20 ғасыр кеңестік мәдениет контексіндегі мар кстік философия және посткеңестік

тарихы және әлеуметтік – саяси пәндер кафедрасының аға оқытушы: Нұрмаханова

Н.Ж

мәдениет контексіндегі марсктік философия және посткеңестік философиятуралы толық мағлұматтар мен

деректерді сараптауға қабілетті

Кеңестік марксистік философия мен посткеңестік философияның ара-қатынасы, сипаты, ерекшелігі.
Кеңестік философтар және олардың көзқарастары, тұжырымдары.
Посткеңестік шеңберіндегі философиялық ойлар.

ЖОСПАРЫ:

Посткеңестік кезеңдегі қазақ философиясына сипаттама беріңіз.
№ 3мәселелі сұрақ
20 ғасырда марксистік

философияның сыңға алынуы туралы не айтасыз?

дәстүрдің әсерінің күштілігі (материализм, тарихқа формациялық қатынас); 2.

түрлі бағыттарының (кеңестік, шетелдік т.б.) жаңаруы, бірігуі; 3. догмалардан тазарып әлемдік философияға жақындауы.   XIX гасырдың соңы мен XX ғасыр басындағы орыс халқының философиясының басты бағыттары: 1. "алтын ғасырдағы" философия (діни философия, космизм); 2. ғылыми — жаратылыстық философия; 3. кеңестік философия; 4. шетелдік орыс философиясы. Ресейдің рухани тарихындағы "алтын ғасыр" деп - XIX ғасырдың 90-жылдарынан XX ғасырдың 10-жылдарына дейінгі уақыт аралығын айтады. Бұл кезеңге орыс әдебиеті мен өнерінің, философиясының қайта көркеюі (ренессансы) сәйкес келді. Діни бағыттың басты өкілдері: • С.Н.Булгаков • Ағайынды Трубецкойлар • П.А.Флоренский • С.Л.Франк  

XX ғасырдағы кеңестік философия.

Шіркеуге біріктіру туралы идеяны ұсынды. Жер бетіндегі қайғының себебі -бөліністе

деп білді. Қоғамдық экономикалық, саяси, рухани салаларға және әрбір саланың өз ішіндегі жікке бөлінуінен. Діндегі христиандық шіркеулердің (православие, католицизм, протестантизм) болінуі. Ізгілікке жету жолы - адамзатты бір ғана, аса күшті, абсолютті Құдай мен христиандық Шіркеуге топтауда деп білді Булгаков. Булгаков адам тағдырының алдын-ала жазылатындығы және адам өлімінен кейін Кұдай алдында берілетін жауап туралы ойларды ақиқат деп санады. Діни бағыттың келесі өкілі - философ, священник П.А.Флоренский (1882 ж. туылған, қаза болған жылы белгісіз: 1937/1943). Флоренский пікірінше дүние - өзара байланыстар мен антиномиялардан құралған тұтастық (дүниенің қиындығы мен жүйесіздігі, Құдайдың жалғыздығы мен беріктігі, т.б. қайшылықтар). Флоренский келешекте ашылатын техникалык жаңалықтар көмегімен материя және рух арасындағы өзара байланыс, уақыт пен кеңістіктің тұрақсыздығы, салыстырмалылығы туралы жаңа түсінікке қол жеткізуге болатынына сенді. Флоренский ойларының дұрыстығы кванттық механика, Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы, т.б. физикалық-математикалық жаңалықтармен дәлелденуде.

туралы философиялық жүйесін жасады. Ол теорияға сәйкес, бүкіл космос сансыз

көп рухани бірліктер -монадалардан құралады. Монадалар бойында қуат, білім, "өткені туралы естеліктер" бар. Жер бетіндегі және Әлемдегі цивилизациялар космостық монадалардың өзара байланысы мен өмірі арқасында іске асып, мүмкін болуда.

Космизм - космосты, қоршаған дүниені (табиғатты), адамды өзара байланысты тұтастық ретінде қарастыратын философиялық бағыт. Бұл бағыттың көрнекті өкілдері:
Н.В.Бугаев
В.И.Вернадский
К.Э.Циолковский
А.Л.Чижевский

мәңгіліктігін, жоқтан бар

болмайтындығын және жойылмайтындығын тұжырымдады. Материяның негізінде ұсақ бөлшектер - атомдар жатыр деп сенді. Атомдар түрліше қиюласып, көптүрлі материалды денелерді жасайды. Бүлінген заттар мен денелер біржола жойылмайды - барлығы қайтадан жаңа денелер құралатын атомдарға ыдырайды. Әлемде атомдар айналысы толассыз жүруде, ал материя әлсін-әлсін өз формасын өзгерткенмен, жойылмайды. Жердегі цивилизация - Әлемдегі тіршіліктің бір ғана түрі емес деп санады Циолковский. Өйткені, космос — жанға ие, ал өмір-тіршілік - Космостық болмыстың бөлінбес белгісі. Сондықтан Әлемде өзге де ақылды тіршіліктер мен дамыған цивилизациялар бар. Циолковский ғылым мен техниканың мүмкіндігіне, адамның космосты толық игеруі мен болашақтағы планетааралық цивилизациялар қатынасына сенді

