Тақырыбы: Д әм және иіс сезу теориялары С.Д.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ

және иіс сезу теориялары

С.Д.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ
КАЗАХСКИЙ

НАЦИОНАЛЬНЫЙ МЕДИЦИНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ С.Д.АСФЕНДИЯРОВА

Орындаған: Қалдыбай Жұлдызай
Курс: Стом.13-002-01

Дәм және иіс сезу талдағыштары бөліміне сипаттама
б)

Дәм және иіс сезу теориялары,бейімделушілігі

Қорытынды

Жоспар

1

2

3

заттың иісін қабылдау. Иісті қабылдайтын иіс сезу жасушалары мен рецепторлар мұрын қуысының сілемейлі қабықшасының

жоғарғы жағында орналасады. Рецептор жасушалары шеткі қысқа өсінділер (15-20 мкм) мен ұзын орталық өсінділерден тұрады. Жасушаның денесі сілемейлі қабықшаға тереңірек еніп жатады. Иіс сезу жасушаларының шеткі өсінділерінің ұшы кеңейіп, жуандап, онда 10-12 үшкір түктер орналасады. Бұл түктер иісті заттардың молекулаларымен өзара әрекеттеседі. Иіс сезу мүшесінің рецепторлары тек газ тәрізді заттарға ғана тітіркенеді.

Иіс сезу анализаторы иіс сезу рецепторларының жиынтығынан, иіс сезу жүйкесінен және иіс сезу орталығынан құралады. Тағамның сапасын айыру, ауадағы зиянды газдардан сақтану үшін иіс сезудің маңызы зор.

тілдің ұшында, артқы бөлігінде, жиегінде, жұмсақ таңдайда, жұтқыншақтың артқы жағында

орналасады. Дәм сезу рецепторлары тағамның химиялық құрамын жақсы сезеді. Әсіресе тәтті, ащы, тұзды, қышқылдың әсерін сезеді. Тілдің сілемейлі қабықшасында дәм сезу емізікшелері мен бүртіктері болады. Тамақ заттары дәм сезу жасушаларының түтікшелерін тітіркендіреді. Қозу дәм сезу рецепторларынан тілге келетін жүйке талшығы арқылы сопақша миға, одан ортаңғы мидағы көру төмпешіктері мен ми қыртысына беріледі. Тілде сезімтал рецепторлар біркелкі орналаспайды. Мысалы, тілдің ұшы тәттіні, артқы бөлігі ащыны, жиегі қышқылды, ұшы мен жиегі тұздыны сезеді.

қызметі арқылы ауыз қуысына түскен қоректің сапасы, сипаты анықталады. Бұл

талдағыштың қабылдаушы бөлігі тіл бүртіктерінде, жұмсақ таңдайда, жұтқыншақтың артқы бетінде, бадамшада және көмекей қақпашығында орналасады. Тіл бүртіктері шатырша, жапырақша және орлы болып болінеді. Осы бүртіктер ішінде эпителиальды құрылым – дәм жуашыгы, орналасады. Дәм жуашығы сопақша пішінді, жуа төрізді болып келеді. Ол бүйірлі, үршық пішіндес дәм жасушаларынан және цилиндр пішінді сүйеніш жасушалардан тұрады да, тілдің көп қабатты эпителийі бойында орналасады. Дәм жасушаларының ұшында майда түктер (кірпікшелер) болады. Дәм жуашығы кілегей қабық беткейінде дәм саңлауы деп аталатын кішкентай тесікпен ашылады.

зат аз уакыт әсер еткен жағдайда да пайда болып,бірнеше секундқа

созылатын ,шайқалу тербелісі 10 мВ монофазалық теріс толқыннан тұрады.Кейде баяу толқындардың үстіне көптеген қабылдағыштардан шығатын лайықты серпініс шоқтары қабаттасады.Жеке қабылдағыштардың серпініс жиілігі тітіркендіргіштердің сапасына және қарқынына сәйкес өзгереді.
Ауа неғұрлым таза болса ,иіс талдағыштары сезімталдығы соғұрлым жоғары болады.Иіс сезу мүшелерінде қозу тудыратын заттың ең аз мөлшерін оның табалдырығы деп атаймыз.

иісі оның құрамындаңғы бөлшшектердің мөлшері,пішіні және көлемімен анықталады.
Иіс жүйесі жеке

зат қабылдауға арналған әралуан түрлі қабылдағыштардан тұрады.Көптеген зерттеулерде иіс буылтығында пайда болатын электрлік жауаптың көрсеткіштері оған әсер етуші иісті заттардың қасиеттеріне тәуелді екендігі көрсетілді.Бірнеше иістердің әсерінен оның қозған және тежелген жерлерінің кеңістіктік өрнегі өзгереді.Иіс талдағышының ерекшелігі оның сезгіш талшықтары алмаспайды,яғни мидың қарсы сыңарыына ауыспайды.

