Қылмыстық құқық бұзушылық субъектісі

дұрыс еместіктің түсінігі және көрсеткіштері.
3. Жас шамасы қылмыстық құқық

бұзушылық субъектісінің белгісі ретінде.
4. Қылмыстық құқық бұзушылық арнайы субъектісі.


Сабақ мақсаты:
Қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің түсінігі мен белгілерін зерттеу, қылмыстық жауаптылық үшін маңыздылығын анықтау.

заңнамамен тиым салынған қоғамға қауіпті іс- әрекетті (әрекет немесе әрекетсіздікті)

жасаған және оны жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа қабілетті адам.

бұзушылық жасаған уақытта он алты жасқа толған есi дұрыс жеке

тұлға қылмыстық жауаптылыққа жатады.

Қылмыстық құқық бұзушылық
субъектісінің белгілері:
1. Жеке тұлға болуы тиіс.
2. Заңда көрсетілген жасқа толуы тиіс.
3. Есі дұрыс болуы тиіс.

Шетелдік азаматтар.
3. Азаматтығы жоқ адамдар.

Қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаған адамдар шығу

тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, сенiміне, қоғамдық бiрлестiктерге қатыстылығына, тұрғылықты жерiне немесе өзге де кез келген мән-жайларға қарамастан заң алдында тең.
(ҚР Қылмыстық кодексінің 15 бабы 4 бөлігі)

(заңды тұлғалар, жан-жануарлар қылмыстық құқық бұзушылық субъектісі болып танылмайды).

бөлігіне сәйкес қылмыстық құқық бұзушылық жасаған уақытта он алты жасқа

толған есi дұрыс жеке тұлға қылмыстық жауаптылыққа жатады.
Қылмыстық жауаптылыққа 14 жастан бастап тартылатын қылмыстардың шектелген тізімі:
адам өлтiргенi (99-бап), - денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiру (106-бап), - ауырлататын мән-жайлар кезiнде денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтiр (107-баптың екiншi бөлiгі), - зорлау (120-бап), - сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерi (121-бап), - адам ұрлау (125-бап), - халықаралық қорғауды пайдаланатын тұлғаларға немесе ұйымдарға шабуыл жасау (173-бап), - әлеуметтiк, ұлттық, рулық, нәсiлдiк, тектік-топтық немесе дiни алауыздықты қоздыру (174-бап), ҚР Тұңғыш Президентінің – Елбасының өміріне қолсұғушылық (177-бап), - ҚР Президентінің өміріне қолсұғушылық (178-бап), - диверсия (184-бап), - ұрлық (188-баптың 2, 3, 4 бөліктері), тонау (191-баптың 2, 3, 4 бөліктері), - қарақшылық (192-бап), - қорқытып алушылық (194-баптың 2, 3, 4 бөліктері), ауырлататын мән-жайлар кезiнде автомобильдi немесе өзге де көлiк құралын жымқыру мақсатынсыз заңсыз иеленіп алу (200-баптың 2, 3, 4 бөлiктерi), ауырлататын мән-жайлар кезiнде бөтеннің мүлкін қасақана жойғаны немесе бүлдiру (202-баптың 2 және 3 бөлiктерi), терроризм актісі (255-бап), терроризмді насихаттағаны немесе терроризм актісін жасауға жария түрде шақыру (256-бап), террористік топ құру, оған басшылық ету және оның әрекетіне қатысқаны (257-баптың 1 және 2 бөліктері), террористік немесе экстремистік әрекетті қаржыландыру және терроризмге не экстремизмге өзге де дем берушілік (258-бап), адамды кепiлге алу (261-бап), ғимараттарға, құрылыстарға, қатынас және байланыс құралдарына шабуыл жасау немесе оларды басып алу (269-бап), терроризм актiсi туралы көрiнеу жалған хабарлау (273-бап), қаруды, оқ-дәрiлердi, жарылғыш заттар мен жарылыс құрылғыларын жымқыру не қорқытып алу (291-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде бұзақылық жасау (293-баптың 2 және 3 бөлiктері), тағылық (294-бап), есiрткi, психотроптық заттарды, сол тектестерді жымқыру не қорқытып алу (298-бап), ауырлататын мән-жайлар кезiнде өлгендердiң мәйiттерiн және олар жерленген жерлердi қорлау (314-баптың екiншi бөлiгi) және көлiк құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа келтіру (350-бап) .

қылмыстық құқық бұзушылық жасаған уақытта он алты жасқа толған есi

дұрыс жеке тұлға қылмыстық жауаптылыққа жатады.

ҚР Қылмыстық кодексінде көзделген қоғамға
қауiптi іс-әрекеттi жасаған уақытта есi дұрыс
емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық
ауруы, психикасының уақытша бұзылуы,
ақыл-есінің кемдігі немесе психикасының өзге
де дертке ұшырауы салдарынан өзінің
әрекеттерiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi
сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғына алмаған
немесе оларға ие бола алмаған адам қылмыстық
жауаптылыққа жатпайды. (ҚР ҚК 16 бабы 1 бөлігі).

Психологиялық (заңды). Медициналық критерий адамның бойында келесі аурулардың біреуінің болуын білдіреді: 1.

Созылмалы психикалық ауруы (шизофрения, эпилепсия, прогрессивті сал ауруы, маниакалды-депрессивті психоз, ми мерезі және т.б.). 2. Психикасының уақытша бұзылуы (патологиялық мастық, патологиялық аффект, реактивті жай-күй, алкогольды психоз). 3. Ақыл-есінің кемдігі (олигофрения) (дебил, имбецил, идиотия). 4. Психикасының өзге де дертке ұшырауы (психиканың бұзылуына соғатын психопатияның түрлі нысандары, инфекциялық аурулар және т.б.)

