қаракүйе

деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы өкілін

Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры – собық. Тамыр жүйесі – шашақ, қосалқы тамырлары болады. В,Е дәрумендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады. Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет.

қолданылады, соның өзінде ол, осы мақсатта ең көп пайдаланылатын дақыл

болып есептеледі. Жүгері дәнінен ұн, жарма, барлығы 250-ден астам тағам түрлері дайындалады. Кондитер бұйымдарын даярлау үшін оны бидай ұнына қосады, өнеркәсіптік жағдайда жүгері дәні крахмал, декстрин, спирт, глюкоза, қант, май, бал, аскорбин және глютамин қышқылдарын алуға қолданылады. Оны техникалық дақыл ретінде де кеңінен пайдаланады. Сүттеніп піскен кезінде жиналған жүгері собықтары консервіленген (қантты жүгері), мұздатылған түрде қолданылады.

Жүгері дәнінің құрамында 9-12% ақуыз, 65-70% азотсыз экстракты заттар (АЭЗ), 4-6% май, 1,8-2,2% клетчатка, 1,2-1,5% күлді заттар, 12-14% су болады. АЭЗ құрамына 90% крахмал, 10% тростник қанты кіреді. Крахмал эндоспермде, қант ұрықта шоғырланады, дәннің майлылығы 6,5%, ал ұрықтың майлылығы 40%-ға дейін жетеді. Ұнның сапасын көтеру үшін, тартар алдында бөлініп алынған дәннің ұрығынан тағамдық және дәрілік май өндіріледі.

Дән құрамында ақуыз, көмірсулар, майлар, күлді заттардан басқа ферменттер мен витаминдер бар. Ферменттер тұқымдағы қоректік заттар қорын өніп келе жатқан ұрыққа сіңімді жағдайға дейін ыдыратады. Негізгі ферменттер: диастаз көмірсуларды ыдырататын (крахмалды қантқа дейін), липаза, майларды ыдырататын, ақуыз заттарды өзгертетін-протеолетикалық ферменттер, тотықтырушы ферменттер-пероксидаза

алдында тұқымды витавакс 200 ФФ (3 – 5 л/т), дивиденд

030 (2 – 3 л/т), фенорам немесе фенорам супер (2 кг/т) препараттарының бірімен дәрілейді

Жүгері қаракүйесі ауруларына жүгерінің бөртпе қаракүйесі мен тозаңды қаракүйесі жатады.

Жүгерінің бөртпе қаракүйесін Ustіlago maydіs саңырауқұлағы тудырады. Саңырауқұлақ ақшыл немесе алқызыл мицелла қабықшасымен қапталған, диаметрі 1 – 20 сантиметр бөртпелер түзіп, өсімдіктің барлық мүшесін зақымдайды. Буын аралықтарында пішіні домалақтау, ірілігі жаңғақтай немесе одан үлкенірек, ал жапырақ тақталарында өн бойына созылған, жіңішке ақшыл сарғылт, бұйраланған немесе ірілігі асбұршақтай бөртпелер пайда болады. Жүгері шашақтана бастағанда бөртпенің сыртқы қабықшасы жарылып, ішінен күйе тәрізді споралар шығады. Олар гүлдену кезінде собық жіпшелері арқылы дәндерді зақымдайды. Собықтың жартысына дейін қамтитын пішіні әр түрлі бөртпелер пайда болады да, дәннің орнына көптеген қаракүйе споралары түзіледі. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің өсуі баяулап, дәннің түсімділігі 20 – 30 пайызға дейін төмендейді. Ауру қоздырғышы шірімеген өсімдік қалдықтарында сақталатындықтан, жүгеріні бір жерге қатарынан бірнеше рет еге берсе, аурудың дамуы жыл сайын өрши беруі мүмкін. Жүгерінің тозаңды қаракүйесі жүгерінің тек собығы мен шашақшаларын зақымдайды. Собықта дән түзілмей, ол өзекшесімен қоса толығымен жұқа жапырақшалармен көмкерілген қаракүйе түйіріне айналады. Шашақшалардың жеке гүл шоқтарында да түйіршіктер пайда болады. Егін жинау кезінде қаракүйе споралары топыраққа көшіп, бірнеше жылға дейін сақталады. Бұл ауру жүгері өсіруге маманданған Алматы облысының Панфилов, Ұйғыр, Еңбекшіқазақ аудандары жерінде кең таралған.

таралуы: Олар тұқымда және топырақта сақталады. Аурудың таралуына ықпал ететін жағдайлар:

Ауа температурасы 20-250С, салыстырмалы ылғал (65-75 % ), ауыпалы егісің сақталмауы аурудың шығуына қолайлы жағдай туғызады.
Жүгерінің тозаңды қаракүйесі жүгерінің тек собығы мен шашақшаларын зақымдайды. Собықта дән түзілмей, ол өзекшесімен қоса толығымен жұқа жапырақшалармен көмкерілген қаракүйе түйіріне айналады.
 Аурудың қоздырғышы жүгерінің жас ұлпаларын өсімдіктің бойы 30-40 см болғаннан бастап ұлғайған шағына дейін зақымдайды. Ауру сабақты, жапырақтарды, буын аралықтарын, масағын, жер бетіндегі тамырларын залалдайды. Зақымданған мүшелерде көлемі мен пішіні әр түрлі байланымдар түзіледі. Споралар жетілген кезде қаптары жарылып шашылады. Олар тұқымда және топырақта сақталады. Ауырған мүшеге байланысты түсім шығыны әр түрлі. Жүгерінің тозанды қаракүйесі. Гүл шоғыры зақымданады. Сабақ зақымданғанда сырты ақ немесе қызғылт қабықшамен қапталған споралар жиынтығына айналады. Гүл шоғырында жекелеген гүлдер зақымданады. Ауру өсімдіктердің өсу жағдайы нашарлап, көп бұтақтанып кетеді және өнім бермейді. Телиоспоралар орақ кезінде дәнге, өсімдік қалдықтарына және топыраққа жұғады. Өскіндерді зақымдайды. Ауру қоздырғышының дамуы температурасымен тікелей байланысты. Саңырауқұлақтың өсуі мен дамуына қолайлы температура — 28-30° С шамасында

