар организмдер.
Эукариоттарға барлық жоғары

сатыдағы жануарлар мен өсімдіктер, сондай-ақ көп жасушалы балдырлар, саңырауқұлақтар және қарапайымдар жатады.

вирустар да жатқызылып жүр. Сонымен қатар клеткасының әдетті құрылымы жоқ

кейбір клеткалы организмдер де бар екендігі ашылды. Бұлар прокариоттар деп аталатын ядросыз клеткалар. Олар ядросы бар, әбден жетілген, пайда болғанына 3 млрд. жылдай болған, эукариоттар деп аталатын клеткалардың тарихи бастамасы болып табылады. Прокариотқа, яғни әуелбастапқы ядросыз клеткалардың түрлеріне бактериялар, жасыл-көк түсті балдырлар жатады. Бұл организмдердің құрамында нуклеин қышқылдары молекулаларының талшықтары бар — олар басқа барлық клеткалардағы сияқты басқару қызметін атқарады, бірақ олар ядроның ішінде емес, клеткаішілік сұйықтықта - цитоплазмада болады.

болмайды.
2.Жануарлар жасушасында пластидтер болмайды, дайын ағзалық заттармен қоректенеді. Өсімдіктер пластидтері

арқылы ағзалық зат түзеді.
3.Қалың, тығыз, жасунықты (целлюлозалы) қабықша тек өсімдік жасушасында болады. Ол өсімдіктің пішінін өзгертуге кедергі жасайды. Жануарлар жасушасындағы жарғақша (қабықша) өте жұқа цитоплазма қабатының тығыздалуынан пайда болған. Сондықтан жануарлар пішінін өзгертіп, қозғалады.
4.Ірі вакуольдер (латынша «уасиш» - қуыс) өсімдіктерде болады, ал жануарлардың тек бір жасушалы қарапайым түрлерінде (асқорыту, жиырылғыш вакуольдер) ғана болады.

АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ

Өсімдік жасушасы

Жануар жасушасы

Клетканы тек құрылымдық жағынан ғана талдау тірінің мәні жайлы толық

түсінік бере алмайды. Тұқым қуалаудың гендік механизмі жер бетінде тіршіліктің сабактастық байланысын қамтамасыз етуші екен. Сондықтан құрылымдық талдауды тіршіліктің шығуы мен дамуын диалектикалық тұрғыдан түсіндіру арқылы толықтыру қажет.