Талап қою ісін жүргізу

дауды жауап берушiмен бiрге қарап, шешу, бұзылған субъективтi құқықты немесе

заңмен қорғалатын мүдденi қорғау туралы сот-қа тiнiш бiлдiруi. Талап қоюдың мазмұны мүдделi адамның сотқа берген арызында жазылады.Сонымен бiрге талап қою бұзылған немесе бұзуға қастандық жасалған жағдайларда, яғни материалды-құқықтық дау туындаған жағдайларда субъективтi құқықтарды қорғаудың тəсiлi мен құралы болып табылады. Сондай-ақ бұл азаматтық iстердi қорғау тəсiлi. Ұсынылған талап қою арызының негiзiнде жатқан құқық туралы даудың нысаны алуан түрлi болуы мүмкiн: жауап берушiнiң талап етушi құқығын иеленуi немесе жоққа шығаруы, талап етушiмен құқықтық қарым-қатынасының барын жоққа шығару, жауап берушiнiң мiндеттерiн орындамауы немесе оларды орындамауға жатпайтындығы жəне басқалары.

ажырата бiлген дұрыс: мазмұны,тақырыбы мен негiзi (талап қоюдың элементтерi).Талап қоюдың

мазмұны – соттың бұзылған немесе жоққа шығарылған құқығын қорғау үшiн сотқа жүгiнген талап етушiнiң өтiнiшiмен жасайтын iс-əрекеттер. Талап қоюдың мазмұнын талап етушi заңда қарастырылған сот қорғауы түрлерiне қарай анықтайды. (ҚР АК 9-бап).Осыған орай талап етушi соттан мыналарды өтiнуi мүмкiн:
а) мiндеттердi шын мəнiнде орындауды меншiктеу туралы (мысалы, шығындарды өтеу, нақты ақшалай соманы төлеу, нақты бiр мүлiктi беру)немесе қандай да бiр iс-əрекеттен бас тарту (мысалы, дау туғызатын немесе көршiнiң жер телiмiн ластайтын iс-əрекеттерден);
б) қандай да бiр құқықтық қарым-қатынастың, субъективтi құқықтың немесе мiндеттердiң барын немесе керiсiнше жоғын тану туралы;
в) талап етушiнiң жауап берушiмен құқықтық қарым-қатынастарын өзгерту немесе тоқтату туралы немесе теорияда айтылатындай құқықтық қарым-қатынастардың пайда болуын тоқтату немесе өзгерту.

қорғауына жататын субъективтi құқығы (нақты талаптары)
Талап қоюдың тақырыптарына мыналар жатуы

мүмкiн:
– заңмен қорғалатын мүдде, сондай-ақ тұтастай алғанда құқықтық қарым-қатынас;
– жұмысқа қайта алу, осы мекемедегi белгiлi бiр жұмысты орындау құқығы туралы талап қою;
– жауап берушiден ақша сомасын меншiктеу туралы талап қоюда жауап берушiнiң осы соманы төлеудегi талап етушiнiң материалды-субъективтi құқығы (талап ету құқығы) жəне жауап берушiнiң ақшаны төлеу мiндетi;
– жауап берушiнiң оның үй-жайын босату жөнiндегi талап етушiнiң субъективтi құқығы жəне осыған сəйкес осы үй-жайды босатудағы жауап берушiнiң мiндетi;
– талап етушiнiң қандай да бiр затқа жеке меншiк құқығы;
– тұрғын үй жалы бойынша құқықтық қарым-қатынас (белгiлi бiр ғимаратты жалдау);
– ғылым, əдебиет немесе өнер жəне т.б шығармаларына авторлық құқық.

жiктеу, оның негiзiне iс жүргiзушiлiк-құқықтық белгiлер жатады;
б) материалды-құқықтық белгiлерге негiзделген

материалды-құқықтық
жiктеу.
Iс жүргiзушiлiк-құқықтық жiктеу талап қоюдың мазмұны бойынша, яғни талап етушi талап еткен сот қорғау түрiне байланысты құрылған. Оның негiзiне сот қорғауының түрi жатады. Ол заң бойынша сот қорғауының барлық мүмкiндiктерiн қамтиды, ескiрген сипатқа ие, сондықтан да азаматтық iс жүргiзу құқығы теориясында негiзгi маңызы бар. Осы жiктеу бойынша талап қою арыздары үшке бөлiнедi: а) тану туралы талап қоюлар; б) меншiктеу тiралы талап қоюлар; в) құқықтық қарым- қатынастарды өзгерту немесе тоқтату бойынша талап қоюлар (өзгертiлген талап қоюлар).

бұзушылықты болдырмас үшiн олардың барын немесе мазмұнын жоққа шығару салдарынан

туындаған құқықтар мен мiндеттердiң белгiсiздiгiн анықтау жатуы мүмкiн.

Меншiктеу туралы талап қоюлар.Сот тəжiрибесiнде бұл талап қоюдың барынша кеңiнен тараған түрi. Талап етушi меншiктеу туралы талап қою арқылы соттан жауап берушiнi белгiлi бiр iс-əрекеттердi iстеуге немесе iс-əрекеттi жасаудан бас тартуға мiндеттеудi талап етедi.

Өзгертiлген талап қоюлар. Өзгертiлгендер деп жауап берушiмен болған құқықтық қарым-қатынасты өзгерту немесе тоқтатуға бағытталған талап қоюларды айтады.

талап етушiнiң заң бойынша сот шешiмiнсiз жүзеге асырылуы мүмкiн емес

құқықтық қарым-қатынастарды өзгерту мен тоқтату құқығын қорғайды. Бұл ретте екi жағдай болуы мүмкiн:
1) құқықтық қарым-қатынастарды тек сот қана згертiп, тоқтата алады (некенi бұзу, ата-ана құқығынан айыру жəне т.б.)
2)сотқа жүгiну қажеттiгi тараптардың бiрiнiң құқықтық қарым-қатынасты өзгерту немесе тоқтатуға келiспеуiнен болады (сату-сатып алу келiсiмшартын бұзу, жалпы меншiктi блу жəне басқалары).

процесстің талабы// Заң және Заман.-№4,2000.
3.Жұмабекова Г.Талап қою арқылы істі қозғау

// Заң.-2005.№12.-18-19-бб
4.Қ.Р. Азаматтық процестік кодексі 2015
31 қазан № 377-v ҚРЗ // 148-154 баптар