орналасқан. Иіс рецепторларының ауданы шамамен 5-8 см 2 иіс эпителиэның қалыңдығы 100-150

мкм.
Иіс кірпікшілері арнайы бездер дүзестін сұйықтыққа малынып тұрады. Адамдар иіс рецепторларының жалпы саны 10 нан 20 мл. дейін жетеді. Иіс тітіркендіргіші ұзақ әсер еткенде оған иіс талдағышының бейімделетіндігін бақылауға болады. Иіс сезу мүшелерінде қозу тудыратын иісті иіс табалдырығы деп санайды. Иіс талдағышының сезіммталдығы өте жоғары. Иісті заттың бір моллекуласы бір рецепторларды қоздырады. Ал, бірнеше рецепторлардағы қозу түйсік туғызады. Адам бірнеше мың иісті ажырата алады. Ондай қабілет 3-6 есе артық болады. Иіс сезудегі сезімталдықтыңтөмендеуі ажырату табалдырығының өсуі гипосмия жойылуы аносмия иісті теріс түйсінуі паросимя деп аталады.Сонымен бірге белгілі бір иіс тітіркендіргіштері болмаған жағдайда жалған түйсік-иллюзия мен галюцинация пайда болуы мүмкін.

сезу жиынтығынан ● Иіс сезу орталығынан
Дәм сезу рецепторы орналасады → тілдің

ұшында → артқы бөлігінде → жиегінде → жұмсақ таңдайда → жұтқыншақтың артқы жағында

Маңызды деректер
Иіс дегеніміз – жай ғана біздің айналамыздағы

жүзіп жүрген молекулалар.
Мұрын қуысының артқы жағында иіс сезу жасушалары деп аталатын арнайы рецепторлар бар.
Иіс сезу жүйкесі мидың екі түрлі бөлігіне жалғанған.
Маңдай бөлігі иісті сезсе, лимбикалық жүйе иісті белгілі бір естелікпен байланыстырады.

иісімен бірге қабылдағанда дәм сезімі пайда болады. Дәм сезу рецепторлары

суда еріген заттың дәмін сезіп қабылдай алады. Сілекеймен немесе дәм сезу сұйықтығымен араласпаған құрғақ тамақтың дәмі сезілмейді. Дәм сезу рецепторлары тілде орналасқан, бұл тіл бүртіктері. Дәмді тілдің әр түрлі бөліктері әр түрлі сезеді. Тіл ұшы — төтті нөрсеге, орталык-арткы бөлігі — ащы, алдыңғы және бүйір бөліктері тұзды нөрсеге сезімтал. Қышқыл дәмді тілдің бүйір шеті сезеді. Тілдің өр түрлі бөліктерінде орналаскан рецепторлардан жүйке талшыктары қозуды мидың белгілі бір бөлігіне өткізеді. Тамақ ішкенде тілдің барлық рецепторлары жұмыс істейді.

сезбей калған кезде тамақ дәмі өзгереді Иіс сезу мүшесі адам үшін

маңызды рөл атқарады. Ол тұрмыстық газдың шығып жатқанын, ашып кеткен тамақ туралы хабар береді. Мұрын қуысының үстіңгі мүрын қалқанында иіс сезу мүшесі орналасқан. Бұл — пішіні түйреуіш тәрізді және кірпікшелері бар иіс сезу рецепторларының шоғыры. Осы кірпікшелер хош иісті заттардың молекулаларын газ тәрізді күйінде қабылдайды. Иіс сезу рецепторлары өте сезімтал.

иісті заттарға тез арада толық бейімделеді,яғни оларға иіс түйсігі жойылады.Бірқатар

заттарға талдағыштар баяу және ішінара ғана бейімделеді.Кейбір жағдайларда бұл тек бір затқа емес,бірнеше ұқсас әртекті иістерге де байқалады.Ол иісті заттардың мөлшеріне және иіс сезу жолдарынан өтетін ауа толқынының жылдамдығына тәелді келеді.

сезімталдығы төмендейді.Талдағыштар бәріне де тәтті және тұзды тітіркендіргіштерге тез бейімделеді.Бірнеше

тітіркендіргіш қатар немесе бірінен соң бірі әсер еткенде қарама-қарсы дәм түйсігі туады не олар аралас сезіледі.Бұл айқас бейімделу деп аталады.Тұздыға бейімделу тәттіге ,ал тәттіге бейімделу қышқыл мен ащыға сезімталдық артады.Бірнеше дәмді заттарды араластырғанда ,қоспа құрамына кіретін заттардың дәмінен басқа жаңа түйсік пайда болады.

зор.Адам бірнеше мың әртүрлі заттардың иісін ажырата алады. Иіс сезудегі

сезімталдықтың төмендеуі,ажырату табалдырығының өсуі-гипосмия,жойылуы-аносмия,иісті теріс түйсіну-паросмия деп аталады.Сонымен бірге белгілі бір иісті тітіркендіргіштері болмаған жағдайда да жалған түйсік-иллюзия мен галюцинация пайда болуы мүмкін.
Эволюция даму кезінде дәм сезу тағамды талғау немесе қабыл алмау тетігі ретінде қалыптасты.Табиғи жағдайда дәм сезу түйсігі тағаммен қатар іс иіс сезу,тактилді және жылулық түйсіктермен қоса жүреді.Жас ұлғайған сайын ажырату сезімталдығын төмендетеді.Оның жойылуы –агевзия,кемуі-гипогевзия,ал қалыптан тысқа әуес болушылық-парагевзия деп аталады.

Х.Н.Сәтпаева „Адам физиологиясы 326-375 беттер
Т.Несіпбаев . Адам және

жануарлар физиологиясы.Алматы.Ғылым.628-662б.

1

2

3

Ткаченко Б.И. Основы физиологи человека, СП, 1994г.

www.www.wikipedia.ru
ia.ru

4