Bak ı Dövlət Universiteti Tarix Fakültəsi FƏRDİ İŞ F ƏNN: Tarixşünaslıq Mövzu :

“Albaniya tarixi ” əsəri haqqında mülahizələr və əsərin

Azərbaycan tarixşünaslığında yeri Qrup : 1050 Babazadə Şamil

verən yeganə yerli mənbə Moisey Kalankatuklunun “Albaniya tarixi” əsəridir. Buna

görədə Azərbaycanın həmin dövr tarixini oyrənə bilmək üçün M.Kalankaytuklunun “Albaniya tarixi” əsərini dərindən öyrənmək və bu əsərin Azərbaycan tarixşünaslığındakı yerini bilmək lazımdı. Bunun üçün müxtəlif tarixçilərin bu əsər haqqında olan mülahizələrinə baxmaq və ümumi bir fikir əldə etmək lazımdır...

tarixi” əsəri üç hissədən ibarətdir və mütəxəssislər belə hesab edirlər ki,

ikinci və üçüncü kitablar X əsrdə yazılmışdır. Əlbəttə, VII əsrdə yaşayıbyaratmış müəllif X əsrə qədər, üç yüz il yaşaya bilməzdi. Demək, üç kitabdan yalnız birinin,yaxud X əsrdə yazılması zənn edilən ikisinin müəllifi Moisey Kalankatuklu ola bilərdi. İkinci müəllif barəsində fikirlər çalpaşıqdır. Bəs bu kitablardan hansının müəllifi Moisey Kalankatukludur?Kitabların üçünün də bir müəllif tərəfindən yazılması fikrini söyləyənlər də var. Şübhəsiz ki, kitablar müəllifin ana dilində yazılmışdır.

rəvayət və hekayətləri
Monastr və qəsrlərin arxivində saxlanılmış ruhani və kübar

şəxslərin bir-birinə göndərdiyi epistolyar janrda yazılmış məktublar

müqəddəslərinin həyatı və əzabları),
Alban xronikaları (alban katalikosu Vironun xronikası),
Alban kilsə

kanonları,
Alban şairi Dəvdəyin Cavanşirin ölümünə həsr etdiyi ağı,
Albanlara məxsus olmayan başqa dildə yazılmış mənbələr Romalı İppolitin (III əsr) xronikası, V-VII əsrlərdə yaşamış erməni müəlliflərinin əsərləri.

diqqət edək

F.Məmmədova göstərir ki, müəllifin xronoloji sistemini təhlil etdikdən, habelə, onun

dilini, üslubunu, ədəbi fəndlərini öyrəndikdən sonra biz bu yazılı abidənin meydanagəlmə tarixində bəzi təshihlər aparmışıq.Əsərdə tarixqoyma xronoloji təsbitetmə metodu ilə aparılmışdır: 1. İran və Bizans çarlarının hakimiyyət başında olduqları illərə görə. Bu, əsasən, xarici siyasi hadisələrlə bağlı məsələlərdə tətbiq edilmişdir; 2. Əsasən, ilk iki kitab üçün xarakterik olan sinxronlaşdırmaya görə. Tarixqoymada tətbiq olunan bu üsuldan müəllif Albaniyanın daxili həyatı ilə bağlı hadisələrdən söhbət açanda istifadə edir; 3. Böyük alban knyazı Cavanşirin hakimiyyət başında olduğu illərə görə tarixqoyma üsulu. Burada həmin illər İran və Bizans çarları xəttilə, ərəb hökmranlığı illəri ilə paralel qeyd edilir və onlarla sinxronlaşdırılır. Bu üsul yalnız ikinci kitabda tətbiq olunur; 4 Yalnız üçüncü kitabın bir neçə fəslində istifadə olunan alban katolikoslarının hakimiyyəti illərinə əsaslanan üsul; 5. Yalnız erməni tarixinə əsaslanan üsuldur ki, bu da ancaq üçüncü kitabın bir neçə fəslində tətbiq olunur. Tarixqoymada bu üsulların tətbiqi müəyyən ardıcıllığa əsaslanır. "Alban tarixi"nin xronoloji sistemini dərindən öyrəndikdən sonra biz belə bir nəticəyə gəldik ki, əvvəlinci kitabın hamısını və ikinci kitabın ilk fəsillərini (I-VIII fəsilləri) VIII yüzillikdə yaşamış birinci müəllif yazmışdır.İkinci kitabın 9-52-ci fəsilləri, habelə, üçüncü kitabın bir neçə fəsli (3-7, 9-13-cü fəsillər) bilavasitə həmin müəllifin qələmindən çıxmışdır. Üçüncü, kitabın 1-2, 15-21, bir də 23-cü fəsillərinin X-XI yüzilliklərdə yaşamış tamamilə başqa müəllif tərəfindən yazıldığı heç bir şübhə doğurmur.

ildə “Bir daha Moisey Kalankatuklunun
“Albaniya tarixi”nin çap olunmayan səhifələri

barədə”
adlı məqaləsində yazmişdır. “Albaniya tarixi”nin adına ilk erməni
katolikosu Ananiyanın(943-967-ci illər) Xaçına gəlməsi ilə əlaqədar
rast gəlinir. O, XaçınaAlbaniya katolikosu Qaqikin (948- 962-ci illər) dəvətilə 958-ci ildə gəlmişdir.1Qaqik xəbər verir ki, “elə əvvəldən olduğu və “Albaniya
tarixi”ndə yazıldığı kimi “o, Albaniya katolikosluğuna müqəddəs Qriqori
adından seçilmişdir. Qaqik bu tarix kitabına müraciət etməyi təklif
edəndə -o eşitmişdi ki, Albaniya xristianlığı Erməniyyədən qabaq
qəbul etmişdi.- Ananiya buna icazə vermədi və dedi ki, bu kitab
səhih deyil, çünki “Albaniya- baş yepiskopluq, Erməniyyə isə -
katolikosluqdur”. Bundan sonra “Albaniya tarixi” erməni
katolikosunun əlinə düşür və o tələb edir ki, “albanların xristianlığa
qəbul olunması haqqında orada yazılıb bizə lazım olan (yəni bizə
əlverişli olan),bizim görmək arzusunda olduğumuz məlumatı həmin “Tarix”dən tapsınlar

lbaniya tarixi” ndən danışması həmin tarixin müvafiq yerlərinin birbaşa öz əsərinə

köçürülməsindən başqa bir şey deyildir; onun 25-ci fəsli isə tamamilə “Albaniya tarixi”nin “ orta ( yəni ikinci) kitabını”xatırladır (Albanits Patmuteani i mijin hatori).

Stepannos Orbelianın əsərində "Alban tarixi" əsərinin adının cəkilməsi

qiymətli məlumat mənbəyidir.