В.И.Вернадский (1863-1945) - ғалым, философ-космист - ноосфера теориясын негіздеді. Адам эволюциясы барысында оның қоршаған табиғатқа ықпал ету, өзгертушілік әрекеті күшейе түседі. Нәтижесінде ноосфера - адам өмірінің, оның материалдық және рухани мәдениетінің, ақыл-парасатының сферасы (ноосфера) пайда болады.
Ноосфера тоқтаусыз кеңейеді және болмыстың басқа да салаларын қамти түседі. Биосфера (өмір, тіршілік сферасы) үздіксіз ұлғая түсіп, біртіндеп ноосфераға ауысады.
Вернадский пікірінше, ноосфера Жер бетінде жетекшілік жасап, космосқа да таралады.

• М.М.Ковалевский • К.А.Тимирязев Ғылыми-жаратылыстық

философияның басты бағыттары: 1. материалистік 2. саяси-әлеуметтік Материалистік бағыттың өкілдері: (Сеченов, Менделеев, Тимирязев) болмысты жаратылыс ғылымдары (биология, химия, физика, медицииа) тұрғысынан қарастырды. Олар дүниенің атомдық құрылысын, атомның күрделі құрылымын және заттардың көптүрлілігі атомдардың ішкі құрылысы мен қиюласуына байланысты екендігін дәлелдеді (Менделеев). Олар таным мүмкіндіктерін, таным механизмдерін зерттеді және сана туралы материалистік түсінікті жақтады.

А.Л.Чижевский (1897-1964) - космостық биология туралы ерекше философиялық жүйе жасады. Оған сәйкес, Жердегі биосфера, тіршіліктің дамуы ішкі себептермен қатар сыртқы -космостық ықпалға байланысты.
Жер бетінде жүріп жатқан процестерге тікелей әсер етіп, биосфера тіршілігін басқаратын - Күн, жануарлар тәртібі, толқындардың қозғалысы, әлеуметтік катаклизмдер - соғыстар, төңкерістер - Күннің әсерінен. Кеңестік социалистік республикалар одағында Чижевскийдің "Күнге табынушылық" философиясы "ғылымнан алыс, дерексіз" деп жарияланып, философ қудалауға ұшырады.

болды Олар қоғамды табиғаты көпфакторлы тұтастық, бірбүтін кұылыс ретінде қарастырып, оған

ықпал ететін факторларды (географиялық, климаттық, экономикалык т.б.) зерттеді. Қоғам дамуы, олардың пірінше, объективті заңдарға сәйкес іске асады.     Кеңестік философия XX ғасырдың 20-шы жылдарынан 90-шы жылдар басына дейінгі орыс философиясы (КСРО-ң басқа да халықтарының философиясы сияқты) кеңестік философия атымен дамыды. Кеңестік философия материалистік сипатта болды, маркстік философияның (диалектикалық және тарихи материализм) шеңберінде дамыды және догмаға айналды. Кеңестік философияға В.И.Лениннің философиялық творчествосы үлкен ықпал етті. Ленин маркстік материалистік ілімді дамытты және оны Ресей жағдайына бейімдеуге тырысты. Кеңестік философия дамуын 3 кезеңге жіктеуге болады: 1. 1917-1930 жылдар - ресми марксизм-ленинизм қысымы жағдайындағы философия; 2. 1930-1950 жылдар — философияның толық идеологияландырылып, ресми биліктің қызметшісіне айналуы. Философиялық сұрақтарға И.В.Сталин позициясының анықтаушылық ролінің күшеюі; 3. 1950-1980 жылдар - дербес, өзіндік, кеңестік философияның қайта тууы.

марксизм-ленинизмге жаңа түсіндірме беру, "нағыз Маркс", "нағыз Ленинге" қайта оралу 3.

таным, сана мәселесі 4. идеалдылық мәселесі 5. мәдениет мәселесі 6. философиялық әдістер мәселесі Кеңестік философияның көрнекті өкілдері: • Н.И.Бухарин (сана, психика мәселесі) • А.Богданов (жүйелер теориясы - «тектология») • А.Ф.Лосев (адам, тарих мәселелері) • А.М.Деборин (материализмге творчестволық түсінік) • Л.Гумилев (тарих, этногенез сұрақтары) • М.Мамардашвили (адам, мораль, адамгершілік мәселесі) • В.Асмус (кең ауқымды зерттеулер) • Ю.Лотман (қоғам, философия, тарих) Кеңестік өкімет орнаған КСРО-да өз шығармашылық ізденістерін жалғастыру мүмкіндігі болмаған философтардың эмиграциялануы (1922 жыл, "Философиялық кеме") нәтижесінде түрлі елдерде "шетелдік орыс философиясы" қалыптасты. Көрнекті өкілдері: • Д.С. Мережковский • Н.А.Бердяев • Л.И.Жестов • П.А.Сорокин т.б.

