Тақырып 3. Тұтынушылар әрекетінің теориясы

экономикалық агент (индивид, жеке фирма, мемлекеттік кәсіпорын). Әдетте экономистер өздігінен

шешім қабылдайтын тұтынушыны жеке индивид немесе ұйым ретінде емес жанұя (үй шаруашылығы) ретінде қарастырады.

Микроэкономикалық теорияда тауарлар мен қызметтерге әрдайым сұраныс білдіруші – ол тұтынушы.

факторларының бірі.
Тұтынушының талғамы

кез келген объектісін айтамыз.
Әдетте, ереже бойынша игіліктер белгілі бір

жиынтықпен тұтынылады.

Игіліктер жиынтығы дегеніміз – белгілі бір уақыт мезетінде белгілі бір мөлшерде тұтынылатын нақты игіліктер түрінің жиынтығы.

– пайдалылық, баға, табыс – тұтынушы тәртібі теориясының негізін құрайды.

экономисі және математигі Герман Госсен 1854 жылы ашқан.
Бірақ сол

уақытта бұл теорияға ешкім көңіл аудармады.
Содан кейін 1878 жылы ғана бұл ғалым өлгеннен кейін оның «Адамдық қарым-қатынас заңдарының дамуы» атты еңбегінің бір данасы табылып 1889 жылы және 1927 жылы қайта өңделіп жарыққа шығады.
Г. Госсеннің бұл еңбегінің нәтижелері негізінде австриялық мектептің экономистері ғылымға Госсеннің бірінші және екінші заңдары деген ұғымдарды енгізді.
Госсеннің бірінші заңы: игіліктің тұтыну мөлшерінің саны өскен сайын оның әрбір қосымша пайдалылығының төмендей беруі. Австриялық экономистердің өз жұмыстарының нәтижесінде Госсеннің бірінші заңы шекті пайдалылықтың төмендеу заңы деген атқа ие болды.
Госсеннің екінші заңы оның мәні мынада: барлық тұтынылатын игіліктердің шекті пайдалылықтары тең болған жағдайда тұтынушы берілген жиынтық игілікті тұтынудан максимум пайдалылықты алады.

ақшалай табысының әрбір бірлігінің (доллар, марка, фунт и т.б.) шекті

пайдалылығының бірдей дәрежеде көрінуі.
Пайдалылық функциясы – игіліктің көлемінің өсуіне байланысты оның шекті пайдалылығының төмендеуін көрсететін функция: MU = d(TU)/dQ

Австриялық мектептің өкілдері К. Менгер, Е. Бем-Баверк, Ф. Визер белгілі бір игіліктің әр қосымша тұтынылу мөлшерінің пайдалылығы үшін келесідей заңдылықты айқындады

бар екенін анықтады.
«Адамға ең қажетті игілік – судың құны неге

арзан, ал адамға қажеті шамалы – алмаздың құны неге қымбат?»
Судың жалпы пайдалылығы жоғары, ал шекті пайдалылығы – төмен; ал алмаздікі – керісінше, оның жалпы пайдалылығы төмен, ал шекті пайдалылығы – жоғары.
Ал бұл жерде осы игіліктердің бағалары жалпы пайдалылықпен анықталмайды, шекті пайдалылықпен анықталады.

өлшемді іздеумен айналысты.
Пайдалылықты көбінде ақшалай бағалауды пайдаланды.
Ординалистер
Ординалистер салыстырмалы,

товарлар комбинациясын таңдауды ұсынды.
Ол үшін талғаусыздық қисығын, талғаусыздық картасын, айырбастаудың шекті нормасын, бюджет сызығын пайдалануды ұсынды.

теориясы мынадай тұжырымдарға негізделеді:
тұтынушының ақшалай табысы әрқашанда шектеулі;
бағалар

тұтынылатын игіліктердің көлеміне байланысты емес;
барлық тұтынушылар өздері тұтынатын барлық өнімдерінің шекті пайдалылығын жақсы түсінеді;
тұтынушылар өздерінің жалпы пайдалылықтарын максималдауға ұмтылады.

Тұтынушы таңдауының теориясы келесі қағидаларға (постулаттар) сүйенеді:

Тұтыну түрлерінің алуан түрлілігі. Әрбір тұтынушы көптеген жекелеген игіліктердің түрлерін тұтынуды қалайды.
Тойымсыздық. Тұтынушы кез-келген тауар мен қызметтің үлкен көлемін тұтынуға ұмтылады. Барлық экономикалық игіліктердің шекті пайдалылығы әрқашанда оң мәнге ие.
Транзитивтілік. Тұтынушы таңдауының теориясы тұтынушы талғамдарының белгілі бір үйлесімділігіне негізделеді.
Субституция. Тұтынушы А игілігінің белгілі бір мөлшерін тұтынудан бас тартады, егер оған А игілігінің орнын басатын – субститут В игілігі көбірек ұсынылса.
Шекті пайдалылықтың төмендеу принципі. Кез-келген игіліктің шекті пайдалылығы оның тұтынылу мөлшеріне тікелей байланысты.