залалданған 50 өсімдікті белгілеп, олардың сабағы мен собығы дәнінің саны

. мен салмағы өлшеніп, осы көрсеткіштерді және өсімдіктің ауруға шалдығу пайызын негізге ала отырып өнім шығыны анықталды. Күресу шаралары Жоғары өнім алу және оны ұзақ сақтау үшін өсімдік ауруларының алдын алу аса маңызды болып табылады. Аурудың әсерінен тұқымның өнгіштігі, өнімділік коэффициенті, өсімдіктердің қолайсыз жағдайларға төзімділігі төмендейді, түсім шығыны көбейіп, өнімнің сапасы нашарлайды. Жүгері үшін аса зиянды болып тозаңды қаракүйе саналады. Біздің аудан көлемінде қаракүйе ауруы масақты дақылдарда және жүгері егістіктіктерінде кездеседі. Жаздық арпа егістігіндегі арпаның тозаңды қаракүйесі түйіннің ішінде саңырауқұлақтың споралары дамып жетіліп өзек пен қылтанақтардан басқа масақтың барлық бөліктері залалданады. Агротехникалық шаралардың ішінде минералды тыңайтқыштың өсімдіктің ауруға төзімділігін көтерудегі рөлі ерекше. Аммиак силитрасы мен суперфосфат тыңайтқыштары берілген егісте өнім екі есе артады. Қаракүйе ауруын болдырмау және жою үшін тұқымды химиялық улы препараттармен дезинфекция жасау керек. Топыраққа түскен хломидоспоралар бір айдан кейін өзінің тіршілігін мүлде жояды. Сондықтан, күз басында оны толық айдап аударған дұрыс. Қаракүйе ауруы тек тұқым арқылы тарайтын болғанды.қтан тұқымды химиялық препараттармен дәрілеп себу керек. Улы дәрі дәннің үстіне жабысып тұрған жұқпалы аурудың грибтерін өлтіреді Жүгері қаракүйесімен күресу шаралары: ауыспалы егіс жүйесін қатаң сақтап, себер алдында тұқымды арнайы препараттардың бірімен дәрілейді.

қаракүйе ауруын таратады. Жер бетінде өте кең тараған. Арктикадан тропиктік

аймақтарға дейін кездеседі. Бұрын табиғаты белгісіз болып келген бұл ауру қоздырғыштардың микроскопиялық саңырауқұлақтарға жататынын 19 ғ-дың 2-жартысында француз ғалымы А. де Бари (1831–1888) анықтаған. 40 тұқымдасқа жататын 1000-ға тарта түрлерден тұрады. Қаракүйе саңырауқұлақтары – облигатты паразиттер (оттектің қатысынсыз дамитындар), өсімдіктің түріне қарай барлық органдарын зақымдайды. Өсімдік тамырында сирек кездеседі. Зақымдалған орган отқа күйгендей қара немесе қара қоңыр тартып, күйе сияқты тозаңданып тұрады. Аурудың аты осы сыртқы көрінісіне қарай қойылған. Зақымдалған өсімдік органының қап-қара болып тозаңданып тұруы – ондағы ауру қоздырғыш саңырауқұлақ спораларының (хламидоспоралар, телиоспоралар) жиынтығына байланысты. Осы споралары арқылы вегетация кезінде саңырауқұлақ ауырған өсімдіктен сау өсімдікке жұғады. Дәндермен бірге қамбада қыстап шығады. Споралар шашылып ауаның ағынымен таралады. Қаракүйе саңырауқұлақтары, әсіресе, дәнді дақылдарға өте көп зиян келтіреді, масақта дән жойылып оның орнына саңырауқұлақтың хламидоспоралары пайда болады. Тиісті күрес шараларын қолданбаса өнімнің 25 – 40%-ын жояды, қалған өнімнің сапасын төмендетеді. Бұл аурудың ауыл шаруашылық дақылдарына өте зиянды түрлеріне бидайдың қатты (Tіlletіa carіes), тозаңды (Ustіlago trіtіcі), сабақ (Urocystіs trіtіcі), қаракүйелері; қарабидайдың масақ (Tіlletіa secalіs), сабақ (Urocystіs occulta) қаракүйелері; арпаның қатты (Tіlletіa hordeі), тозаңды (Ustіlago hordeі); жүгерінің ісікті (Ustіlago zeae) қаракүйелері жатады. Күрес шаралары: ауруға төзімді дақыл сорттарын өндіріске енгізу; тұқымдық дәнді хим. препараттармен дәрілеу; ыстық сумен зарарсыздандыру, ауруға шалдыққан егінді тұқымдық егістен бөлек жинау, т.б