Мережковский пікірінше, адамның тұлғалық калыптасуы 3 кезеңнен өтеді: 1. мәжусилік (языческий) 2.

христиандыққа ену 3. христиандықпен біртұтастыру, адамның толық ішкі гармониялық үйлесімі Мережковский көксеген адам және қоғам идеясы - мемлекетсіз діни бірлестікте ізгіге абзал христиандармен бірге өмір сүруші тұлға. Л.Шестов (1866-1938) философиясы экзистенциализмге жақын. Басты тақырыптары: адам, оның өмірі, әрекеттері, құқықтары. Шестов пікірінше, адам және оның өмірі бірегей, адам өмірі сыртқы жағдайларға тәуелсіз, әрбір адам өз мүддесін қорғауға, іске асыруға, ал "ержүректер" өзін қоғамға қоюға құқылы. Л.Н.Бердяев (1874-1948) философиясы көпқырлы. Оның шығармашылығына діни сарын тән. Бердяев философиясының басты кағидалары: 1. қоршаған дүниедегі басты құндылық - бостандық, еркіндік, азаттық; 2. бостандық, еркіндік, адам тіршілігінің негізін құрайды;

ерік пен қысым механизмінің объективтендірілген түрі -мемлекет пен қоғам әкелуде.

Қоғам және мемлекет адамның индивидуалдылығын жойып, өзіне бағындыруға ұмтылуда. Әрбір адам міндеті - оның қоғам мен мемлекеттің ассимиляциялануына жол бермей, өздігін сақтап қалу; 5. дін адам өмірінде өзекті роль атқарады; 6. Құдай мен адам арасында тең қатынас болуы тиіс: Құдай – қожайын, адам - оның қүлы рөлінде болмауы керек; 7. адам Құдайға ұмтылуы тиіс, бірақ Құдайды өзімен алмастырмауы қажет. Саяси-әлеуметтік көзқарастарында Бердяев Ресей және орыс халқының тарихи тағдыры мәселесіне көп көңіл бөледі. Бердяев пікірінше, КСРО-да кұрылып жатқан социализм (коммунизм) орыстың ұлттық сипатымен үндес (мысалы: қауымдастық, өзара көмек пен қолдау, теңдік, әділдік, коллективизм). Ресей Шығыстың да, Батыстың жағына да аумауы тиіс, Ресей Шығыс пен Батыс арасындағы аралық рөлде қалып, өзінің тарихи миссиясына орындауы қажет. Ал Ресейдің тарихи миссиясы - Жердегі "Құдай Патшалығын" (яғни, мейірбандылық пен махаббатқа негізделген қоғамды) құру. Бердяев философиясы эсхатологиялық сипатта (алда "ақырзаман'' тұрғанына сенді).

тақырыбын зерттеген орыс философы. Сорокин Батыс қоғамына аса маңызды теорияларды

берді. Олар: 1. стратификация; 2. әлеуметтік мобильділік. Стратификация — қоғамның (ұлты, кәсібі, кірісі, ықпалы бойынша) көптүрлі әлеуметтік топтарға - страттарға жіктелуі. Қоғамның тұрақтылығы мен демократияның маңызды көрсеткіші - ел-жұрттың әлеуметтік мобилділігі - бір страттан екінші стратқа оңай өту мүмкіндігіне байланысты болып табылады.     ХУШ-ХХ ғғ. орыс философиясының бағыттары мен ағымдары Материализм (Ломоносов, Радищев, Ленин) Масондық (Елагин, Шварц, Лопухин, Лабзин) Батысшылдар (Грановский, Бакунин, Герцен, Огарев, Белинский) Славянофилдер - (Киреевский, Хомяков, Самарин, ағайынды Аксаковтар) Жершілдер - (Григорьев, Страхов, Данилевский, Леонтьев, Достоевский) Революцияшыл-демократтар - (Чернышевский, Добролюбов, Писарев) Халықшылдар - (Ткачев, Лавров, Бакунин, Кропоткин) Діни философия - (Сковорода, Толстой, Федоров, Соловьев, Бердяев, Булгаков, Франк, Лосский, Шестов, Флоренский, Андреев). Орыс марксизмі - (Плеханов, Ленин) Орыс космизмі - (Одоевский, Сухово-Кобылин, Федоров, Батаев, Соловьев, Блаватская, Умов, Циолковский, Флоренский, Чижевский, Рерих, Манеев) Теософия және Тірі Этика - (Блаватская, Рерихтер, Абрамовтар) Марксизм-ленинизм - (Аксельрод, Деборин, Митин, Ильенков, Мамчур, Степин, Келле, Барулин т.б.)

Веселая наука М., 2002.
Шопенгауэр А. Афоризмы жительской мудрости М., 1990.
Қосымша:
Алтай

Ж., Қасабек А., Мұхамбетәли Қ. Философия тарихы. Алматы 1999
Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Философияның қысқаша тарихы. Алматы, 1999
Тұрғынбаев Ә. Х. Философия Алматы 2001.
С.Мырзалы Философия Алматы, 2009.