негіздің болуы жеткіліксіз, міндетті түрде заңды негіз де орын алуы

тиіс.

түсінбеуі тиіс (интеллектуалдық белгі); 2. немесе оларды басқара алмауы тиіс (еріктілік

белгісі). ... өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің әрекеттерiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғына алмаған немесе оларға ие бола алмаған адам қылмыстық жауаптылыққа жатпайды. (ҚР ҚК 16 бабы 1 бөлігі)

(әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн толық көлемде ұғына

алмаған не оларға ие бола алмаған есi дұрыс адам қылмыстық жауаптылыққа жатады. (ҚР ҚК 16 бабы 1 бөлігі). Есiнiң дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психиканың бұзылуын сот жаза тағайындау кезiнде жеңiлдететін мән-жай ретiнде есепке алады және ол осы Кодексте көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшiн негiз бола алады. (ҚР ҚК 16 бабы 2 бөлігі).

азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар (ҚР ҚК 15 бабы 1 бөлігі)
Есі

дұрыс адам қылмыстық құқық бұзушылық жас ағана уақытта өз ісіне есеп бере алатын және оны басқара алатын адам

Заңда көрсетілген қылмыстық жауаптылық жасына толған адам – 16 жас (кейбір қылмыстар үшін – 14 жас (ҚР ҚК 15 бабы 2 бөлігі)

Жалпы субъектінің белгілерімен (жасы, есі дұрыстығы) қатар, ҚР ҚК Ерекше бөлігі нормаларымен қарастырылған қосымша белгілерді қажет ететін адам

еместіктің негіздері

(ҚР ҚК 16 бабы 1 бөлігі) Есі дұрыстық іс-әрекеттің бағыты мен мақсаттылығының, кінәнің және әрекет үшін жауаптылықтың психофизиологиялық негізін құрайды.

Заңды (психологиялық)

Медициналық (биологиялық)

Заңды және медициналық негіздердің жиынтығы ғана адамды есі дұрыс емес деп тануға мүмкіндік береді

Адамның өз іс-әрекетінің фактілі сипатын және қоғамға қауіптілігін түсінбеуі (интеллектуалдық кезең)

Адамның өз іс-әрекеттерін басқара алмауы (еріктілік кезең)

Созылмалы психикалық ауруы (шизофрения, эпилепсия, маниакалды-депрессивті психоз, ми мерезі және т.б.)

Психикасының уақытша бұзылуы (патологиялық мастық, патологиялық аффект, реактивті жай-күй, алкогольды психоз)

Ақыл-есінің кемдігі (олигофрения)
(дебил, имбецил, идиотия)

Психикасының өзге де дертке ұшырауы (психопатия, невроз және т.б.)

Арнайы субъект Жалпы субъектінің белгілерімен (жасы, есі дұрыстығы) қатар, ҚР ҚК Ерекше бөлігі нормаларымен қарастырылған қосымша белгілерді қажет ететін адам Топтастыру негіздері:

1 Мемлекетік-құқықтық жағдайы бойынша (ҚР ҚК 175 бабы – Мемлекетке опасыздық жасау; ҚР ҚК 176 бабы – Тыңшылық)

2 Демографиялық белгілері бойынша (жынысы – ҚР ҚК 120 бабы – зорлау; жасы – ҚР ҚК 132 бабы - Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға тарту).

3 Отбасылық-туыстық қатынастар бойынша (ата-аналар немесе олардың орнындағы адамдар, балалары – ҚР ҚК 139-142 баптар)

4 Лауазымына қарай (ҚР ҚК 361-366 бапт ары)

5 Арнайы мемлекеттік жүйелерде қызмет ететін адамдар (прокурор, сот, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам – ҚР ҚК 412-418 баптары)

6 Әскери қызметке қатыстылығы бойынша (ҚР ҚК 18 тарауы)

7 Кәсіби міндеттеріне қарай (дәрігер, өзге де медициналық және фармацевтика саласының қызметкерлері – ҚР ҚК 12 тарауы)

бабы;

әуе кемесінің командирі – ҚР ҚК 360 бабы)

12 Адамның жәбірленушіге қатысты ерекше қарым-қатынасы (жаңа туған сәбидің анасы – ҚР ҚК 100 бабы; материалдық немесе өзгедей тәуелділіктегі адам – ҚР ҚК 116, 135 баптары)

10 Мемлекетке қатысты азаматтардың міндеттілігіне қарай (куә, жәбірленуші, сарапшы, аудармашы – ҚР ҚК 420, 421 баптары)

9 Атқаратын жұмысының сипатына қарай (мемлекеттік құпия сеніп тапсырылған адам – ҚР ҚК 186 бабы; сайлау комиссиясының мүшесі – ҚР ҚК 151 бабы)

13 Өзге де мән-жайлар бойынша (көлік құралын жүргізуші адам – ҚР ҚК 345 бабы және т.б.)

11 Қылмыстық құқық бұзушылық жасаумен байланысты адамның ерекше жағдайы (бас бостандығынан айыру мекемесіндегі адам, қамаққа алынған немесе күзеттегі адам – ҚР ҚК 426-428 баптары).

кодексу Республики Казахстан. Общая часть (Том 2) /Под

ред. А.К. Даулбаева ­ Алматы : Жеті жарғы, 2015. ­ 1120 с. ­ ISBN 978­601­288­096­0. 3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсіндірме. Жалпы және Ерекше бөліктер /А.Н. Ағыбаев. – Алматы: «Жеті Жарғы», 2015. – 768 б. ISBN 978­601­288­095­3. 4. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі «Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды қоғамға қарсы іс- әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот практикасы туралы» N 6 нормативтік қаулысы.