игіліктің әртүрлі комбинациялар жиынтығын көрсететін қисық.
ал екі экономикалық игіліктің

кеңістігінде жатқан бірнеше талғамсыздық қисықтары – талғамсыздық қисықтарының картасы деп аталады.
талғамсыздық қисықтарының картасы тұтынушының ұнамдылықтарын көрсетеді және оның әртүрлі игіліктердің кез-келген екі комбинациясына қатынасын анықтауға мүмкіндік береді

бұл қисықтың авторы, ағылшын экономисі Фрэнсис Исидор Эджуорт (1845-1926)

қисығын жүргізуге болады;
талғамсыздық қисықтары ешқашан қиылыспайды, егер олар бір бірімен

қиылысатын болса, онда сол нүктеде қиылысқан екі қисық бірдей пайдалылықты көрсетеді, сондықтанда бұл біздің анықтамамызға қайшы болып келеді;
талғамсыздық қисықтарында орналасқан тауар жиынтықтары неғұрлым координат басынан жоғары орналасса, онда ол соғұрлым көп ұнамдылық немесе пайдалылық әкеледі;
талғамсыздық қисықтары теріс бағытты болып келеді. Бұл қисықтардың бойымен жылжи отырып біз бір игіліктің мөлшерінен оны екіншісіне ауыстыра отырып бас тартамыз, олардың жалпы пайдалылықтары өзгермейді;
талғамсыздық қисықтары дөңес болып келеді.

екі маңызды ұғым: тауарлардың бағасы мен тұтынушылардың табыстары есепке алынбайды;

тек бір игіліктің екіншісіне алмастырылу мүмкіндіктерін ғана көрсетеді;
бірақ бұл қисықтар тұтынушының қандай нақты тауарлар жиынтығы аса тиімді деп санайтынын көрсетпейді;
бұл ақпаратты бізге бюджет шектеулілігі (бағалар мен шығындар сызығы) анықтайды.

Бюджет сызығы

Бюджет шектеулілігі дегеніміз – бұл тұтынушының дәл қазіргі уақытта берілген табыс деңгейінде және белгілі бір бағамен сатып ала алатын игіліктерінің барлық нұсқаларының жиынтығы.
бюджет шектеулілігі қолда бар нақты ақшаға қанша тұтыну тауарларын сатып алуға болатындығын және жалпы жұмсалатын шығынның табысқа тең болу керектігін көрсетеді.
тұтынушының табысы азайса бюджет сызығы параллельді түрде солға, ал табыс көбейсе сызық параллельді түрде оңға жылжиды.
Бюджет сызығы дегеніміз – бұл берілген табыс мөлшерінің игіліктер жиынтығын толық сатып алу кезіндегі сол игіліктер жиынын көрсететін нүктелерді қосатын түзу сызық.

Px- X тауарының бағасы,

Py – У тауарының бағасы болса, онда X және Y тауарлары сатып алынған игіліктер санын құрайды, онда бюджет шектеулілігінің теңдеуін мынадай формуламен жазуға болады:
I = Px X + PY Y немесе Y = I/Py – Px /Py  X
мұндағы – Px/Py – бюджет сызығының бұрыштық коэффициенті, бұл сызықтың абсцисса осіне көлбеулігін өлшейді.
X = 0 болғанда, У = I/Py , яғни тұтынушының барлық табысы У игілігіне жұмсалады. Оның мөлшерін табысты осы игіліктің бағасына бөлу арқылы есептейміз. Y = 0 болғанда, X = I/Px, яғни біз тұтынушы сатып алатын Х игілігінің мөлшерінің анықтаймыз

тұтынушының тепе-теңдік жағдайы (оптимумы) деп атаймыз.
Бұл нүктеде тұтынушы өзінің

қажеттілігін толық қанағаттандырады.

Тұтынушының тепе-теңдігі

Тұтынушының тепе-теңдігі дегеніміз – бұл тұтынушы өзінің жалпы пайдалылығын және әл-ауқаттылығын максималдай алатын нүктесі немесе шектеулі табысын толық жұмсаудан алатын қанағаттанушылық деңгейі.